Уикипедия

Әйел

(Әйел заты бетінен бағытталды)

Әйел — ересек адамның ұрғашы. Бала, не жас өспірім болған әйелдерді қыз деп атайды.

Қазақстандық әйел

Көбіне әйелдерде жұп X-хромосомалары болады. Фертильді әйелдер, оған қоса, жүкті бола алады және жыныстық жетілуінен менопаузаға дейін бала туа алады. Жалпы, ұрықтың кейін қыз болатынын оның бір, не екі жыныстық хромосомасындағы бар, не белсенді SRY гені арқылы білуге болады.[1] Әйел анатомиясын еркегінен айыратыны — әйел репродуктивті жүйесі, оған аналық без, жұмыртқа жолы, жатыр, қынап, сарпай жатады. Әйел адам көбіне кең жамбас белдеуі мен үлкен емшегі арқылы еркектен ерекшеленеді. Бұл ерекшелігі арқылы әйелдер бала туу және лактацияны жүзеге асырады. Әйелдердің көбіне беттері мен денелерінде шаш азырақ өседі, жалпы май ұлпасы ірірек болады және орта есеппен ер адамнан бойы аласалау және бұлшық еті жұқалау болады.

Адамзат тарихы бойы көп болған патриархат қоғамдарындағы әйелдердің гендерлік рөлі жиі олардың мүмкіндіктеріне және қабілетіне шектеу қоятын, осы себептен қазіргі замандағы елдің көбінде гендерлік теңсіздік әлі де бар. XX ғасырда біраз қоғамның әйелдерге қойған ереже мен заңдары жеңілдетілді де, әйелдер сол кезден бері түрлі мансаптар мен білім алу орындарына қол жеткізді. Әйелдерге қарсы зорлық-зомбылық, отбасы, не қоғамдастық ішінде болсын, біраз қоғамдарда әлі де бар және жиі еркектер тарапынан орын алады. Кейбір әйелдердің репродукциялық құқығы жоқ. Феминизм қозғалыстары мен идеологиялары мақсатын жыныстар теңдігіне қол жеткізу қылды.

Кейбір әйелдер — трансгендер әйелдер, бұл дегеніміз олар туғанында еркек еді.[2] Кейбір әйелдер — интерсекс, бұл дегеніміз олардың анатомиясы көпшілік мақұлдаған әйелдер анатомиясына келе бермейді.[3][4]

Этимологиясы

өңдеу
 
Төрт түрлі ұрпаққа тиесілі әйел-қыздар, сол жақтан оңға қарай: нәрестесі, анасы, әжесі және үлкен әжесі

Қазақ тіліне әйел сөзі араб тіліндегі عيال (ʕiyāl, йиәәл) сөзінен бейімделіп келген. Әйелдерге құрметпен айтатын ханым сөзі парсы тіліндегі خانم (хоным) сөзінен келген.[5]

Терминологиясы

өңдеу

Әйел сөзі қазіргі заманда адамның ұрғашын да, отбасыдағы күйеудің жұбайын да білдіре алады.[6]

Бұрын, әйел сөзінің орнына қатын сөзі қолданылатын. Түркітанушы Талғат Жұмағанбетов сөзінше, XX ғасырға дейін қатын деп белгілі адамдардың қыздары мен әйел жұбайларын атайтын, алайда қазіргі заманда бұл сөз көбіне жағымсыз мағына береді.[7][8]

Биологиясы

өңдеу
 
Ересек әйел адамның (сол жақта) фотографиясы, жанында ересек еркек адам бейнеленген.
 
Жүкті әйел

Әйел мен еркек адамдардың биологияларында бірнеше айырмашылық бар. Жыныс мүшесі сияқты кейбір ерекшелігі көрінетін болса, ішкі анатомия мен генетика сияқты ерекшеліктерді адам өз көзімен байқай алмайды.

Генетикалық ерекшелігі

өңдеу

Көбіне, әйелдердің гендерінде екі X-хромосомалар бар. Еркектерде бұның орнына X пен Y деген екі түрлі хромосомалар табуға болады.[9] Ұрықтың бастапқы даму кезеңдерінде ұрықтардың бәрінде де 6–7 аптаға дейін әйел сыртқы жыныс ағзалары (гениталиясы) болады, бірақ кейін ер ұрықтардағы SRY генінің әсерінен бұл сыртқы жыныс ағзалары атабезге айналады.[10] Әйелдердің жыныстық ерекшеленуі жыныс гормондарының қатысуынсыз жүреді.[10] Адам баласының митохондриялық ДНҚ-ны анасынан алған себебінен генеалогиядағы адамның ана бабаларын табу жеңілдеу.

Гормоналды ерекшелігі, етеккір

өңдеу
Толық мақалалары: Етеккір циклі және Етеккір

Жыныстық жетілу кезінде қыздар денесі фертилизация арқылы жынысты көбеюге қабілетін алады. Гипофизден келетін химиялық белгілерден аналық без денедегі етеккірге әкелетін гормондар жасайды, нәтижесінде қыздың бойы мен салмағы өседі, шашы ұзарады, емшегі жетіледі және менархе орын алады.[11]

Қыздардың көпшілігі менархені 12–13 жасында бастан кешеді,[12][13] одан кейін олар жүктілік пен бала туу қабілетіне қол жеткізеді. Жүктілік аналық жыныс жасушасының спермадан ұрықталуы себебінен орын алады. Бұған жыныстық қатынас және жасанды ұрықтандыру жол бере алады.[14] Өзге ірі жануарлар сияқты адамдар көбіне бір жүктіліктен бір-ақ балаға ғана өмір береді, алайда оларды өзге ірі сүтқоректілерден нәрестенің дамымай туатыны ерекшелейді, яғни, нәресте аса әлсіз және қабілетсіз болып дүниеге келеді, өсейгеніне дейін өмір сүруі үшін ата-аналарының көмек пен қолдауын қажет етеді.[15][16] Кейде әйел адамдар бірден бірнеше балаға да өмір бере алады, көбіне бұл балалар егіз болады.[17]

Көбіне 49–52 жастар аралығында әйелдер менопаузаға жетеді. Бұл кезде олардың етеккірі мәңгіге тоқтайды да, олар бала көтеру қабілетінен айырылады.[18][19][20] Басқа сүтқоректілердің біразынан ерекшелігі, әйел адамдар менопаузадан кейін де біраз жыл өмір кешеді.[21] Біраз әйел осындай кезде әже болады да, немересі, не басқа да туыстарын қарап жүреді.[22] Менопаузадан кейін ұзаққа созылатын әйелдердің өміріне ғалымдар түрлі себеп бола алатын теория береді.

Морфологиялық және физиологиялық ерекшелігі

өңдеу

Биология саласында әйел жыныстық органдары көбею жүйесіне қатысса, екінші реттік жыныс белгілері лактация орындау мен еркектерді өзіне тарту істерін жүзеге асырады.[23] Адамдар — ұрықжолдастылар, яғни ұрық анасының жатырында дамиды және плацентасы бұл болашақ нәрестені қоректендіреді де, қалдықтарын сүзеді.[24][25]

 
Нәрестесін лактация арқылы қоректендіріп жатқан әйел адам

Әйелдердің ішкі сыртқы жыныс ағзалары қатарына аналық без, аналық жыныс жасушасы, жұмыртқа жолы, жатыр, жатыр мойыны, қынап, т.б. жатады.

Сарпай (әйел сыртқы жыныс ағзалары) күйіттік, ірі жыныстық ерін, кіші жыныстық ерін мен қынап кіреберісінен тұрады. Қынап кіреберісі жерінде қынап пен зәр өзегі ашылым жері орналасқан.

Сүт бездері — өзге де сүтқоректілерге тән аса ерекше дене бөлігі, лактация үшін қолданылады. Ересек әйелдердегі емшек басқа сүтқоректілерден ерекшеленіп тұрады.

Әйелдің басты жыныстық гормоны делінетін эстроген әйел денесінің пішініне үлкен әсер етеді. Эстроген еркек денесінде де, әйел денесінде де пайда болады, алайда әйелдерде оның деңгейі аса үлкен болады, әсіресе бала көтере алатын жасында. Басқа функцияларынан тыс эстроген әйел екінші реттік жыныс белгілерін, мысалға емшек пен санды дамытады.[26][27][28] Эстроген арқылы жыныстық жетілу кезінде қыздарда емшегі дамиды, саны кеңейеді. Бұл кезеңде қыздардағы тестостерон эстрогенге қарсы жұмыс істейді де, кейде емшек дамуын ақырындатады, бұлшық ет пен беттегі шаш дамуын арттырады.[29]

Жыныс бойынша адам таралуы

өңдеу

Бала туғанда оның қыз болу ықтималдығы ұл болуынан сәл төмендеу (коэффиценті 1:1,05). 2015 жылғы бүкіл адамзаттың жыныс бойынша бөлінісінде әр 1018 еркек үшін 1000 әйел бар болған.[30]

Интерсекс әйелдер

өңдеу
Толық мақаласы: Интерсекс

Интерсекс әйелдер деп біз еркектікі де, әйелдікі де саналмайтын жыныстық мүшесі бар әйелдерді айтады. Бұған қарамастан олардың көпшілігі туғанында әйел деп белгіленеді және бұл іс жиі шулы болады.[31] Интерсекс туған әйелдер басқа әйелдерден жиі көбірек ЛГБТ мүшелері болады.[32][33][34][35]

Сексуалдығы және жынысы

өңдеу
Тағы қараңыз: Транс-әйел
 
Әйелдердің көпшілігі гетеросексуал (еркектерді ұнатады) және цисгендер (туғанында әйел болған және өзін әйел дейді)

Әйелдердің сексуалдығы әртүрлі болады және оның мінез-құлқына біраз нәрсе әсер ете алады, соның ішінде эволюциялық психология, кісілік, тәрбие және мәдениетті айта кетсек болады. Әйелдердің үлкен көпшілігі гетеросексуал болса да, ірі лесбиян және бисексуал азшылықтары да бар.[36]

Мәдениеттердің көпшілігіндегі бинарлық гендер жүйесі бойынша әйел бір жыныс болса, басқа жынысы — еркек. Басқа мәдениеттерде үшінші жыныс та бар.[37][38][39]

Әйелдердің көпшілігі — цисгендер, яғни олар туғанында әйел делінеді және өзін де әйел дейді. Кейбір әйелдер — трансгендерлер, яғни туғанында олар ерлер еді.[2] Транс-әйелдер кейде гендерлік дисфорияға тап болды, яғни олар гендерлік сәйкестігі мен туған кезіндегі жынысы арасындағы сәйкессіздіктен күйзеліске тап болады, өз денесінде өзін жаман сезінеді.[40] Транс-әйелдер жиі жынысын растайтын қамқорлық (ағылш. gender-affirming care) делінетін әлеуметтік және медициналық көмек арқылы гендерлік дисфорияға қарсы күреседі. Жынысын әлеуметтік түрде ауыстыру қатарына өзіне жаңа есім беру, киім үлгісін өзгерту, қолданатын есімдігін[a] ауыстыру жатады.[41] Жынысын медициналық түрде ауыстыру қатарына эстроген гормондарын алу және осылайша екінші реттік жыныс белгілерін (емшегі, санын кең қылу) әйелдердікіндей қылу және жынысын ауыстыру бойынша ота жасау жатады.[42][43]

Денсаулығы

өңдеу

Ерлермен салыстырғанда әйелдердің денсаулығындағы ерекше факторлар көбею жүйесімен байланысты факторларда айқынырақ көрінеді, бірақ жыныс бойынша ерекшеліктер молекулярлық шкаладан мінез-құлық масштабына дейін де анықталған. Бұл айырмашылықтардың кейбірі кішігірім ғана және оларды түсіндіру қиындау; ішінара тән биологиялық факторларды бар қоршаған ортаның әсерінен бөлу қиынға соғады.

Кейбір аурулар көбіне әйелдерге, не мүлдем әйелдерге ғана тиеді. Бұл аурулар қатарында сүт безінің обыры, жатыр мойыны обыры және аналық без обыры сияқтылар бар. Әйелге ғана тән көбею жүйесінің органдарымен жұмыс істейтін медицина саласын гинекология («әйелдер ғылымы») дейді.

Аналардың өлімі

өңдеу
Толық мақаласы: Аналардың өлімі

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) аналардың өлімін «әйелдің жүкті болған кезінде, не жүктілік аяқталғаннан кейін 42 күн ішінде қайтыс болуы, жүктіліктің ұзақтығы маңызынсыз» деп түсіндіреді. Ол, оған қоса, жүктіліктің ұзақтығы анықтаманы өзгертпейді деген.[44] 2008 жылы ДДСҰ жыл сайын жүктілік пен босанудың асқынуынан 500 000-нан астам әйел қайтыс болатынын және кем дегенде жеті миллионнан астамы ауыр денсаулық проблемаларына тап болатынын, ал 50 миллионнан астамы босанғаннан кейін ауыратынын хабарлады. Акушерлік біліктілікті арттыруды қолдау үшін ДДСҰ Қауіпсіз Ана Болу үшін Әрекет (Action for Safe Motherhood) акушерлерді оқыту бағдарламасын құрды.[45]

2017 жылы ана өлімінің 94%-ы табысы төмен және төмендеу орта табысы бар елдерде орын алған. Ана өлімінің шамамен 86%-ы Суб-Сахаралық Африка мен Оңтүстік Азияда орын алады, Суб-Сахаралық Африкада шамамен 66% және Оңтүстік Азияда шамамен 20%. Ана өлімінің негізгі себептеріне преэклампсия мен эклампсия, қауіпті аборт жасау, безгек және АИТВ/ЖИТС-тен жүктіліктің асқынуы, босанғаннан кейінгі ауыр қан кетуі мен инфекциялар жатады.[46]

Ғұмырының болжалды ұзақтығы

өңдеу
 
Қызғылт: Туғанында әйелдердің еркектерге қарағанда өмір сүру ұзақтығы үлкен елдер. Көк түсті елдерде бұл көрсеткіш ЖИТС себебінен керісінше.

Әйелдер ғұмырының болжалды ұзақтығы көбіне ерлердікінен ұзақ болады. Бұл артықшылық қыздың туған сәтінен бар; қыз нәрестенің тұңғыш жылы бойы тірі қалуы ұл нәрестемен салыстырғанда ықтималдырақ.[47] Дегенмен, бұл орын мен жағдайға байланысты өзгереді. Мысалы, әйелдерге қатысты кемсітушілік нәтижесінде Азияның кейбір бөліктерінде әйелдердің өмір сүру ұзақтығын қысқарған, сондықтан ол жердегі ер адамдар әйелдерге қарағанда ұзағырақ өмір сүреді.[47]

Өмір сүру болжалды ұзақтығының айырмашылығы ішінара биологиялық артықшылықтарға байланысты және ішінара ерлер мен әйелдер арасындағы жыныстық мінез-құлық айырмашылықтарына байланысты деп саналады.[47][48] Мысалы, әйелдердің темекі шегу және абайсыз көлік жүргізу сияқты зиянды мінез-құлықпен айналысу ықтималдығы аз, сондықтан мұндай себептерден алдын алуға болатын мезгілсіз өлім аз болады.[47]

Ұрпақ жаңғырту денсаулығы

өңдеу
Толық мақаласы: Ұрпақ жаңғырту денсаулығы
 
Әйелдің аборт жасауына құқығын талап етіп жатқан наразылар, Америка Құрама Штаттары, 2022 жылғы мамыр

Ұрпақ жаңғырту денсаулығы — әйелдің ұрпақ табуы және көбею жүйесіне қатысы бар құқығы. Гинекология және акушерлік халықаралық федерациясының анықтамасы Ұрпақ жаңғырту денсаулығын осылай түсіндіреді:[49]

  ...әйелдердің адам құқықтары қатарына олардың өз сексуалдық және репродуктивті денсаулығына басшылық етуі, соның ішінде еш мәжбүрлеусіз жыныстық қатынасқа қатысты мәселелерді еркін шешуі құқығын қамтиды. Әйелдер мен ерлер арасындағы жыныстық қатынас және ұрпақты болу мәселелерінде тең қарым-қатынастар келісімді және ортақ жауапкершілікті талап етеді.  

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 2010 жылдан 2014 жылға дейінгі деректерге сүйене отырып, жыл сайын әлемде 56 миллион түсіктің (барлық жүктіліктің 25%) орын алатынын хабарлайды. Олардың 25 миллионға жуығы қауіпті деп танылды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы дамыған аймақтарда әрбір 100 000 қауіпті түсік үшін 30-ға жуық әйел өлетінін және дамушы аймақтарда бұл сан 100 000 қауіпті түсік жасатқаннан 220 өлімге дейін және Суб-Сахаралық Африкада 100 000 қауіпті түсік жасатқаннан 520 өлімге дейін өсетінін хабарлайды. Бұл өлімдерге ДДСҰ осы себеп береді:[50]

  • қауіпсіз абортты шектейтін заңнама;
  • керек қызметтердің қолжетімсіз болуы;
  • отаның қымбат бағасы;
  • қоғамдық стигма;
  • денсаулық сақтау қызметкерлерінің қарсылығы;
  • қажетсіз талаптар, соның ішінде ананы күткізу, жалған мәлімет пен қажетсіз медициналық тест сияқтылар.

Отбасындағы әйел орны

өңдеу

Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол кездеседі: әже, ана, шеше, ене, (қайын ене), қыз, абысын, шешей, жеңге, aпa, қарындас, сіңлі, қайын сіңлі, балдыз, бөле, келін, келіншек, нағашы әже, нағашы aпa, нағашы жеңге, нағашы қарындас, жиен aпa, жиен қарындас, құдағи, өкіл шеше, өгей шеше, кіндік шеше, бойжеткен, қалыңдық, бәйбіше, тоқал, жар, жұбай, зайып, жесір, қатын, тамыр, көңілдес, күндес, кемпір, кейуана, т.б.

Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты қазақ әйелі әдепті, мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін әр кез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі. Атап айтқанда: қайын ата - күйеуінің әкесі; қайын ене - күйеуінің шешесі, қайын аға - күйеуінің ағасы (жақын ағалары); қайын бике - күйеуінің әпкесі (жақын әпкелері); қайын інісі - күйеуінің інісі (жақын інілері); қайын сіңлі күйеуінің қарындасы (жақын қарындастары); абысын - қайын ағасы мен қайын інісінің әйелдері; жезде аға — қайынбикесінің күйеуі; күйеу - қайынсіңлісінің күйеуі сияқты күйеуінің етене жақын туысқандарымен бірге сол ауылға, әрісі сол төңіректегі қауымға келін болып саналады. Дәстүрлі ортада қалыптасқан моральдық-этикалық нормаларға сай келін жасы мен жолы үлкен көзі тірі туысқандарын ғана емес, дүниеден озған аталарының (кейде әжелерінің) атын атамауға тиіс, олардың атын тергеп, ат қояды. Қазақ әйелдері ертеде күйеулерінің атын тура айтпай мырза, отағасы, үлкен кісі деп атаған.

Әйелге қатысты қазақ ырымдары

өңдеу
 
Дәстүрлі киім киген қазақ әйелдері

Қазақтар ырым-тыйымға қатты мән берген және оған қатысты ғұрыптық наным-сенімдер ел арасында кеңінен орын алған. Мысалы, қазақ әйеліне қатысты төмендегідей ырымдарды кездестіруге болады. Қазақ халқы үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм татырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдайды. Сондай-ақ, өлген ер адамның сүйегіне ерлер, әйел адамның сүйегіне әйелдер түседі. Өлген адамды жоқтап жылағанда, әйел адамдар шашын жайып жіберіп жыласа ішіндегі шері тарқайды деп сенеді. Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы кeрек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді және сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді. Жайшылықта ер кісілердің жүресінен отыруын жаман ырымға балайды. Бұл қаралы жағдайды, өлім-жітімді еске түсіреді. Қайғы үстіндегі ерлер, серігінен айырылған кісілер осылай қара тұтып отырады. Сондықтан ер адамдар құйрығын жерге басып отыруға тиіс. Ал әйел адамдардың жүрелеп отыруы - жақсы ырым. Әйелдердің биязы түрімен ибалы бейнеде жүрелеп отыруы ерлерге, үлкен кісілерге көрсеткен құрметі болып саналады. Қазақ танымында ер адам жүрелесе - ауылға қатер төнеді, әйелдер жүрелесе - ауылға ибалық орнайды деп біледі. Әйел еркектің алдында төсін ашып, жарқыратып отырмайды. Бұлай істесе, сұқ көз қадалады, тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қарайып, омырауы іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды. Сондықтан да бала емізгенде де бөгде адамға көрсетпей, етегін жауып отырып емізетін болған. Қазақ әйелдері өзінің басына салып жүрген жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе, басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдайды. Сонымен қатар, әйел адам кешке, қараңғы түскеннен кейін сыртқа жалаңбас шықпайды, өйткені қараңғы түскен кезде жын-шайтандар әйел адамның шашына жабысып, үйге бірге келеді деп ырымдаған. Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туылады, ондай бала суайт болады деген ырым бар. Жаңа босанған әйел үйге кірген итке "шық!" демейді. Бұлай істесе әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты кетеді деп біледі.[51]

Ескертпелер

өңдеу
  1. ↑ Әлем тілдерінің біразында үшінші жақ есімдіктері (Ол, оның) жыныс бойынша ерекшеленеді. Мысалы, туғанында ер болған ағылшынтілді транс-әйел өзінің he (еркектерге қолданылатын ол есімдігі) есімдігін she (әйелдерге қолданылатыны) дегеніне ауыстыра алады.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Passarge Eberhard Color Atlas of Genetics — Thieme, 2017. — P. 362. — ISBN 978-3132414402.
  2. ↑ a b Understanding transgender people, gender identity and gender expression  (ағыл.). Америкалық психологиялық қауымдастық (9 March 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
  3. ↑ Intersex people  (ағыл.). OHCHR.
  4. ↑ United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights Free & Equal Campaign Fact Sheet: Intersex (2015).
  5. ↑ Абдусамат, Қасым Әйел сөзінің шын мағынасы осы екенін білмеппін  (қаз.). ihsan.kz (12 маусым 2017). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
  6. ↑ ӘЙЕЛ  (қаз.). СӨЗДІКҚОР. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
  7. ↑ Современные казашки не хотят быть "қатын" – опрос  (орыс.). informburo.kz (17 февраля 2017). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
  8. ↑ Слово «қатын» предложили «реабилитировать»  (орыс.). 365info.kz (18 ноября 2015). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
  9. ↑ Hake, Laura; O'Connor, Clare Genetic Mechanisms of Sex Determination. Scitable (2008). Тексерілді, 23 тамыз 2019.
  10. ↑ a b Wizemann, Theresa M.; Pardue, Mary-Lou Sex Begins in the Womb // Exploring the Biological Contributions to Human Health — National Academies Press (US). — ISBN 978-0-309-07281-6.
  11. ↑ Hamilton-Fairley Diana Lecture notes. Obstetrics and gynaecology — Wiley-Blackwell, 2009. — ISBN 978-1-4051-7801-3..
  12. ↑ "Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth". BMC Public Health 10: 736. 2010. doi:10.1186/1471-2458-10-736. ISSN 1471-2458. PMC 3001737. PMID 21110899. 
  13. ↑ "Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart". Pediatrics 111 (4 Pt 1): 844–850. 2003. doi:10.1542/peds.111.4.844. PMID 12671122. 
  14. ↑ What is Assisted Reproductive Technology? | Reproductive Health. CDC (14 қараша 2014). Мұрағат көшірмесі 1 қарашаның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  15. ↑ default – Stanford Children's Health. stanfordchildrens.org. Тексерілді, 25 шілде 2022.
  16. ↑ Altriciality – an overview | ScienceDirect Topics. sciencedirect.com. Тексерілді, 25 шілде 2022.
  17. ↑ Twins, Triplets, Multiple Births. medlineplus.gov. Тексерілді, 25 шілде 2022.
  18. ↑ Menopause: Overview  (ағыл.). Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development (28 June 2013). Тексерілді, 8 наурыз 2015. Мұрағат көшірмесі 2 сәуірдің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  19. ↑ Menopause: Overview. PubMedHealth (29 тамыз 2013). Тексерілді, 8 наурыз 2015.Мұрағат көшірмесі 10 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
  20. ↑ "Menopause". The Medical Clinics of North America 99 (3): 521–34. May 2015. doi:10.1016/j.mcna.2015.01.006. PMID 25841598. 
  21. ↑ Hawkes, K.; O’Connell, J. F.; Jones, N. G. Blurton; Alvarez, H.; Charnov, E. L. (1998-02-03). "Grandmothering, menopause, and the evolution of human life histories" (in en). Proceedings of the National Academy of Sciences 95 (3): 1336–1339. Bibcode 1998PNAS...95.1336H. doi:10.1073/pnas.95.3.1336. ISSN 0027-8424. PMC 18762. PMID 9448332. 
  22. ↑ Increasingly Indispensable Grandparents | YaleGlobal Online  (ағыл.). archive-yaleglobal.yale.edu. Тексерілді, 28 шілде 2022.
  23. ↑ Buss David Evolved Standards of Physical Beauty // Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind — 6th. — Routledge. — P. 283–288. — ISBN 978-0429590061.
  24. ↑ placental mammal | Characteristics & Facts | Britannica  (ағыл.). www.britannica.com. Тексерілді, 25 шілде 2022.
  25. ↑ Placental Mammals. ucmp.berkeley.edu. Тексерілді, 25 шілде 2022.
  26. ↑ Hess, R. A.; Bunick, D; Lee, K. H.; Bahr, J; Taylor, J. A.; Korach, K. S.; Lubahn, D. B. (1997). "A role for estrogens in the male reproductive system". Nature 390 (6659): 447–448. Bibcode 1997Natur.390..509H. doi:10.1038/37352. PMC 5719867. PMID 9393999. 
  27. ↑ Raloff, J. Science News Online (12/6/97): Estrogen's Emerging Manly Alter Ego. Science News (6 желтоқсан 1997). Тексерілді, 4 наурыз 2008. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
  28. ↑ Science Blog – Estrogen Linked To Sperm Count, Male Fertility. Science Blog. Тексерілді, 4 наурыз 2008. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2007 Wayback Machine мұрағатында
  29. ↑ Normal Testosterone and Estrogen Levels in Women. Website. WebMD. Тексерілді, 28 қазан 2015.
  30. ↑ Біріккен Ұлттар Ұйымы 2015 Demographic Yearbook — 2016. — P. 60. — ISBN 978-9210511094. Мұрағат көшірмесі 22 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  31. ↑ Alice D. Dreger; April M. Herndon Progress and Politics in the intersex rights movement, Feminist theory in action.
  32. ↑ Melissa Hines, S. Faisal Ahmed & Ieuan A. Hughes (2003). "Psychological Outcomes and Gender-Related Development in Complete Androgen Insensitivity Syndrome". Archives of Sexual Behavior 32 (2): 93–101. doi:10.1023/A:1022492106974. PMID 12710824. https://link.springer.com/article/10.1023/A:1022492106974. 
  33. ↑ Cohen-Kettenis, PT (2005). "Gender change in 46,XY persons with 5alpha-reductase-2 deficiency and 17beta-hydroxysteroid dehydrogenase-3 deficiency.". Archives of Sexual Behavior 34 (4): 399–410. doi:10.1007/s10508-005-4339-4. PMID 16010463. 
  34. ↑ Furtado P. S. (2012). "Gender dysphoria associated with disorders of sex development". Nat. Rev. Urol. 9 (11): 620–627. doi:10.1038/nrurol.2012.182. PMID 23045263. 
  35. ↑ The Mental Health and Well-being of LGBTQ Youth who are Intersex. The Trevor Project (2021).
  36. ↑ Bailey, J. Michael; Vasey, Paul; Diamond, Lisa; Breedlove, S. Marc; Vilain, Eric; Epprecht, Marc (2016). "Sexual Orientation, Controversy, and Science". Psychological Science in the Public Interest 17 (2): 45–101. doi:10.1177/1529100616637616. PMID 27113562. https://www.researchgate.net/publication/301639075. Retrieved 2019-12-21.  Мұрағат көшірмесі 2 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
  37. ↑ Kevin L. Nadal, The Sage Encyclopedia of Psychology and Gender (2017, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".), p. 401: "Most cultures currently construct their societies based on the understanding of gender binary—the two gender categorizations (male and female). Such societies divide their population based on biological sex assigned to individuals at birth to begin the process of gender socialization."
  38. ↑ Sigelman, Carol K.; Rider, Elizabeth A. Life-Span Human Development — Cengage Learning. — P. 385. — ISBN 978-1-337-51606-8. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  39. ↑ Maddux, James E.; Winstead, Barbara A. Psychopathology: Foundations for a Contemporary Understanding — Routledge. — ISBN 978-0-429-64787-1. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  40. ↑ Standards of Care for the Health of Transsexual, Transgender, and Gender Nonconforming People (version 7). The World Professional Association for Transgender Health. Мұрағат көшірмесі 24 қыркүйектің 2014 Wayback Machine мұрағатында
  41. ↑ Sherer, Ilana (2016-03-01). "Social Transition: Supporting Our Youngest Transgender Children" (in en). Pediatrics 137 (3): e20154358. doi:10.1542/peds.2015-4358. ISSN 0031-4005. PMID 26921284. https://publications.aap.org/pediatrics/article/137/3/e20154358/81430/Social-Transition-Supporting-Our-Youngest. 
  42. ↑ Beidel, Deborah C; Frueh, B. Christopher; Hersen, Michel Adult Psychopathology and Diagnosis — 7th. — New York: Wiley. — P. 618. — ISBN 978-1-118-92791-5.
  43. ↑ Köllen Thomas Sexual Orientation and Transgender Issues in Organizations: Global Perspectives on LGBT Workforce Diversity — Springer. — P. 138. — ISBN 978-3-319-29623-4.
  44. ↑ Maternal mortality ratio (per 100 000 live births  (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2013 Wayback Machine мұрағатында
  45. ↑ Education material for teachers of midwifery : midwifery education modules — World Health Organization. — P. 3. — ISBN 978-600-7257-12-8.
  46. ↑ Maternal mortality  (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты (19 September 2019). Тексерілді, 29 шілде 2022. Мұрағат көшірмесі 8 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  47. ↑ a b c d Female Life Expectancy. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Тексерілді, 24 тамыз 2019. Мұрағат көшірмесі 25 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
  48. ↑ Why is life expectancy longer for women than it is for men?. Scientific American. 2004-08-30. http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=why-is-life-expectancy-lo. Retrieved 2009-10-17.  Мұрағат көшірмесі 15 сәуірдің 2021 Wayback Machine мұрағатында
  49. ↑ Resolution on Reproductive and Sexual Health | International Federation of Gynecology and Obstetrics  (ағыл.). Figo.org. Тексерілді, 19 сәуір 2014. Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  50. ↑ Preventing unsafe abortion  (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Тексерілді, 24 тамыз 2019.
  51. ↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия — DPS, 2011. — ISBN 978-601-7026-17-2.
Туыстық қатынастар
Санат:Отбасы

Күйеу • Әйел • Әке • Ана • Ата • Әже • Бауыр • Қарындас • Өгей аға • Бала • Қыз • Өгей ұл • Өгей қыз • Аға • Тәте • Қайын ата • Қайын ене • Кіндік әке • Кіндік шеше •

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Әйел&oldid=3410632» бетінен алынған