Адай уезі
Адай оязы – әкімшілік-аумақтық бөлік. Бұрынғы Маңғыстау оязы 1920-жылдан бастап Адай оязы деп аталады. Адай оязы 27 болысқа бөлінеді. Әр болыс әкімшілік ауыл, ал ауылдар шаруашылық қауымдастыққа бөлінді. Орталық статистика басқармасының есебіне қарағанда 1924–1925 жылдары Адай оязында 128 124 адам тұрды, қалалықтар саны 1286. Ояздың ревкомның есебі бойынша 1926 жылы халық саны – 166 985-ке жеткен. Ұлттық құрамы негізінен қазақтар, орыстардың саны 3500 немесе 2%. Орыстар Николаевск (Баутин), Долгий, Құлалы кенттерінде, Форт-Александровскіде тұрды. Адай оязы 1927 жылы таратылды. [1]
| уезд | |
| Адай оязы | |
| اداي ويازى Адаевский уезд | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Кіреді | |
| Әкімшілік орталығы | |
| ревком председателі | |
| Тарихы мен географиясы | |
| Құрылған уақыты | |
| Таратылған уақыты | |
| Жер аумағы |
287,2 мың км² |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
135 600 адам (1926) |
| Ұлттық құрамы |
қазақтар 97,0 %, орыстар 1,5 %, басқа этностар 1,5 % |
| Ресми тілдері | |
|
| |
Географиясы
1926-жылғы санақ бойынша ояз ауданы 287 161 км²,[2] ал Кіші кеңес энциклопедиясына сәйкес 303 325 км² құрады[3].
Ояз Маңғышлақ түбегі мен Қарабұғазкөл шығанағының солтүстік жағажайы территориясын алып жатты. Ояз батыста - Каспий теңізімен ұласты, оңтүстікте Түрікмен КСР-мен, шығыста Қарақалпақ АО-мен, солтүстік-шығыста Ақтөбе губерниясымен және солтүстікте Орал губерниясымен шектесті[4].
Ояз территориясының шығысын биіктігі 200 метрге дейін шөлді Үстірт дөңі алып жатты. Маңғышлақ түбегінде Ақтау (биіктігі 300 метрге дейін) және Қаратау (500 метрге дейін) жоталары орналасқан. Ояздың батыс жағын Каспий маңы ойпаты алып жатты, ол жақта КСРО-ның ең төмен нүктесі - Қарақия шұңғымасы орналасқан.
Оязда тұщы су мен өзендер жоқ деуге келерлік. Ояздың солтүстік жағында ғана Жем мен Сағыздың еспе құр сағалары ағып өтетін. Халықты сумен қамтамасыз ету құдықтар арқылы өткізілді. Құдықтар саны 2000-ға дейін жететін.
Ояз климаты - шұғыл-континеталды. Қаңтар айының орташа температурасы - солтүстікте -13 °C, оңтүстікте +1 °C; шілде айының орташа температурасы - +25 °C-тен +29 °C дейін жетеді. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері - солтүстікте 200 мм. дейін (Ембі ауданы); оңтүстікте 80 мм. дейін (Үстірт). Жауын-шашын негізінен қыста жауды.
Оязда құба топырақтар басым болды. Қомақты территорияны шөл, сұр топырақ пен сортаң алып жатты. Ояздың қомақты территориясын шөлді жерлері бар жусан-сортаңды дала, солтүстігінде ғана жусанды дала болды.
Ояздың солтүстігінде дала фаунасы, басқа аймақтарда шөл фаунасы басым болды [5].
Әкімшілік бөлінісі
1921 жылдың 3 наурызында ояз 5 ауданға бөлінді. Олар:
1922 жылдың 9 қыркүйегінде аудандар таратылып, болыстар ояз басшылығына тікелей бағыныңқылы болды. 1923 жылдың 20 мамырында аудандық бөліну қайтадан құрылды:
1923 жылдың 5 шілдесінде аудандар қайтадан таратылды. 1924 жылдың 27 қазанына қарай бірнеше өзгертулерден кейін ояз құрамына мына болыстар кірді: 1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші, 6-шы, 7-ші Адай; Әли-Бәйімбет; 1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші Бозащы; Доңызтау-Ақкөл; Келімберді; 1-ші, 2-ші Маңғыстау; Райымберді; Саматай; Тайсойған-Сағыз; 1-ші, 2-ші Түрікменадай; Ұлы Сам; Шилі-Сағыз; Жем-Сағыз. 1923 жылдың тамызынан 1924 жылдың қаңтарына дейін Доңызтау-Ақкөл мен Ұлы Сам болыстары Ақтөбе губерниясы Ақтөбе уезінің құрамында болды.
1925 жылдың қазан айында Ақтөбе губерниясы Темір уезінен Адай оязына Қазыбек пен Ойыл болыстары өткізілді. 1927 жылдың 14 мамырында бұл екі болыс, және Жем-Сағыз болысы Адай оязы құрамындағы Ойыл ауданына біріктірілді. Басқа болыстар ояз басшылығына тікелей бағыныңқылы болды[6].
Халқы
Орталық статистика басқармасының есебі бойынша 1924-1925 жылдары Адай оязында 128184 адам, оның 66716-сы ер адам, 61768-і әйел адам болды. Ал ояздық революциялық комитеттің 1926 жылғы мөліметі бойынша 166985 адамға жеткен. Ояз халқын үлттық қүрамына бөлгенде: орыстар — 3500 адам, немесе жалпы халықтың 2 пайызы. Қалғандары қазақтар, оларды руына бөлгенде негізгі 4 рудан тұрады. Олар: Адай, Шөмішті, Табын, Әлім. Адайлар 19 болыста түрған. Орыстар Новопокров (Баутино) кентінде (240 үй, онда 1276 адам, Долгий кентінде (80 үй, 488 адам), Қүлалы кентінде (15 үй, 55 адам), Форт-Александровскіде (220 үй, 1644 адам) түрған. Адай оязына қарасты 27 болыстың аумағы мен шаруашылық жағдайлары, көшіп қону жайылымдары төмендегіше сипатталған.
Экономикасы
Ояз халқы негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. 1923-ші жылғы мағлұмат бойынша оязда 45 мың жылқы, 2 мың ірі қара мал, 518 мың қой, 80 мың ешкі және 84 мың түйе болған.
Ояздың солтүстігінде қатты қуаң емес жерлерінде егіншілік ошақтары болған. Оязда бидай (1922-ші жылы 980 тонна) мен тары (840 тонна) өсірілді. Оязда басқа дақылдар өсірумен айналыспаған. Каспий және Арал теңіздерінің жағалауында халық балық аулаумен айналысқан. Көптеген балықтар Маңғышлақ түбегінде ауланған (1922-ші жылы 57,3 тонна балық пен 155,4 тонна итбалық).
Өнеркәсіптен оязда тек қана тұнба тұздың майдагерлік өндіруі болған (1923-ші жылы 15,9 мың тонна). Адай оязында мирабилиттің бай кені болған (Қарабұғазкөл), бірақ бұл кезде кенді игеру жұмыстары өткізілмеген. Ояз негізінен ас тұзы мен мал шаруашылығы өнімдерін (тері, жүн және т.б.) экспорттаған және нан, ұн мен мата импорттаған. 1923–1924-ші жылы ояздың ішкі саудасы 222 мың сомды құрады, оның 96% жеке саудаға тиесілі болды. Бұған қарамастан сауданың басым бөлігін заттай тауар айырбасы құрады. 1923–1924‐ші жылы ояз бюджеті 159,9 мың сом пайда мен 285,4 мың сом шығын тапты. Бюджеттің 30% білім саласына құртылды.
Оязда теміржол мен дөңгелекті транспортқа арналған жолдар болмаған. Барлық тасымалдаулар керуен жолдары арқылы жүргізілген. Айына бір рет Форт-Александровскийдан Астараханға пароход жүрді[5].
Дереккөздер
- ↑ Маңғыстау энциклопедиясы, 4том
- ↑ Демоскоп (орыс.). — Всесоюзная перепись населения 1926 г. РСФСР и её регионы. Населенные места. Наличное городское и сельское население. Басты дереккөзінен мұрағатталған 23 наурыз 2012. Тексерілді, 20 мамыр 2009.
- ↑ Малая Советская Энциклопедия / Н. Л. Мещеряков — М.: Акционерное общество «Советская энциклопедия», 1928. — Т. 1. — 30000 таралым.
- ↑ Нұрлыбай Қошаманұлы Көне әр дерек — тарихтың бір-бір кірпіші (қаз.). Қазақия (12.02.2014). Тексерілді, 8 қыркүйек 2014.
- ↑ a b Адаевский уезд // Большая советская энциклопедия — 1-е изд. — М.—Л. Т. 1.
- ↑ Справочник по административно-территориальному делению Казахстана (август 1920 — декабрь 1936) / Базанова Ф. Н. — Архивное управление МВД Казахской ССР. — Алма-Ата. — 1500 таралым.