Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы
Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы (түрікм. Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy) — Кеңес Одағы республикаларының бірі.
| Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы түрікм. Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy КСРО құрамындағы одақтық кеңестік социалистік республика (1925-1991) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» түрікм. «Әхли юртларың пролетарлары, бирлешиң!» | |||||||||
| Әнұраны түрікм. Түркменистан Совет Социалистик Республикасы Дөвлет Гимни | |||||||||
 Түрікмен КСР КСРО картасында | |||||||||
| Астанасы | Ашхабад | ||||||||
| Тіл(дер)і | түрікменше және орысша | ||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі | ||||||||
| Уақыт белдеуі | +5 | ||||||||
| Аумағы | 488,1 мың км² | ||||||||
| Халқы | 3 522,7 мың адам | ||||||||
| Басқару формасы | Кеңестік республика | ||||||||
| Түрікменстан Компартиясы ОК 1-хатшысы | |||||||||
| - 1924—1926 | Иван Иванович Межлаук (бірінші көшбасшы) | ||||||||
| Түрікмен КСР президенті | |||||||||
| - 1990—1991 | Сапармұрат Атаұлы Ниязов (соңғы көшбасшы және мемлекет басшысы) | ||||||||
| Марапаттары |   
| ||||||||
;_Flag_of_Turkmenistan_(1991%E2%80%931992).svg)
1924 жылы қазан айында Орталық Азиядағы аумақтық бөлініс барысында Түркістан АКСР Түрікмен облысы және бұрынғы Бұхара ХКР (Түрікмен АО) мен Хорезм ХКР (Түрікмен АО) аумақтарының аз бөліктерінен Түрікмен Социалистік Кеңестік Республикасы ретінде құрылды.
1936 жылғы 5 желтоқсаннан бастап — Түркімен Кеңестік Социалистік Республикасы, қазіргі кезде егемен мемлекет — Түрікменстан.
Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасының басшылығы
өңдеуҚұрылған сәттен бастап тәуелсіздігін жариялағанға дейінгі жоғарғы басшылықты КОКП құрамында Түрікменстан Компартиясы жүзеге асырды. Коммунистік партияның жоғарғы органы Орталық Комитет (ОК), ал Түрікменстан КП ОК бірінші хатшысы іс жүзінде республиканың жетекшісі болды:
- Түрікменстан КП ОК бірінші хатшылары
- Иван Иванович Межлаук (1924—1926)
- Шаймардан Нұриманұлы Ибраһимов (1926 маусым — 1928 сәуір)
- Николай Антонович Паскуцкий (1928 сәуір — мамыр)
- Григорий Наумович Аронштам (1928 11 мамыр — 1930 тамыз)
- Яков Абрамович Попок (1930 тамыз — 1937 15 сәуір)
- Яков Абрамович Чубин (1937 17 сәуір — 1939 қараша)
- Михаил Макарович Фонин (1939 қараша — 1947 наурыз)
- Шажа Батырұлы Батыров (1947 наурыз — 1951 шілде)
- Сухан Бабаевич Бабаев (1951 шілде — 1958 14 желтоқсан)
- Жұмадұрды Қараев (1958 14 желтоқсан — 1960 4 мамыр)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (1960 13 маусым — 1969 24 желтоқсан)
- Мұхамметназар Гапурұлы Гапуров (1969 24 желтоқсан — 1985 21 желтоқсан)
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов (1985 21 желтоқсан — 1991 16 желтоқсан)
Қайта құру кезінде басшылықтың партиялық құрылымдардан парламенттік құрылымдарға біртіндеп ауысуы мақсатында Коммунистік партия Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Сапармұрат Ниязов Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды, содан кейін жаңадан құрылған Түрікмен КСР Президентінің лауазымын иеленді. Осылайша, ол Түрікмен КСР-нің жетекшісі болды:
- 1985 жылы 21 желтоқсан - 1990 жылы 18 қаңтар Түрікменстан КП ОК бірінші хатшысы;
- 1990 жылы 18 қаңтар - 1990 жылы 27 қазан Түрікменстан Компартиясы ОК бірінші хатшысы - Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы;
- 1990 жылы 27 қазан - 1991 жылы 16 желтоқсанда Түрікменстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы - Түрікмен КСР Президенті.
Түрікмен КСР-нің жоғарғы заң шығарушы органы бір палаталы Жоғарғы Кеңес болды, оның депутаттары Түрікменстан Компартиясының басшылығымен міндетті түрде мақұлданғаннан кейін 4 жылға (1979 жылдан бастап — 5 жылға) дау-дамайсыз сайланды. Жоғарғы Кеңес тұрақты жұмыс істейтін орган болған жоқ, оның депутаттары жылына 2-3 рет бірнеше күнге созылатын сессияларда жиналды. Күнделікті әкімшілік жұмыс жүргізу үшін Жоғарғы Кеңес республиканың ұжымдық басшысы ретінде қызмет еткен тұрақты түрде Президиум сайлады.
- Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағалары
- Хиуалы Бабаев (26 шілде 1938 — қаңтар 1942)
- Аллаберді Бердиев (27 қаңтар 1942 — 6 наурыз 1948)
- Ақмамет Сарыев (6 наурыз 1948 — 30 наурыз 1959)
- Нұрберді Байрамов (30 наурыз 1959 — 26 наурыз 1963)
- Аннамұхаммет Клычев (26 наурыз 1963 — 15 желтоқсан 1978)
- Баллы Язкулиев (15 желтоқсан 1978 — 13 тамыз 1988)
- Роза Атамұратқызы Базарова (13 тамыз 1988 — 18 қаңтар 1990)
- 1990-1991 жж. Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағалары
1990 жылдың қаңтарына дейін Жоғарғы Кеңестің Төрағасы жиналыстарда тек жетекші басшы ретінде болды. 1990 жылы 18 қаңтарда Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы таратылып, оның міндеттері Жоғарғы Кеңестің Төрағасына берілді, бұл оны республиканың ең жоғары лауазымды адамы етті. Алайда, 1990 жылы 27 қазанда Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті қызметі енгізіліп, Жоғарғы Кеңес Төрағасының міндеттері қайтадан жетекші басшының міндеттерімен шектелді.
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов (18 қаңтар 1990 — 2 қараша 1990)
- Сахат Непесұлы Мұратов (18 қараша 1990—1995) (2001 жылға дейін Түрікменстан Мәжілісінің төрағасы ретінде)
- Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағалары
- Қайғысыз Сардарұлы Атабаев (ақпан 1925 — шілде 1937)[1]
- Аитбай Құдайбергенов (қараша 1937 — 17 қазан 1945)[2]
- Сухан Бабаевич Бабаев (17 желтоқсан 1945 — 14 шілде 1951)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (14 шілде 1951 — 14 қаңтар 1958)
- Жұмадұрды Қараев (14 қаңтар 1958 — 20 қаңтар 1959)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (20 қаңтар 1959 — 13 маусым 1960)
- Әбді Анналиұлы Анналиев (13 маусым 1960 — 26 наурыз 1963)
- Мұхамметназар Гапурұлы Гапуров (26 наурыз 1963 — 25 желтоқсан 1969)
- Ораз Назарұлы Оразмұхаметов (25 желтоқсан 1969 — 17 желтоқсан 1975)
- Баллы Язкулиев (17 желтоқсан 1975 — 15 желтоқсан 1978)
- Шары Сойүнұлы Каррыев (15 желтоқсан 1978 — 28 ақпан 1985)
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов(18 наурыз 1985 — 4 қаңтар 1986)
- Аннамұрат Қожамұратов (4 қаңтар 1986 — 17 қараша 1989)
- Хан Ахметұлы Ахметов (5 желтоқсан 1989 — 27 қазан 1991)
Әкімшілік бөлінісі
өңдеуРеспублика құрылған кезде оның құрамына: бұрынғы Түркістан АКСР Түрікмен облысы (Полторацк, Мерв, Тежен және Красноводск уездері); бұрынғы Хорезм КСР Ташауыз округі; Шаржүй және Керкі округтері және Бұхара КСР Ширабат уәлаятының Халиф түмені кірді[3].
Бастапқыда Түрікмен КСР 4 уезге (Красноводск, Мерв, Полторацк, Тежен), 5 аудандық шороға (Ілияс, Көнеүргеніш, Порсинск, Тахтинск, Ташауыз), 2 уәлаятқа (Керкі, Ленин-Түрікмен) және 1 түменге (Халифа) бөлінді.
1924 жылы 4 желтоқсанда Түрікменстан 5 округқа бөлінді:
1926 жылы Мерв және Полторацк округтары таратылды. Бұрын осы округтардың құрамына енген Етрек, Байрамалы, Бәһерден, Безмейін, Гинсбург, Йолөтен, Қазаншық, Қарақала, Красноводск, Мерв, Серахс, Тақтабазар және Тежен аудандары тікелей Түрікмен КСР қарамағына өтті. Бір жылдан кейін Ленин округі Шаржүй болып өзгертілді. Республикалық бағыныстағы жаңа аудандар құрылды: Хасанқұлы және Көктепе. Республикалық бағыныстағы аудандар: Безмейін - Полторацкий, Гинсбург - Каахка, Полторацк — Ашхабад болып өзгертілді.
1930 жылы округтар таратылды. Түрікмен КСР аудандарға бөліне бастады, олар: Етрек, Байрамалы, Бәһерден, Бұрдалық, Хасанқұлы, Көктепе, Дарғаната, Дейнау, Ілиялы, Йолөтен, Каахка, Қазаншық, Қарабекауыл, Қарақала, Қарлұқ, Керкі, Қызылаяқ, Красноводск, Көнеүргеніш, Күшкі, Мерв, Порсы, Саят, Серахс, Ескі Шаржүй, Тақтабазар, Тақты, Ташауыз, Тежен, Фараб, Халаш, Қожамбаз және Шаршан. 1931 жылы Ескі Шаржүй ауданы Шаржүй деп өзгертілді.
1932 жылы Ташауыз округі құрылып, онда бес аудан (Ілиялы, Көнеүргеніш, Порсы, Тақты және Ташауыз) кірді. Сол жылы республикалық бағыныстағы екі жаңа аудан құрылды: Ербент және Қырық-Құйын. Бір жылдан кейін, Керкі округі құрылды, оған Бұрдалық, Қарлұқ, Керкі, Қызылаяқ, Халаш, Қожамбас және Шаршан аудандары кірді. Етрек ауданы Қызылетрек деп өзгертілді.
1934 жылы Қырық-Құйын ауданы таратылды. 1935 жылы Каганович, Киров және Сталин аудандары құрылды. 1936 жылы Ашхабад ауданы құрылды. 1937 жылы: Мерв ауданы Мары болып, Шаржүй ауданы Шаржоу болып атаулары өзгертілді. Молотов және Түрікменқала аудандары құрылды. Күшкі ауданы жойылды. 1938 жылы Уәкілбазар, Куйбышев, Сақар және Сақаршаға аудандары құрылды. 1939 жылдың басында Қызыларбат және Небітдақ аудандары құрылды.
1939 жылы 21 қарашада республикада облыстық бөлініс (округтар жойылды) енгізілді:
1943 жылы Керкі облысы құрылды. 1947 жылы Керкі және Красноводск облыстары таратылды. 1952 жылы Красноводск облысы қалпына келтірілді (тағы да 1955 жылы жойылды). 1959 жылы Ашхабад облысы таратылды. Сонымен бірге, Ашхабад, Бәһерден, Хасанқұлы, Көктепе, Каахка, Қазаншық, Қарақала, Қызыларбат, Қызылетрек және Красноводск аудандары республикалық бағынысқа өтті.
1963 жылы барлық облыстар таратылып, аудандар біріктірілді. Нәтижесінде Түрікмен КСР-і келесі аудандарға бөліне бастады: Ашхабад, Байрамалы, Көктепе, Дейнау, Йолөтен, Қазаншық, Калинин, Керкі, Қызыларбат, Қызылетрек, Көнеүргеніш, Ленин, Мары, Мұрғап, Саят, Тақтабазар, Тақты, Ташауыз, Тежен, Қожамбаз және Шаржоу. 1964 жылы Ілиялы, Каахка, Қарабекауыл, Сақаршаға, Серахс, Түрікменқала және Шаршан аудандары, ал 1965 жылы Бәһерден, Хасанқұлы, Дарғаната, Қарақала, Красноводск және Фарап аудандары құрылды.
1970 жылы Мары, Ташауыз және Шаржоу облыстары қалпына келтірілді. Ашхабад, Бәһерден, Хасанқұлы, Көктепе, Қазаншық, Қарақала, Қызыларбат, Қызылетрек және Красноводск аудандары республикалық бағыныста қалды. 1973 жылы Ашхабад және Красноводск облыстары қалпына келтірілді, оған республикалық бағынысты барлық аудандар кірді. Алайда 1988 жылы Ашхабад және Красноводск облыстары қайтадан жойылды. Ашхабад, Бәһерден, Көктепе, Каахка, Қазаншық, Қызыларбат, Қызылетрек, Киров, Красноводск, Серахс және Тежен аудандары республикалық бағынысқа өтті. 1991 жылы қаңтарда Балқан облысы құрылды. Осыдан кейін Ашхабад, Бәһерден, Көктепе, Каахка, Киров, Серахс және Тежен аудандары республикалық бағынысты болып қалды.
1991 жылы 27 қазанда Түрікмен КСР тәуелсіз Түрікменстан Республикасы болды, бірақ КСРО-дан заңды түрде сол жылдың 26 желтоқсанында ғана шықты.
Экономикасы
өңдеуОдақтас республика экономикасының қарқынды дамуы 1960-1970 жылдары болды. Шитті мақтаның жалпы өнімі 1960-1980 жылдары 0,36 миллион тоннадан 1,3 миллион тоннаға дейін өсті, дегенмен кейін өсу қарқыны бәсеңдеп, 1990 жылы 1,4 миллион тонна ғана жиналды. Табиғи газ өндіру осы кезеңде жылына 1,1 миллиард текше метрден 63,2 миллиард текше метрге дейін өсті. 1980 жылдары өсім жалғасып, 1990 жылы 87,8 млрд текше метрді (бүкілодақтық өндірістің 10,8%) құрады[4].
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Справочник по истории Коммунистической партии: Атабаев.
- ↑ Справочник по истории Коммунистической партии: Худайбергенов.
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР и список важнейших населённых пунктов : дополнение к 8-му изданию с новейшими данными о районированных в 1929 году областях. — М., 1929.. // ИнфоРост. Тексерілді, 28 сәуір 2020.
- ↑ Данков А. Г. Развитие экономики Туркменистана в первые годы независимости (1992—1998 гг.) // Вестник ТГУ. — 2013. — № 374. — С. 88.