Аполлон (ғарыш кемелері)

Басқа мағыналар үшін Аполлон деген бетті қараңыз.

Аполлон (ағылш. Ароllо; гр. Ἀπόλλων — жарық құдайы) — адамның басқаруымен Жер төңірегінде және Айға Аполлон (ғарыш бағдарламасы) бойынша сапар жасауға арналған Американың топтамалы үш кісілік ғарыш кемелерінің, сондай-ақ кенес ғарыш кемесімен «Союз-19» ғарышта түйіскен ( "Аполлон-Союз" экперименталдық жоба") 3-орындық басқарылатын ғарыш кемелерінің аты.

1968 жылдан 1975 жылға дейін 15 ғарыш кемесі 38 астронавтпен ғарышқа ұшырылған. Оның ішінде алтауы Айға экспедиция жасаған: 1969 жыл - 1972 жыл - Аполлон 11, Аполлон 12, Аполлон 14, Аполлон 15, Аполлон 16, Аполлон 17. Айға 12 астронавтты жеткізген.

1969 жылы алғашқы Айға қону «Аполлон 11»-де орындалған, астронавттары: Н. Армстронг, Б. Олдрин.

Жалпы сипаттамасы

Ғарыш кемесінің отсектері:
"command module" - экипаж кабинасы;
"service module" - негізгі блок;
"lunar module" - Ай отсегінің ұшатын бөлігі.

«Аполлон» негізгі бөлік пен Ай кабинасынан тұрады. Біріншісі үш астронавты Айдың селеноцентрлік орбитасына және Жерге, екіншісі олардың екеуін селенцентрлік орбитадан Ай бетіне, одан қайта сол биіктікке жеткізуге арналған.

Экипаж кабинасы

Негізгі блок

Айға қону бөлігі

Ай отсегінің ұшатын бөлігінің бейнесі.

Негізгі бөлік экипаж бөлімі мен қозғалтқыш бөлімінен тұрады, экипаж бөлімі суға қонуға лайықталған, ал кездейсоқ қажет жағдайда құрғақ далаға табан тірейтін тіректері бар. «Аполлоның» ең салмақтысы 47 т. Ай кабинасы 14,7 т. Кеменің тұтас ұзындығы 17,68 м, Ай кабинасыныкі 6,98 м, екеуінің де диам. 4,29 м. Кемедегі 20 жүйе пультпен байланыстырылған орталық есептеу машинасымен басқарылады. Негізгі бөліктің байланыс құрылымы сантиметрлік, метрлік және қысқа толқындарда жұмыс жасайтын жүйелерден тұрады, ол радиолокациялық қабылдауыш және таратқышпен жабдықталған.

Астронавттар тіршілігін қамтамасыз ететін жүйеде 16 тәулікке жететін ауа, су мен тамақ болады. Жалпы массасы 460 кг келетін ол ортада 21—27 °C тұрақты температура сақталып тұрады. Ғарышқа ұшып шыққаннан кейін кабинадағы оттегі көбейтіледі (98 % оттегі, 2% азот), ауаның қысымы 0,035 — 0,039 мПа, ылғалдығы 40—70%-ке реттеледі. Арнайы амортизаторларға ілінген орындықтары әр түрлі қалыпта бекітілетін креслоларға астронавттар (сол жақ шетте кеме басшысы, ортада бірінші үшқыш, онан кейін екінші ұшқыш) жайғасады.

Ай кабинасы қонатын және ұшатын сатылардан тұрады. Қонатын саты, экипаж кері аттанғанда, ұшып шығатын алаңша қызметін атқарып, Ай бетінде қалады. Ай кабинасына екі астронавт орналасады. Онда бірі жоғары, екіншісі алға қараған екі люк бар.

Жоғарғысы астронавттардың экипаж бөлімінен Ай кабинасына, онан кейін қарай өтуге, алдыңғысы қонғаннан соң Ай бетіне түсіп, қайта мінуге арналған. Ай кабинасының барлық жүйесі пультпен байланыстырылған орталық есептеу машинасымен басқарылады. Соңғы ұшқан үш «Аполлон» кемелерінде Ай бетінде астронавттар зерттеулер жүргізетін екі кісілік көлік болды. «Аполлон» ғарыш кемелерін ұшыру «Saturn-IB» («A.-i» — "A.-3 ", «А.-5», «А.-7») және «Skylab» пен ЭПАС бағдарламалары бойынша, «Saturn-5» («А.-4», «А.-6», «А.-8» — «A.- 17») зымыран тасығыштарымен жүзеге асырылды.^[1]

Айға қону бөлігі (АҚБ)

Айға қону бөлігі — «Аполлон» ғарыш кемесінің Айға қонып, Айдың айналасындағы орбитаға қайтып оралған бөлігі. Ол екі басты бөлікке: қону бөлігі мен ұшу бөлігіне бөлінген. Ол арнайы ғарышта ұшуға бейімделіп жасалған. Оның құрамында екі астронауттың 4-5 күн өмір сүруіне мүмкіндік беретін тіршілік сақтау жүйесі орнатылған. Айға қону бөлігін дамытып, жасап шығарған — «Grumman Aircraft Company» компаниясы.

Айға қону бөлігі мыналардан тұрады: қону тіректері, қону радар антеннасы, тежегіш зымыран қозғалтқышы, Айдың бетіне қонуға арналған отын қоры. Оның денесіне бірнеше жүк қораптары бекітілген, соның ішінде Айдың бетінде қолданылатын аспаптар жиынтығы, жылжымалы аспаптар арбасы («Rover» өздігінен жылжитын арбасы), беттік телевизия камерасы, беттік аспаптар және Ай топырағын жинайтын қораптар.

Айдан ұшу бөлігі экипаж орналасатын кабина, аспаптар панелі, ғарыш кемесімен түйісу құрылғысы, алдыңғы есік, оптикалық және электрондық бағыттау жүйелері, реактивті басқару жүйесі, радар және байланыс антенналары, ұшыру зымыран қозғалтқышы және Айдың орбитасына оралып, Аполлон Басқару және қызмет бөліктерімен қайта табысуға арналған отын қоры.

Техникалық сипаттамалары

Ғарыш кемесі екі бөліктен тұрады:

орбиталды отсек (экипаж кабинасы мен негізгі блок)
қонатын отсек.

Орбиталдық отсекте 3 ғарышкер орналасады. Айға қонатын отсекте - екі ғарышкерге орын дайындаған. Осы екінші отсек Айдан ұшып шығысымен, Жердің жасанды спутнигінің орбитасына түсіп, орбиталдық отсекпен түйіседі де, барлық экипаж жерге қайта оралады.

Модуль	Массасы, кг	ұзындығы, м	Диаметрі, м
экипаж кабинасы	5470—5500	3,43	3,920
негізгі болк	22700—22800	4,0	3,91
Ай отсегі	14500	7,6	10 (шасси шығарылған)
S-IVB-ға өтетін бөлігі	1700—1800

Ғарыш кемесінің старттағы салмағы - 47 т, Айға қонатын аппараттың салмағы - 5,6 т, тұрғын отсектің көлемі 12,7 м³, Айда болуының ең ұзақ мерзімі 75 сағат.

Қонатын Ай отсегінің отынымен қоса салмағы - 14,5 т. Ол қонатын және Айдан ұшып шығатын екі сатыдан тұрады.

Ұшу бөлігі

Ұшыру алаңында төтенше жағдай қалыптасқанда құтқару операциясының сынақ амалы (NASA)

Адам саны: 2
Экипаж кабинасының көлемі: 6.65 m³
Биіктігі: 3.54 m
Диаметрі: 4.27 m
Салмағы: 4,547 kg
Отын салмағы: 2,358 kg
RCS Thrust: 16 × 440 N
RCS Propellants: N₂O₄/UDMH
RCS Specific Impulse I_sp: 290 s (2.84 kN•s/kg)
Ascent Engine Thrust: 16 kN
Ascent Engine Propellants: N₂O₄/Aerozine 50 (UDMH/N₂H₄)
Ascent Engine Engine I_sp: 311 s (3.05 kN•s/kg)
Ascent Stage Delta-V: 2.22 км/с
Electric System Batteries: 17 kW•h, 800 A•h

Қону бөлігі

Биіктігі: 2.83 m
Диаметрі: 4.21 m
Тіректердің диаметрі: 9.37 m
Қону бөлігінің салмағы: 10,149 kg
Қону қозғалтқышының отыны: 8,165 kg
Descent Engine Thrust: 44 kN
Descent Engine Propellants: N₂O₄/Aerozine 50 (UDMH/N₂H₄)
Descent Engine Engine Specific Impulse I_sp: 311 s (3.05 kN•s/kg)
Descent Stage Delta-V: 2.47 км/с
Электр жүйесінің батареялары: 33 kW•h, 1,600 A•h

"Аполлон" ғарыш кемелері

Жалпы 1968 жылдан 1975 жылға дейін 15 ғарыш кемесі 38 астронавтпен ғарышқа ұшырылған. Оның ішінде алтауы Айға экспедиция жасаған: 1969 жыл - 1972 жыл - Аполлон 11, Аполлон 12, Аполлон 14, Аполлон 15, Аполлон 16, Аполлон 17. Айға 12 астронавтты жеткізген.

AS-201 (SA-201) — "Аполлон" бағдарламасының 18-ші старты 1966 жылы 26 ақпанда өткізілді. 1967 жылы NASA-ның басшысының бірінші орынбасары доктор Джордж Э. Мюллер AS-201-ді "Аполлон 1"деп аталады деп мәлімдеді^[2].

AS-202 (SA-202) — "Аполлон" бағдарламасының 20-ші старты 1966 жылы 25 тамызда өткізілді. Сатурн-1Б зымыран тасығышы қолданды. 1967 жылы NASA-ның басшысының бірінші орынбасары доктор Джордж Э. Мюллер AS-202-ні "Аполлон 2"деп аталады деп мәлімдеді^[2].

«SA-3» (Сатурн-Аполлон 3) — Сатурн-1 зымыран тасығыштың үшінші старты. 1962 ж. 16 қарашада өркізіліп, 4 минут 52 секунд жалғасты.

Қондырылатын аппараттың 11км/сек жылдамжықпен атмосыераға енуін тексеру мақсатында 1967 жылы 9 қарашада "Аполлон 4" кемесі (экипажсыз) "Сатурн-5" ракета ұшырғышымен тұнғыш рет геоцентрлік орбитаға шығарылды.

"Аполлон 5" кемесі (экипажсыз) кабина кострукциясы мен ракета двигателін сынау үшін 1968 ж. 22 қаңтарда"Сатурн-1Б" ракета ұшырғышымен Жердің жасанды спутнигі орбитасына шығарылды.

Ғарыш кемесін онаң әрі жетілдіру мақсатында 1968 ж. 4 сәуірде ғарышқа "Аполлон 6" кемесі көтерілді.

"Аполлон 7 кемесі 1968 ж. 11 қазанда ғарышқа ғарышкерлер У.Ширра, Д.Эйзель және У.Каннингемді алып ұшты. Олар Жерді 163 рет айналып, 10,7 тәулік өткен соң Атлант мұхитына қонды.

Бортында ғарышкерлер Ф.Борман, Дж.Ловелл, У.Андерс бар "Аполлон 8" кемесі 1968 ж. 21 желтоқсанда Айдың жасанды спутнигі орбитасына түсірілді. Осы орбитада 10 айналым жасағаннан кейін, 27 желтоқсанда Жерге қайтып оралды. Ұшу кезінде Ай бетінен алдын ала ғарыш кемесі қонатын орын сайлау мақсатында барлау, суретке түсіру, ғылыми-зерттеу жұмыстары және телевизиялық репортаж жүргізілді.

Ғарышкерлер Дж.Мак-Дивитт, Д.Скотт, Р.Швейкарт "Аполлон 9" кемемен 1969 ж. 3 наурызда ғарыш кемесінің Ай отсегі жүйесін тексеріп, оны одан әрі жетілдіру мақсатында 10 тәулік бойы Жерді айналып ұшты.

1969 ж. 18 мамырда Ай маңы кеңістігінде маневр жасау жүйелерін жетілдіру үшін бортында ғарышкерлер Т.Стаффорд, Дж.Янв,Ю.Сернан бар "Аполлон 10" кемесі ғарышқа көтеріліп, 21 мамырдаАйды тағы да айналып ұшты. Бұл жолы космонавттар Стаффорд пен Сернан ай кабинасына өтіп, неізгі отсектен бөлінді де, Айдың бетіне 15 км жақындады. Ай кабинасымен Айды айналып ұшу 8 сағатқа созылды. Ғарыш кемесі Ай орбитасында 61 сағат 40 минут болып, 26 мамырда Жерге қайтып оралды.

"Аполлон 11" кемесімен ғарышкерлер Н.Армстронг (экипаж командирі), М.Коллинз (экипаждың "Колумбия" деп аталатын негізгі болгінің ұшқышы), Б. Олдриннің ("Орел" атты ай кабинасының ұшқышы) тұңғыш рет Айға барып қайтуы тарихи сапар болды. Олар Айға қарай 1969 ж. 16 шілдеде ұшты. Ай орбитасына шыққан соң, Н. Армстронг пен Э.Олдрин ай кабинасына ауысып, негізгі отсектен бөлінді де, тежеуіш двигательді іске қосып, Ай бетіне 15 км жақындады. Н.Армстронгтың басқаруымен ай кабинасы 20 шілде күні 23 сағат18 минутта Тыныштық теңізінің оңтүстік-батыс жағына (0,691°солтүстік ендік пен 23,26° шығыс бойлық) келіп қонды. 21 шілде күні 5 сағат 56 минутта Н.Армстронг тұнғыш ретАй бетіне аяқ басты, ал 20 минут өткеннен кейін оған Э.Олдрин келіпқосылды. Ғарышкерлер Ай бетімен жүруді меңгерді, бірқатар ғылыми приборлар орнатты, 22 кг ай жынысының үлгісін жинады, суретке түсірді, Жермен телефон арқылы сәйлесті, қайтыс болған 5 ғарышкер (Ю.А.Гагарин, В.М.Комаров, В.Гриссом, Э.Уайт, Р.Чаффи) бейнеленген медальдарды қалдырды. Ғарышкерлердің Айда болған бүкіл мезгілінде Жерге телевизиялық хабарлар беріліп тұрды. Қонған орын "Тыныштық базасы" деп аталды. Ай бетіндегі жұмысты 1 сағат 44 минут ішінде орындап, кабинаға Олдрин, ал одан 10 минут кейін Армстронг оралды. 21 шілдеде ғарышкерлер Айдан ұшып шықты. Айдың селеноцентрлік орбитасында бірқатар маневрлер жасаған соң, ай кабинасы "Колумбиямен" түйістіріліп, ғарышкерлер негізгі отсегіне өтті. Одан әрі ғарышкерлер ай кабинасын кемеден бөліп тастап, "Аполлон-11" кемесін Жерге қарай ұшу траекториясына шығарды. 24 шілдеде кеме жерге қайтып оралды.

Ғарышкерлер Ч.Конрад, Р.Гордон, және А.Бин "Аполлон 12" кемесімен 1969 ж. 14 арашада Айға тағы ұшты. Ай кабинасы Даурлар мұхитының шығыс бөлігіне қонды. Олар Ай бетіне 2 рет шығып, 3,3 км жүріп өтті, Ай бетіне әр түрлі ғылыми приборлар орнатты. 45 кг-ға жуық Ай жынысының үлгісін жинады. Бұл жолы селеноцентрлік орбитадан Ай бетін суретке түсірудің кең программасы жүзеге асырылды. Ұшу 10 тәулік 4 сағат 36 минутқа созылды.

"Аполлон 13" кемесімен ғарышкерлер Дж.Ловелл, Дж.Суиджерт және Ф.Хейстің Айға ұшу сапары сәтсіз аяқталды. Олар 1970 ж. 11 сәуірде жерден 328 мың км алыстағанда, кеменің энергетика қондырғысының істен шығуына байланысты "Аполлон-13" 17 сәуірде Жерге қайта оралды.

1971 ж. 1 ақпанда бортында ғарышкерлер А.Шепард, Э.Митчелл, С.Руса бар "Аполлон 14" ғарыш кемесі Айға ұшты. 5 ақпанда А.Шепард пен Э.Митчелл басқарған ай кабинасы Фрп Мауро Кратері жанына келіп қонды. 33,5 сағат Ай бетінде болып, Тиісті ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізгеннен кейін, 10 ақпанда Жерге қайтып оралды.

«Аполлон 15» - Айға төртінші рет адамдарды алып барған "Аполлон" программасындағы тоғызыншы басқарылатын ғарыш кемесі. Ғарышкерлері - экипаж командирі Дэвид Скотт және Ай модулінің ұшқышы Джеймс Ирвин Айда 3 тәулікке жуық уақыт болды. Үш рет Айдың бетіне шығып, жалпы 18 сағат 30 минут болған. Ай үстінде алғаш рет 27,9 км ай автомобилімен жүріп, Жерге 77 кг Ай жынысының үлгісін жинады. "Аполлон-15"-пен шыққан сапарды ғылымдар "Айға ең сәтті сапар" деп баға берді.

«Аполлон 16» — Айға бесінші рет адамдарды алып барған "Аполлон" программасындағы оныншы басқарылатын ғарыш кемесі. Ғарышкерлері - экипаж командирі Джон Янг және Ай модулінің ұшқышы Чарльз Дьюк Айда 3 тәулікке жуық уақыт (71 сағат) болды. Ерекшілігі - таулы жерде, Декарт кратерінің маңында қонып, үш рет Айдың бетіне шығып, жалпы 20 сағат 14 минут болған. Жерге 95,7 кг Ай жынысының үлгісін жинады.

«Аполлон 17» кемемен адамдар Айға алтыншы және соңғы сапарын шекті. 1972 ж. 7 желтоқсанда Жерден ұшып, 19-шы желтоқсанда қайта оралды.

«Аполлон 18», «Аполлон 19» және «Аполлон 20» Айға қарай жүзеге аспаған сапарлары.

«Аполлон-Союз» экперименталдық жоба — өз сериясында алғашқы халықаралық ұшу. Ғарышкерлері -Томас Стаффорд, Вэнс Бранд, Дональд Слейтон 1975 ж. 15 маусымда алғашқы рет кеңес одағы «Союз-19» ғарыш кемесімен стыковка жасасқан.

Дереккөздер

↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы
↑ ^a ^b John F. Kennedy Space Center — Apollo 1 Мұрағатталған 24 шілденің 2012 жылы.

Тағы қараңыз

Сыртқы сілтемелер

North American Rockwell, 'Apollo Command Module News Reference', 1968.
NASA TN D-7083: Launch Escape Propulsion Subsystem
Техническая документация и руководство по эксплуатации лунного модуля, сайт NASA (файл PDF, 804 страницы, размер 39 Мб) Мұрағатталған 23 наурыздың 2021 жылы.
Ракетостроение Мұрағатталған 25 желтоқсанның 2008 жылы.
Apollo Lunar Surface Journal Мұрағатталған 5 қарашаның 2012 жылы.
Apollo Image Atlas - 70mm Hasselblad Image Catalog
Ярослав Голованов, «Правда о программе Аполло» Мұрағатталған 30 қыркүйектің 2007 жылы.
Большая одиссея Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.

[1] Қазақ ұлттық энциклопедиясы

[www-pao.ksc.nasa.gov-2] John F. Kennedy Space Center — Apollo 1 Мұрағатталған 24 шілденің 2012 жылы.

[1]

[2]