Бәйдібек ауданы

Бәйдібек ауданы — Түркістан облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 7,2 мың км² (облыс аумағының 6,1%-ын қамтиды). Орталығы - Шаян ауылы.

Қазақстан ауданы
Бәйдібек ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Түркістан облысы
Аудан орталығы	Шаян
Ауылдық округтер саны	11
Ауыл саны	50
Әкімі	Ерлан Зайыпұлы Нұрмаханов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шаян ауылы, Қарашаұлы көшесі, №51
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°02′06″ с. е. 69°22′33″ ш. б.43.03500° с. е. 69.37583° ш. б. / 43.03500; 69.37583
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	7,2 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	48 893 адам (2023)
Ұлттық құрамы	96,66% қазақтар 2,64% күрдтер 0,28% парсылар 0,16% орыстар 0,26% басқа ұлттар
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	13
Бәйдібек ауданының әкімдігі

Тарихы

Қола дәуірі кезінде Қаратау жоталарының беткейлеріндегі тас бетіне салып қалдырған таңбалары мен археологиялық қазбалардың кезінде табылған заттар.

Басы Қаратау сілемдерінен басталатын, жағалауы кезінде қалың нумен көмкерілген Арыстанды, Бестоғай, Шаян, Сасық, Үлкен Бөген, Бала Бөген, Қошқарата, Боралдай өзендерінің бойлары ерте заманнан мәдениеті өркендеген, шаруашылығы өскен, елді мекендер, шағын қорғандар құрылысы дамыған алқап.

ХІІІ ғасырдың екінші онжылдығының соңында моңғол әскерлері Арыс өзенінің басына келіп тоқтап, одан кейін бір бөлігі Отырар қаласына қарай бет алғанда, 1219 жылдың қыркүйегінде Қостұра арасындағы асудан өтіп, Боралдай өзенінің жағасындағы шағын қаланы қоршаған екен. Сол кездің ескерткіші, «Үлкен Тұра» етегінен басталатын бір бастаудың суы жер асты арқылы қалаға келтірілген. Судың шығып жатқан жері қазір «Теректі әулие» деп аталады.

Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 3 қыркүйектегі қаулысымен Қазақстанда 13 округ пен 193 аудан құрылды. Сырдария округінде 21 аудан құрылса, соның ішінде Шаян болысы негізінде құрылған Шаян ауданы да бар еді.

1930 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің Округтерді жою туралы қаулысына сәйкес округтер жойылып, Қазақстанда іріленген 121 аудан құрылды. Осыған байланысты Шаян ауданы да таратылып, оның жері Арыс, Созақ, Түркістан және Талас аудандарына бөлініп берілді.

1933 жылғы 16 қазанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің шешіміне сәйкес Арыс, Талас, Түркістан, Жуалы аудандарынан 13 ауылдық кеңес біріктіріліп, Шаян ауданы қайта құрылды.

Шаян ауданы 1962 жылы таратылып, 1964 жылы қайтадан құрылып, аудан атауы Алғабас болып өзгертілді.

1996 жылғы 23 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Алғабас ауданының аты Бәйдібек ауданы болып өзгертілді.

Географиялық орны

Солтүстігінде Созақ, батысында Сауран аудандарымен, оңтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Түлкібас аудандарымен және Арыс қаласымен, шығысы мен солтүстік-шығысында Жамбыл облысының Сарысу, Талас, Жуалы аудандарымен шектеседі.

Бәйдібек ауданы жері Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде, қырқалы жазықта жатыр. Оңтүстік-шығысын Боралдай жотасы, Үлкентұра тауы (1425 м) алып жатыр. Жер қойнауынан полиметалл кені (Байжансай), әктас, құрылыс материалдары барланған.

Климаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі

Климаты континенттік, қаңтар айының орташа температурасы -5-7°С, шілде айында 27-29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері ауданның батысында 170 мм, шығысында (Қаратау баурайында) 340 мм.

Бәйдібек ауданының жерінде Арыстанды-Қарабас желі қатты байқалады. Жел  (жылдамдығына 30-35 м/с) қыста ауа температурасын -22°С-қа дейін суытады.

Аудан аумағынан Қаратау және Боралдай тауларынан басталатын Арыстанды, Сасық, Бөген, Шаян және Боралдай  өзендері өтеді.

Ауданның оңтүстік-батыс бөлігі сұр топырақты, жусанды дала. Солтүстік-шығысындағы саздауытты, сұр топырақты өңірде бидайық, боз жусан, баялыш, күйреуік, шығысындағы таудың сұр-қоңыр топырағында Қаратау жусаны, нарқия, тағы басқа да шөптесіндер мен бұта аралас долана, тобылғы, жабайы алма,  өрік, өзен бойларында тал, терек, жиде, қамыс өседі.

Жануарлар дүниесінен тауда арқар, елік, қасқыр, жазығында қоян, қарсақ, сарышұнақ, құстардан кекілік, бөдене, көкек, тағы басқа да құстар мекендейді.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
30405	▲38220	▲43781	▲48393	▲50219	▲50508	▲53004	▼48296

Тұрғындары 54 030 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (96,48%), күрдтер (2,70%), парсылар (0,29%), орыстар (0,18%), басқа ұлт өкілдері (0,36%).

Әкімшілік бөлінісі

50 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ағыбет ауылдық округі	2855	▼2239	78,4	1438	▼1180	82,1	1417	▼1059	74,7
Ақбастау ауылдық округі	5045	▼4196	83,2	2573	▼2210	85,9	2472	▼1986	80,3
Алғабас ауылдық округі	4695	▼4140	88,2	2438	▼2203	90,4	2257	▼1937	85,8
Алмалы ауылдық округі	3145	▼2384	75,8	1589	▼1259	79,2	1556	▼1125	72,3
Боралдай ауылдық округі	10412	▼9335	89,7	5175	▼4747	91,7	5237	▼4588	87,6
Борлысай ауылдық округі	2815	▼2330	82,8	1478	▼1214	82,1	1337	▼1116	83,5
Бөген ауылдық округі	5221	▼4531	86,8	2688	▼2355	87,6	2533	▼2176	85,9
Жамбыл ауылдық округі	3056	▼3038	99,4	1535	▲1584	103,2	1521	▼1454	95,6
Көктерек ауылдық округі	2781	▼2357	84,8	1421	▼1240	87,3	1360	▼1117	82,1
Мыңбұлақ ауылдық округі	4469	▼3932	88	2269	▼2043	90	2200	▼1889	85,9
Шаян ауылдық округі	8510	▲9814	115,3	4204	▲4892	116,4	4306	▲4922	114,3
ЖАЛПЫ САНЫ	53004	▼48296	91,1	26808	▼24927	93	26196	▼23369	89,2

Мәдени мұралар

• Бәйдібек Қарашаұлы кесенесі
• Домалақ Ана Кесенесі
• Аппақ ишан күмбезі
• Ақмешіт әулие үңгірі
• «Қызыл көпір» - тарихи ескерткіші

Қызыл көпір - 1886 жылы ескі ағаш көпірдің орнына салынған. Білікті инженерлік есеп бен құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарғы сапада атқарылуынан ғимараттың ұзақ уақыт сенімді жұмыс істеуіне мүмкіндік берді. Көпір 1970 жылдарға дейін қала аралық, жалпы одақтың маңызы бар автокөлік қатынасын қамтамасыз етті.