Жуалы ауданы

Жуалы ауданы
	Қазақстан ауданы
	Жуалы ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Бауыржан Момышұлы ауылы
Ауылдық округтер саны	14
Ауыл саны	49
Әкімі	Жалғас Әлижанұлы Мұртаза
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Момышұлы ауылы, Жамбыл көшесі, №12
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°31′40″ с. е. 70°45′35″ ш. б. / 42.52778° с. е. 70.75972° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°31′40″ с. е. 70°45′35″ ш. б. / 42.52778° с. е. 70.75972° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	4,2 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	54 586 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (90,54%), орыстар (5,82%), басқалары (3,64%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	08
	Жуалы ауданының әкімдігі

Жуалы ауданы – Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. 1928 жылы құрылған. Жер аумағы 4,2 мың км². Орталығы – Бауыржан Момышұлы ауылы.

Географиялық орны өңдеу

Солтүстігінде Талас ауданымен, шығысында Жамбыл ауданымен, батысында Түркістан облысының Бәйдібек, Төле би, Түлкібас аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.

Халқы өңдеу

1939	1959	1970	1979	1989^[3]	1999	2009^[4]	2021
32733	▲38104	▲45679	▲47145	▲48384	▲48453	▲50391	▲54072

Тұрғыны 52 169 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (90,01%), орыстар (6,13%), басқалары (3,87%).

Халықтың өзгеру динамикасы

Жыл	Жуалы ауданы	Б.Момышұлы
1999 жыл	50,4 мың тұрғын	10,5 мың тұрғын
2000 жыл	49,1 мың тұрғын	11,9 мың тұрғын
2001 жыл	49,6 мың тұрғын	11,8 мың тұрғын
2002 жыл	49,6 мың тұрғын	11,8 мың тұрғын

Әкімшілік бөлінісі өңдеу

Аудандағы 49 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)^[5]
Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ақсай ауылдық округі	2933	▲3030	103,3	1499	▲1583	105,6	1434	▲1447	100,9
Ақтөбе ауылдық округі	2693	▼2682	99,6	1333	▲1391	104,4	1360	▼1291	94,9
Бауыржан Момышұлы ауылдық округі	12491	▲15284	122,4	6068	▲7605	125,3	6423	▲7679	119,6
Билікөл ауылдық округі	1833	▼1634	89,1	935	▼840	89,8	898	▼794	88,4
Боралдай ауылдық округі	2691	▼2545	94,6	1379	▼1354	98,2	1312	▼1191	90,8
Жетітөбе ауылдық округі	2872	▲3193	111,2	1462	▲1632	111,6	1410	▲1561	110,7
Көкбастау ауылдық округі	3081	▼2980	96,7	1515	▲1520	100,3	1566	▼1460	93,2
Күреңбел ауылдық округі	2127	▼2071	97,4	1042	▲1071	102,8	1085	▼1000	92,2
Қарасаз ауылдық округі	3310	▲3471	104,9	1636	▲1778	108,7	1674	▲1693	101,1
Қошқарата ауылдық округі	1671	▼1542	92,3	844	▼792	93,8	827	▼750	90,7
Қызыларық ауылдық округі	2297	▲2397	104,4	1130	▲1279	113,2	1167	▼1118	95,8
Мыңбұлақ ауылдық округі	4091	▲4635	113,3	2037	▲2430	119,3	2054	▲2205	107,4
Нұрлыкент ауылдық округі	4413	▲4565	103,4	2241	▲2373	105,9	2172	▲2192	100,9
Шақпақ ауылдық округі	3888	▲4043	104	1979	▲2084	105,3	1909	▲1959	102,6
ЖАЛПЫ САНЫ	50391	▲54072	107,3	25100	▲27732	110,5	25291	▲26340	104,1

Климаты өңдеу

Таулы үстірттің климаты қоңыржай континенттік, қаңтардың орташа температурасы –2°С, шілдеде 18°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм шамасында. Климат жағдайлары дәнді дақылдар мен кейбір техникалық (күнбағыс) дақылдарды егуге қолайлы. Ауданның солтүстігінде климат тым континенттік және құрғақ. Қаңтарда –8°С, шілдеде 24°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200 мм.

Табиғаты өңдеу

Басты өзені – Теріс (төмен жағы Асы деп аталады), оның ең ірі саласы – Шақпақ өзені. Ауданның солтүстік-батысынан Қошқар ата (Боралдайдың саласы) өзені ағып өтеді. Теріс өзенінде Терісащыбұлақ бөгені салынған (көлемі 50 млн. м³).

Ауданның таулы үстіртінің сұр топырағында жусан, астық тұқымдас өсімдіктер, боз, селеу, қызғылт қоңыр топырағында түрлі шөптер, бидайық аралас өсімдіктер өседі. Өзен бойларында бұталы тоғайлар (тобылғы, итмұрын, долана, сарыағаш) кездеседі. Тау аңғарларында жабайы алма, алмұрт, үйеңкі, шетен өседі. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі Талас Алатауының беткейлері – альпілік және субальпілік шалғын. Бұл өңір Ақсу-Жабағылы қорығының солтүстік бөлігі саналады. Солтүстігіндегі Билікөл қазаншұңқырының сұр топырағында жусан, сораң өсімдіктер, Асы өзенінің аңғарында ши өседі.

Жабайы жануарлардан қарақұйрық, жабайы шошқа, шиебөрі кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік бар. Билікөлде сазан, жайын ауланады.

Елді мекендері өңдеу

Ауданда халық біркелкі орналаспаған. Елді мекендері көбінесе темір жолдың бойында орналасқан. Ірі ауылдары: Бауыржан Момышұлы, Көлбастау, Қайрат, Нұрлыкент, Күреңбел, Шақпақ ата, Қарасаз. Аудан негізінен тәлімі және ішінара суғармалы егіншілікпен және ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 329,6 мың га, оның ішінде егістігі 90 мың га, шабындығы 7,5 мың га, жайылымы 112,0 мың га, орманы 20 мың га. Егістігінің ішінде дәнді және техникалық дақылдардың үлесі басым. Мемлекеттік бағыныстағы Октябрьское және Бурненский ауыл шаруашылық кәсіпорындары, Ақсай су шаруашылығы жүйелерінің басқармасы, Күркіреусу, Сұрым, Шақпақ т. ж. ст. жұмыс істейді. Аудан жерімен Түрксіб темір жолы, Ташкент – Алматы, Бауыржан Момышұлы – Қошқар ата автомобиль жолдары өтеді.

Қысқаша сипаттамасы өңдеу

Жуалы ауданы 1928 жылы қыркүйек айының 3-ші жұлдызында Шымкент облысының құрамында құрылды және 1951 жылдың наурыз айында Жамбыл облысының құрамына берілді.

Аудан орталығы Бауыржан Момышұлы ауылы - облыс орталығы Тараз қаласынан 60 шақырым жерде, Жамбыл облысының оңтүстік-батысында орналасқан.

Ауданның жалпы жер көлемі - 421 мың 283 га., оның ішінде, егістік - 102 мың 759 га., жайылымдық жері - 219 мың 963 га., шабындық жері- 7458 га., көп жылдық ағаштар көлемі - 715 га. Халқы 51915 (52615) адамды құрайды. Аудан бойынша аула саны -10478 бірлік. Халқының тығыздығы 1 шаршы шақырымға 12 адам. Ауданда мекен ететін ұлт өкілдерінің басым бөлігін, яғни, 87 % қазақтар, 8,1 % орыстар, 1,06 % шешендер, 1,04 % әзербайжандар, 1,9 % басқа да ұлттар құрайды. 26159 ер, 26456 әйелдер.

Ауданды солтүстік жағынан Қаратау таулары, батысынан Боралдай, оңтүстігінен Талас-Алатауы, шығысынан Қырғыз Алатауы қоршап жатыр.

Аудан аумағын "Алматы-Ташкент" халықаралық трассасы және теміржол магистралы қиып өтеді.

Аудан аумағында Теріс, Ақсай, Көксай, Бахаты, Боралдай және Қошқарата өзендері, сонымен қатар, Билікөл, Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы бар. Су қоймасының сыйымдылығы 158 млн. куб және ол Жамбыл ауданының 23000 га. жерін суландырады.

Ауданнан шыққан тұлғалар өңдеу

Бауыржан Момышұлы (1910-1982) — Кеңес Одағының Батыры, жазушы, Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы, стратег және тактик.
Шерхан Мұртазаұлы Мұртаза (1932 жылы туған) — жазушы, қоғам қайраткері, ҚР-ның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1992).
Тайыр Бүркітбайұлы Тастандиев (1924 – 1974) — Екінші дүниежүзілік соғыс батыры. Жауынгерлік Даңқ орденінің толық иегері.
Бауыржан Үсенов (1960-1991) — жазушы, журналист. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген.

Кәсіпорындары өңдеу

"Бурный сыр зауыты" ЖШС;
"Жуалы" АТК;
"СМТС" ЖШС.

Әлеуметтік нысандары өңдеу

Ауданда білім бөліміне қарасты 62 білім мекемесі жұмыс істейді:

46 жалпы білім беретін мектеп (30 орта, 7 негізгі, 9 бастауыш)
13 бала бақша
1 өнер мектебі
1 саз мектебі
1 сырттай оқыту мектебі

Жалпы аудан мектептерінде 1502 ұстаз оқушыларға білім мен тәрбие беруде. Олардың: 1295-і жоғарғы, 207-сі арнаулы орта білімді мамандар. Оның ішінде жоғарғы санаттысы-194, бірінші санаттысы-429 екінші санаттысы -628.

Ауданда 2 балалар -жасөспірімдер спорт мектебі бар.

Спорттың бокс, еркін қазақ, дзю-до күрестері, тоғызқұмалақ, футбол, волейбол, баскетбол, кір тасын көтеру түрлерінен үйірмелер ашылған.

Момышұлы ауылы аумағында үлкен, кіші футбол, баскетбол, волейбол алаңдары орналасқан. 1500 орындық 1 стадион іске қосылған. Сондай-ақ, аудан аумағындағы елді -мекендерде жалпы 24 спорт залдары, 85 спорт алаңдары, 10 тир және 1 бильярд залы бар.

Жуалы ауданына қарасты 46 мәдениет мекемелері бар. Олар:

1 аудандық Халық шығармашылығы және мәдени демалыс орталығы
8 ауылдық мәдениет үйі, 11 ауылдық клубтар
1 аудандық, 1 ауылдық балалар кітапханасы
24 ауылдық кітапхана

Сондай-ақ, «Халықтық» атағы бар 3 ұжым бар, олар «Қызғалдақ» ән-би ансамблі, «Жуалы», «Мыңбұлақ» халық театрлары.

1924 жылдан бастап аудандық "Жаңа Өмір" газеті жарық көреді.

Ауданда негізгі екі бағыттағы конфессияда: ислам және христиан діндері бойынша діни орындар жұмыс істейді. Барлығы 25 мешіт, 1 шіркеу және 3 діни танымдық үйлері бар. Бүгінгі мәлімет бойынша діни орындарға келушілердің жалпы саны 589 адамды құрап отыр.

Ауданда қазақ, славян, өзбек, әзірбайжан және шешен - барлығы 5 мәдени-ұлттық орталықтары жұмыс атқарады. Олардың барлығы 1993 жылы құрылып, өз ұлтының салт-дәстүрін, мәдениетін және тілін насихаттау бағытында қызмет етуде.

Бүгінгі таңда ауданда 174 төсектік орталық аурухана, 25 төсектік туберкулез ауруханасы, 250 адам қабылдауға арналған емхана, бастапқы медициналық санитарлық көмек көрсетумен айналысатын 10 дәрігерлік амбулатория және 38 медициналық пункт жұмыс істейді.

Ауыл шаруашылығы өңдеу

Аудан бойынша 01.12.2009 жылға мал санағы:

Мүйізді ірі қара — 41989 оның ішінде сиыры -14289;
Қой-ешкі — 187644 оның ішінде саулығы - 80680;
Жылқы — 8256 оның ішінде бие - 3262;
Шошқа — 5822 оның ішінде негізгі аналығы - 515;

Ет өнімі (тірі салмағымен) — 108140 цн. (10814 тн.); Сүт - 329272 цн. (32927,2 тн.); Жұмыртқа - 7198,4 мың дана; Жүн - 5303 цн. (530,3 тн.). ^[6]

Дереккөздер өңдеу

Сыртқы сілтемелер өңдеу

Жуалы ауданының ресми сайты Мұрағатталған 17 қаңтардың 2021 жылы.

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[3] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[4] ҚР халық санақтары

[5] 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

[source1-6] "Қазақ Энциклопедиясы"

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]