Уикипедия

Екінші жалпықазақ съезі

Екінші жалпықазақ съезі — 1917 жылғы 5–13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында XX ғасыр басындағы қазақ қайраткерлері Алаш Орда үкіметін жариялаған съез.

Бұл съез Ресейде Қазан төңкерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағайып кезеңде ұйымдастырылды. Съез шақыру жөніндегі комиссия мүшелері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, С.Досжанов оны ұйымдастыруда айрықша белсенділік танытты[1]. Төрағасы — Б.Құлманов.

Мәселелер

өңдеу

Құрылтайға қазақ сахарасының әр аймақтарынан, Самарқан облысы мен Алтай губерниясындағы қазақтардың атынан — 58 делегат, әр түрлі қазақ ұйымдарының атынан — 8 делегат және арнайы шақырумен — 15 адам қатысып, барлық жиын-терісі 81 делегат келген. Құрылтайдыдың күн тәртібіне 10 мәселе қойылды:

  1. Сібір автономиясы;
  2. Түркістан автономиясы және Оңтүстік-шығыс Одағы туралы;
  3. Қазақ-қырғыз автономиясы;
  4. Милиция туралы;
  5. Ұлт кеңесі;
  6. Ұлт қазынасы;
  7. Мүфтилік мәселесі;
  8. Халық соты;
  9. Ауылды басқару және
  10. азық-түлік мәселесі.

Баяндамадар

өңдеу

Алғашқы баяндаманы Ә. Бөкейхан жасап, ол жөнінде қаулы қабылданады. Қаулыда — қазақ аутономиясы, милиция (жасақ) және Ұлт кеңесі мәселелерін қарауға жеті кісілік комиссия құрылады. Құрылған комиссия атынан Халел Ғаббасов аутономия, милиция және Ұлт кеңесі туралы баяндама жасайды.

Баяндама бойынша құрылтай бірауыздан қаулы қылады:

…қазанның аяғында Уақытша үкімет түскенін, Русия мемлекетінде халыққа сенімді және беделді үкіметтің жоқтығын, әкімшілік жоқ болған соң, халық арасы бұзылып, пышақтасып кететіндігі, бассыздық күшейіп, бүкіл мемлекет бүліншілікке ұшырап, күннен күнге халықтың күйі нашарлауын және бұл бүліншілік біздің қырғыз-қазақтардың басына да келуін мүмкін деп ойлап, бүкіл қазақ-қырғызды билейтін үкімет керектігін ескеріп, съезд бір ауыздан қаулы қылады:
1) Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы, Амудария бөліміндегі, Закаспий облысындағы қазақ уездері және Алтай губерниясындағы іргелес жатқан қазақ болыстарының жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз, қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға;
2) қазақ-қырғыз автономиясы — «Алаш»[2] деп аталсын…
3) Алаш автономиясының жер үстіндегі түгі -— суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын…
5) Қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттардың бүкіл мекемеде санына қарай орын алады…
6) Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша Ұлт кеңесі құрылып, мұның аты «Алаш орда» болсын. Алаш ордасының ағзасы (мүшесі) 25 болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасындағы орыс және басқа халықтарға қалдырды.
Алаш орданың уақытша орны — Семей қаласы.
Алаш орда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алады…

Құрылтай делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген анархия (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады.

Қазақ-қырғыз автономиясын жариялау мерзімі туралы қызу пікірталас туып, Ә. Бөкейханов бастаған топ: «ортамызда тұрған басқа халықтармен ақылдасып және милиция құрғанша тоқтата тұрайық» — десе, Досмұхамедовтер бастаған топ «дереу жариялансын!» дейді. Артынан екі жақ ымыраға келіп, біраз шартпен автономияны жариялау Алаш Орда үкіметіне жүктеледі.

Ұйымдастыру кадеті тарапынан өр уезден, әр облыстық қазақ кадеттерінен келетін екі өкілден бөлек 30-ға жуық кісіге арнайы шақыру қағаздары жіберіліп, «Сарыарқа», «Ұран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен әртүрлі ұйымдардан бір-бір өкілден шақырылды. Съезге Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқан облыстарынан және Бөкей Ордасынан барлығы 200-ден астам өкіл қатысты. Осының ішінде сиезге Б.Құлманов, Ж.Досмұхамедұлы. Ғ.Қараш, Х.Досмұхамедұлы, М.Шоқай т.б. белгілі тұлғалар арнайы шақырылды. Съездің төралқасына Б.Құлманов (төраға), Ә.Бөкейхан, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қараш сайланды. Съездің күн тәртібіне Сібір, Түркістан автономиясы һәм оңтүстік-шығыс одақ туралы, Қазақ автономиясы, милиция, Ұлт Кеңесі, оқу мәселесі, ұлт қазынасы, мүфтилік мәселесі, халық соты, ауылдық басқару, азық-түлік, т.б. мәселелер енгізіліп, маңызы зор шешімдер қабылданды.

Съез әр аймақтан келген өкілдердің өз елдерінде болып жатқан оқиғалар жайлы ақпарат берулерінен басталды. Одан соң Құрылтай жиналысына сайлау жөнінде айтылды. Съез жұмысына Башқұртстаннан Ахмет Зәки Уәлиди бастаған бірнеше қонақтар тілектестіктерін білдіріп, құттықтаулар айтты. Съез Қазақ автономиясы мен милиция туралы Х.Ғаббасов жасаған баяндаманы тыңдап, осы мәселе бойынша «Алаш Орда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз билігін өз қолына алады» деген қаулы шығарды. М.Дулатов оқу мәселесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия құруды ұсынды. Съездегі ең басты мәселе автономия мәселесі жөнінде Ғ.Ғаббасовпен бірге Түркістан автономиясы жөнінде М.Шоқай сөз сөйледі. Осы негізгі мәселеге байланысты съез аса маңызды тарихи қаулы қабылдады. Онда: «Қазақ-қырғыз автономиясы — «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, үстіндегі түгі, суы, астындағы кені — «Алаш» мүлкі болсын», «Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлт Кеңесін құруға, мұның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағзасы 25 болып, он орын қазақ-қырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Алаш Орданың уақытша тұратын орны — Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұдан соң Алаш автономиясын жариялау мәселесі көтерілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқалды. Ресми жариялауды жақтаушылар: Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы, А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қараш, С.Досжанұлы және т.б. барлығы — 33 адам; ресми жариялауды тоқтата тұралық деушілер: Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.Ғаббасов және т.б. барлығы — 42 адам, қалыс қалғандар — А.Шегіров, М.Шоқай, Ә.Кенесарин болды. Нәтижесінде, «ресми жариялауды съез атынан сайланған қазақ-қырғыз ісін басқарушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақытша үкіметіміз (Алаш Орда) болсын» деген тоқтамға келді. Съез Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп тауып, өз араларынан Б.Құлманов, Т.Құнанбаев, М.Дулатовты өкілдер ретінде жіберу туралы шешім қабылдады.

Нәтижесі

өңдеу

Қазақ зиялылары Алаш автономиясын аяғынан тік тұрғызу үшін және большевиктермен күресу мақсатында ұлттық әскер құру және кеңестерге қарсы әр түрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді. Съез бұл мәселені жан-жақты талқылап, қазақ милициясының әр облыс, уезд орталықтарындағы саны, оларға әскер ғылымын үйрету және қажетті заттармен (қару-жарақ, қаржы, көлік және т.б.) қамтамасыз ету тәртібін анықтап, «26 500 адам тіркелген халықтық милиция құрылуы қажет» деген қаулы қабылдады. Бұл идеяны Алашорда үкіметінің мүшесі Ж.Ақпаев ұсынды. Әскер құру ісіне қажетті қаражатты 6 облыстың қазақтары есебінен алатын болды. Алашорда үкіметі Ұлт кеңесіне мүшелер сайланған соң (қосымшаны қараңыз), Алашорданың төрағасын сайлау мәселесі өткізілді. Оған Ә.Бөкейхан, Б.Құлманов, А.Тұрлыханов түсті. Сайлау қорытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаған Ә.Бөкейхан Алашорданың төрағасы болып сайланды. Бұдан соң оқу комиссиясының құрамына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Е.Омаров, Б.Сәрсенов, Т.Шонанов сайланды. Бұл съез ғасыр басынан бергі ұлт-азаттық қозғалысының ұлы қорытындысы болды. Ол өзінің тарихи маңызы жағынан ұлтымыздың сан ғасырлық өміріндеғі аса маңызды оқиғалардың қатарынан орын алады[3].

Әр облыстан келген өкілдер

өңдеу
  • Бөкейліктен:
  1. Ғабдолла Мұқашұлы,
  2. Мәуби Жұмәліұлы,
  3. Айжан Көшекұлы,
  4. Ибраһим Мүлкешұлы,
  5. Сейітхан Әжігерейұлы.
  • Орал облысынан:
  1. Дәулетшаһ Күсепғалиұлы,
  2. Нұрғали Ипмағамбетұлы,
  3. Хасен Нұрмұхамедұлы,
  4. Тағыберген Жамашұлы,
  5. Керей Есенғұлұлы,
  6. Аспандияр Кенжеұлы,
  7. Нұрмұхамед Қалменұлы,
  8. Ғабдолла Әлібекұлы,
  9. Дәулетяр Айсарыұлы.
  • Торғай обысынан:
  1. Сейдазім Қадырбайұлы,
  2. Ғұмар Алмасұлы,
  3. Намазбай Шәуменұлы,
  4. Сағынай Елшіұлы,
  5. Сұлтанғазы Ысқақұлы,
  6. Кәрім Бәтішұлы,
  7. Хасен Бекентайұлы,
  8. Әбубәкір Алдиярұлы.
  • Ақмола облысынан:
  1. Жанәлі Мырзәліұлы,
  2. Жәнібек Айсаұлы,
  3. Айса Малдыбайұлы,
  4. Балға Күрлеуітұлы,
  5. Мағжан Жұмабайұлы,
  6. Сейтжан Жақанұлы,
  7. Есет Жанбайұлы,
  8. Кәмәлалдин Ғабдоллаұлы,
  9. Құл Бәуенұлы.
  • Семей облысынан:
  1. Жұмеке Оразәліұлы,
  2. Тұрағұл Ибраһимұлы,
  3. Әлімхан Ермекұлы,
  4. Халел Ғаббасұлы,
  5. Ахмед Шегірұлы,
  6. Қабыш Бердәліұлы,
  7. Ахметолла Барлыбайұлы.
  • Жетісу облысынан:
  1. Өмірәлі Айдабосынұлы,
  2. Жарылғасын Отарбайұлы,
  3. Мәнке Исмайлұлы,
  4. Иса Тергеусізұлы,
  5. Сатылған Сабатайұлы,
  6. Нәжіп Хамидұлы,
  7. Жүсіпбек Жақыпбекұлы.
  • Сырдария облысынан:
  1. Әзімхан Кенесарыұлы,
  2. Имамбек Сарымсақұлы,
  3. Имамберді Ержігітұлы,
  4. Серқұл Алдабергенұлы,
  5. Мәулемқұл Байзақұлы.
  • Самарқант облысынан:
  1. Есет Ақжолұлы.
  • Алтай губернасынан:
  1. Сағадат Шаһмарданұлы.

Басқа қатысушылар

өңдеу
  • Сиез шақырушылар:
  1. Әлихан Бөкейханұлы,
  2. Ахмет Байтұрсынұлы,
  3. Елдес Омарұлы,
  4. Сағындық Досжанұлы,
  5. Міржақып Дулатұлы.
  6. Түрлі ұйымдардан,
  • газеттерден келген өкілдер:
  1. Мәртзи Нұрсейтұлы,
  2. Ғабдрахман Мәртзиұлы,
  3. Ғабдалғазиз Үлкешұлы,
  4. Бернияз Күлейұлы,
  5. Ғабдалхамит Жүндібайұлы,
  6. Ғабдалғазиз Мұсаұлы,
  7. Хошмұхамед Кемеңгерұлы,
  8. Хайрелдин Болғанбайұлы.
  • Арнап шақырылғандар:
  1. Бақыткерей Құлманұлы,
  2. Жаһаншаһ Досмұхамедұлы,
  3. Ғұмар қазы Қарашұлы,
  4. Маһди қазы Мақұлұлы,
  5. Қайыршаһ қазы Ахметжанұлы,
  6. Халел Досмұхамедұлы,
  7. Ишанғали Арабайұлы,
  8. Ахмедкерей Қосуақұлы,
  9. Уалидхан Танашұлы,
  10. Жанқожа Мергенұлы,
  11. Салих Қарпықұлы,
  12. Отарбай қажы Қондыбайұлы,
  13. Мұстафа Шоқайұлы,
  14. Иляс Жанқараұлы.
  • Сиез бастығына сайланғандар:
  1. Придсидател Бақыткерей Құлманов.
  • Серіктері:
  1. Әлихан Бөкейхан,
  2. Халел Досмұхамедұлы,
  3. Әзімхан Кенесарин,
  4. Ғұмар Қарашұлы,
  • Секретарлары:
  1. Дәулетшаһ Күсепғалиұлы,
  2. Міржақып Дулатұлы,
  3. Сейдәзім Қадырбайұлы.

Тағы қараңыз

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8
  2. ↑ Қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар, құрама халықтарының біріктірілген атауы.
  3. ↑ «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Екінші_жалпықазақ_съезі&oldid=3308138» бетінен алынған