Жеке бөлім (КСРО)

Жеке бөлім (орыс. Особый отдел) — БТК - МСБ - БМСБ - ІІХК - МҚК әскери қарсы барлау атауы. КСРО ыдырағаннан кейін – Ресей ФҚҚ, Беларусь МҚК, УҚҚ, Қазақстан ҰҚК әскери қарсы барлау қызметінің атауы.

Мемлекеттік қауіпсіздік аға лейтенанты Казаков М.А. (1941 ж.) куәлігі

Тарихы

1918 жылы 19 желтоқсанда РК(б)П ОК бюросының қаулысымен жеке бөлімдер құрылды, оған сәйкес майдан мен армия ТК Әскери бақылау органдарымен біріктірілді, содан соң олардың негізінде жаңа орган – РКФСР ХКК қарамағындағы БТК Жеке бөлімі құрылды. Бұдан былай майдандардың, әскери округтердің, флоттардың, армиялардың, флотилиялардың жеке бөлімдері және губерниялық ТК қарамағындағ жеке бөлімдерінің құрылуымен әскерлердегі қауіпсіздік органдарының бірыңғай орталықтандырылған жүйесі құрылды.

1934-1938 жылдары әскери қарсы барлау КСРО ІІХК Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасының (МҚББ) құрамына Жеке (1936 жылдың желтоқсаннан бастап — 5-ші) Бөлім ретінде кіреді. 1938 жылы наурызда МҚББ таратылып, 5-Бөлімнің негізінде КСРО ІІХК 2-Басқармасы (жеке бөлімдер) құрылды. 1938 жылдың қыркүйегінде жаңа халық комиссарының бірінші орынбасары Л.П.Берияның бастамасымен жүргізілген кезекті қайта құру кезінде МҚББ қайта құрылып, 2-басқарма оның құрамына 4-(жеке) Бөлім ретінде енді.

ЖШҚӘ, ЖШҚФ және ІІХК әскерлеріндегі жеке бөлімдер (ЖК) бағынады.

1941 жылы 3 ақпанда БК(б)П ОК Саяси Бюросының «КСРО ІІХК жеке бөлімді КСРО Қорғаныс халық комиссариаты мен Әскери-теңіз флоты халық комиссариатына беру туралы» шешімі қабылданды, оған сәйкес КСРО ІІХК МҚББ Жеке бөлімі таратылып, оның орнына тиісінше ҚХК және ӘТФ ХК үшінші басқармасы құрылды. ІІХК де өзінің 3-бөлімі сақталды, ол ІІХК әскерлері мен органдарында тиісті қызметтерді атқарды. ҚХК және ӘТФ ХК үшінші басқармаларының, сондай-ақ ІІХК 3-бөлімінің басшылары тікелей өз халық комиссарларына есеп берді.

Сонымен бірге, 1941 жылы 8 ақпанда БК(б)П ОК мен КСРО ХКК «ІІХК-нан жеке бөлімді КСРО қорғаныс халық комиссариаты мен КСРО әскери-теңіз флоты халық комиссариатының құзырына ауыстыру туралы» қосымша бірлескен қаулысы шығып, сонымен Мәскеуде КСРО МҚХК, ҚХК, ӘТФХК және ІІХК өкілдерінен КСРО Мемлекеттік Қауіпсіздік Халық Комиссарынан, КСРО Ішкі Істер Халық Комиссарынан, Қорғаныс Халық Комиссариатының 3-басқармасы басшысынан және Әскери-теңіз Флоты Халық Комиссариатының 3-басқармасы басшысынан тұратын Орталық кеңес, ал әскери округ жерлерінде КСРО МҚХК және ІІХК жергілікті органдарының жетекшілерінен және ҚХК мен ӘТФХК Үшінші басқармаларының тиісті шеткі органдарының басшыларынан тұратын ұқсас кеңестерді құруды міндеттеді.

Құрылған кеңестерге антикеңестік элементтермен күресті үйлестіру, атап айтқанда, жұмыстың жалпы әдістерін әзірлеу, МҚХК, ҚХК, ӘТФХК мен ІІХК тиісті органдарының мүдделерін қозғайтын жекелеген істер мен мәселелер бойынша нұсқамалар мен кеңестерді беру, жұмыс үдерісінде туындаған келіспеушіліктерді шешу және т.б. міндеті жүктелді. Орталық кеңес пен жергілікті Кеңестер қажеттілігіне қарай, бірақ айына кемінде бір рет жиналуы керек болды.

Сондай-ақ 1941 жылы 19 сәуірде БК(б)П ОК мен КСРО ХКК «ҚХК мен ӘТФХК үшінші басқармалары туралы» бірлескен қаулысы шықты, оған сәйкес, Қорғаныс халық комиссариаты және Әскери-теңіз флотының халық комиссариатының үшінші басқармалары органдары штатында (орталықта, округтерде, армияларда, корпустарда, дивизияларда, бригадаларда, нығайтылған аудандарда, гарнизондарда, әскери академияларда, мектептерде, флоттарда, флотилияларда және әскери-теңіз базалары) үшінші басқармалар (бөлімдер, бөлімшелер) басшыларының орынбасарлары лауазымдары енгізілді, олар аумақтық жағынан тиісті МҚХК-МҚХКБ-ға, сонымен бірге, Үшінші басқармалардың (бөлімдер, бөлімшелер) басшыларына тікелей бағынды. Сол қаулыға сәйкес, жоғарыда аталған ҚХК мен ӘТФХК Үшінші басқармалары (бөлімдер, бөлімшелер) басшыларының орынбасарлары КСРО МҚХК бұйрықтарымен тағайындалды, ауыстырылды және қызметтен босатылды және КСРО МҚХК есебінен өмір сүрді.

ҚХК мен ӘТФХК Үшінші басқармалары (бөлімдер, бөлімшелер) басшылары орынбасарларының негізгі міндеті үшінші басқармалардың (бөлімдер, бөлімшелер) басшыларын мемлекеттік қауіпсіздік органдары жүргізген істер мен Үшінші басқармалардың органдарына тікелей байланысты істер туралы хабардар ету, Мемлекеттік қауіпсіздік халық комиссариатының тиісті органдарына Үшінші басқармалардың (бөлімдер, бөлімшелер) атқарып жатқан барлық істері туралы хабарлау, сондай-ақ мемлекеттік қауіпсіздік органдарына (орталықта — КСРО МҚХК, жергілікті жерлерде – МҚХК-МҚХКБ – аумақтық бойынша) Үшінші басқармалар (бөлімшелер, бөлімдер) басшыларының орынбасарлары арқылы өздері жүргізген барлық тұтқындаулар, сондай-ақ қамауға алынғандардан жауап алу нәтижелері жайлы хабарлау.

ҚХК үшінші басқармасын А.Н.Михеев, ӘТФ ХК — А.И.Петров, ІІХК 3-бөлімін — А.М.Белянов басқарды.

1941 жылы 17 шілдеде Мемлекеттік қорғаныс комитетінің қаулысымен 3-басқарма органдарының әрекеттегі армияда, әскери округтерде дивизиялардағы бөлімшеден және одан жоғары бөлімдерде Жеке бөлімдерге, ал 3-басқарма — Жеке бөлімдер басқармасына өзгертілді. Арнайы бөлімдер. Жеке бөлімдер басқармасы мен жеке бөлімдер КСРО ІІХК бағындырылды. Сонымен бірге, «қажет жағдайларда» Жеке бөлімдерге дезертирлерді сол жерде ату құқығы берілді.

Атқарымдары

ІІХК жеке бөлім басшысының, орынбасарының және жедел уәкілдерінің атқарымдарына мыналар кірді:

• бөлімшенің саяси және рухани жағдайын бақылау;
• әрекеті кеңестік заңнамамен мемлекеттік қылмыс — опасыздық, тыңшылық, диверсия, лаңкестік ретінде анықталған адамдарды айқындау;
• контрреволюциялық ұйымдар мен антикеңестік үгіт жүргізетін адамдар топтарын анықтау;
• iстердi әскери трибуналдарға бере отырып, прокуратураның қадағалауымен мемлекеттiк қылмыстар бойынша тергеу жүргiзу.

Соғыс басталғаннан 1941 жылдың желтоқсанына дейін ІІХК әскерлерінің жеке бөлімдері 17 адамды ұстады. Оның 7-і босатылды, 10-ы бас бостандығынан айырылды, тек 1 азамат қана ҚЖШ тартылды.

Шендер, форма және айырым белгілері

1936 жылы 23 мамырда КСРО ҚХК/ІІХК № 91/183 бірлескен бұйрығымен жарияланған КСРО ІІХК МҚББ арнаулы органдары туралы ережеде, соның ішінде, әскери қарсы барлаудың айырым белгілері мен киімі белгіленген, КСРО ІІХК МҚББ ЖК басшылары мен ЖШҚӘ қолбасшылық құрамы басқармасының бірлескен рұқсаты бойынша әскери немесе арнайы әскери-техникалық білімі, не болмаса, армиялық қолбасшылық тәжірибесі бар арнаулы органдардың қызметкерлеріне олар қызмет ететін қолбасшылық немесе әскери-техникалық құрамның нысанды киімі мен айырым белгілерін кию құқығы беріледі деп белгіленген.

Бұл ретте КСРО ІІХК МҚББ ЖК орталық аппаратының және аумақтық ішкі істер органдарының МҚБ жеке бөлім аппараттарының жеке құрамы, сондай-ақ ЖШҚӘ мен ӘТК және оларға бағынысты мекемелерден тыс жұмыс істейтін адамдар, ІІХК мемлекеттік қауіпсіздік қолбасшылық құрамының нысанды киімі беріледі. Ішкі істер халық комиссариаты құрылғанға дейін де, 1934 жылдың шілдесінен кейін де арнайы органдардың жедел қызметкерлері қызметі бойынша тіркелген әскери бөлімдердің немесе мекемелердің формалық киімдері мен ілгектерін (құрлық әскерлерінде) немесе жең жапсырмаларын (флотта) пайдаланды.

Айырым белгілері

Жеке бөлімдердің қызметкерлері үшін лауазымдарына сәйкес санаттар бойынша айырым белгілері белгіленді:

• 13-санат (4 ромбы)
  • БМСБ Орталығының Жеке бөлімі (ЖБ) басшысы мен оның орынбасарлары.
• 12-санат (3 ромбы)
  • БМСБ ЖБ орталығы басшысының көмекшілері;
  • БМСБ ЖБ әскери округінің басшылары мен олардың орынбасарлары;
  • аймақтық БМСБ/МСБ уәкілетті өкілдіктерінің (УӨ) ЖБ басшылары.
• 11-санат (2 ромбы)
  • БМСБ ЖБ орталығының бөлім, бөлімше басшылары;
  • БМСБ ЖБ орталығының хатшысы;
  • аймақтық БМСБ/МСБ УӨ ЖБ басшыларының орынбасарлары мен көмекшілері;
  • БМСБ ЖБ корпусының, өлкелік ӘТК, әскер топтарының басшылары мен олардың орынбасарлары.
• 10-санат (1 ромбы)
  • арнайы тапсырмалар бойынша қызметкерлер, БМСБ ЖБ орталығының жедел уәкілдері;
  • аймақтық БМСБ/МСБ УӨ, ӘО ІІХК ЖК, армия, флот, өлкелік ӘТК, әскерлер тобының ЖК бөлімшесінің басшылары;
  • БМСБ ЖК дивизия, бөлек бригада, флотилияның басшылары.
• 9-санат (3 тіктөртбұрыш)
  • БМСБ ЖБ орталығының уәкілеттілері;
  • аймақтық БМСБ/МСБ УӨ ЖБ бөлімше басшысының көмекшілері мен жедел уәкілдері;
  • ӘО БМСБ ЖБ, армия, флот, әскерлер тобы, дивизия, бригада, флотилияның жедел уәкілдері.
• 8-санат (2 тіктөртбұрыш)
  • жедел уәкілдің көмекшілері, БМСБ ЖБ орталығы хатшысының көмекшісі;
  • уәкілеттілер, аймақтық БМСБ/МСБ УӨ ЖБ хатшылары;
  • ӘО БМСБ ЖБ, армия, флот, әскерлер тобы, дивизия, бригада, флотилия және полк уәкілеттілері.
• 7-санат (1 тіктөртбұрыш)
  • аймақтық БМСБ/МСБ УӨ ЖБ уәкілеттілердің көмекшілері;
  • ӘО БМСБ ЖБ, армия, флот, әскерлер тобы, дивизия, бригада, флотилиядағы уәкілеттілердің көмекшілері.
• 6-санат (4 шаршы)
  • БМСБ ЖБ дивизия, бригада, флотилияның хатшылары.
• 5-санат (3 шаршы)
  • БМСБ ЖБ дивизия, бригаданың коменданттары.

Форма

1935 жылдың күзінде МҚББ үшін жеке шендер енгізілгеннен кейін ІІХК басшыларының арасында форма мәселесі туындады. Нормативтік құжаттарда ІІХК МҚББ арнайы органдарының қызметкерлеріне «өздері қызмет ететін бөлімшелердің киім үлгісі тағайындалғаны» анық көрсетілген, сонымен қатар, ішінде біршама оғаш шарт болды: «<...> бұған қоса МҚББ айырым белгісімен бірге».

Халық комиссариаты мен саты арасында қызу хат алмасу басталды. ІІХК-нің айғақтамасы айтарлықтай түсінікті болды. Ақырында, 1936 жылы 23 мамырда КСРО ІІХК МҚББ арнайы органдары туралы Ереже жарияланды, оған сәйкес корпусының, флоттардың, дивизия, бригада арнайы бөлімшелерінің, бекітілген аудандардың, флотилиялардың, сондай-ақ ЖШҚӘ бөлімшелері мен мекемелеріне бекітілген дербес жедел жұмысшылары үшін мемлекеттік қауіпсіздік органдары берген арнаулы атақтар бойынша тиісті әскери бөлімдердің әскери-саяси құрамының формалық киімдері мен айырым белгілері белгіленді:

• 2 ромбы — МҚ аға майоры;
• 1 ромбы — МҚ майоры;
• 3 тіктөртбұрыш — МҚ капитаны;
• 2 тіктөртбұрыш — МҚ аға лейтенанты;
• 1 тіктөртбұрыш — МҚ лейтенанты;
• 3 шаршы — МҚ кіші лейтенанты мен сержанты.

Осылайша, жеке бөлімдікілер өздері қызмет еткен бөлімшеге жататын әскери бөлімнің саяси құрамының формасын киіп, екі шенге ие болды — нақты тағайындалған МҚ арнайы атағы мен бөлімдегі өздерінің белгілі атақтары (мысалы, МҚ майоры - бригада комиссары).

КСРО ІІХК МҚББ орталық аппаратының жеке құрамына және аумақтық ішкі істер органдарының МҚБ арнайы бөлімдерінің аппаратына, сондай-ақ ЖШҚӘ мен ӘТК және оларға бағынысты мекемелерден тыс жұмыс істейтін адамдарға мемлекеттік қауіпсіздік қолбасшылық құрамының формасы тағайындалды.

Бұл жағдай 1941 жылға дейін әскери қарсы барлау қысқа уақытқа Қорғаныс халық комиссариатының құзырына өткенше (ІІХК МҚББ ЖБ негізінде ҚХК 3-басқармасы құрылды) сақталды. 1941 жылдың мамыр-шілде айларында ЖБ (ендігі 3-басқарма/бөлім) қызметкерлері саяси құрам қатарында аттестациядан өте бастады. Әскери қарсы барлау ІІХК оралғаннан кейін (1941 жылдың тамызынан бастап - КСРО НКВД Арнайы департаменттерінің дирекциясы) жеке бөлімдікілерді МҚ арнайы атақтарына қайтадан аттестациялана бастады. Алайда, бұл қайталама аттестация формаға әсер етпеді.

1941 жылдың ақпан айына дейін әскери қарсы барлаушылар қызмет ететін өз бөлімшелерінде саяси қызметкерлердің айырым белгілері бар (саяси құрамның жеңдегі жұлдыздардың болуы және мемлекеттік қауіпсіздіктің жең белгілерінің болмауы) формасын киіп, мемлекеттік қауіпсіздік арнайы атағымен не болмаса саяси құрамның атағымен аталды. КСРО Ішкі істер халық комиссариаты Мемлекеттік қауіпсіздік Бас басқармасының 4-бөлімінің жеке құрамы (1938 жылдың 29 қыркүйегінен 1941 жылдың 26 ақпанына дейін әскери қарсы барлау қызметін атқарды) мемлекеттік қауіпсіздіктің киімін киіп, айырым белгілерін тақты және «МҚ сержанты — МҚ генерал комиссары» атақтары — мемлекеттік қауіпсіздіктің арнайы атақтары болды. 1941 жылдың ақпанынан 1941 жылдың шілде-тамызына дейінгі кезеңде әскери қарсы барлаушылар да саяси құрамның айырым белгілері бар қызмет ететін әскер түрінің формасын киіп, тек саяси құрамның атақтарына ие болды. Орталық аппараттың (ҚХК 3-басқармасы) қызметкерлері сол кезеңде МҚ формасын киіп, МҚ арнайы атақтарын тақты (ҚХК 3-басқармасы басшысы, МҚ майоры А.Н. Михеев, басшының орынбасары — МҚ майоры Н.А. Осетров және т.б.). 1941 жылдың 17 шілдесінен бастап КСРО Ішкі істер халық комиссариатының Жеке бөлімдер басқармасының құрылуымен әскерлердегі қарсы барлаушылар МҚ арнайы атақтарына ауысты (бірақ, сондай-ақ, саяси құрамның да атақтарын пайдаланған болуы мүмкін). Форма сол қалпы — саяси құрамның формасын қалдырды.

1943 жылы 19 сәуірде КСРО Ішкі істер халық комиссариаты Жеке бөлімдер басқармасының негізінде «Смерш» қарсы барлау бас басқармасы құрылып, КСРО Қорғаныс халық комиссариатының құзырына берілді. Бұрынғы жеке бөлімдіктер қорғаныс халық комиссарына бағынатын болды. Осыған байланысты олардың барлығына дерлік жалпы әскер атақтары берілді, яғни жеке шенінде «мемлекеттік қауіпсіздік» тіркемесі алынып тасталды. 1946 жылы 3 мамырда КСРО «СМЕРШ» ҚБББ қайтадан МҚМ ЖБ болып қайта құрылды.

Тағы қараңыз

• СМЕРШ
• КСРО ішкі істер халық комиссариаты
• КСРО ХКК қарамағындағы Біріккен мемлекеттік саяси басқарма