Уикипедия

КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті

КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті (КСРО МҚК) (орыс. Комитет государственной безопасности СССР (КГБ СССР)) — 1954 жылдан бастап 1991 жылға дейін жұмыс істеген Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік басқарудың орталық одақтық-республикалық органы.

КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
(КСРО МҚК)
орыс. Комитет государственной безопасности СССР
(КГБ СССР)
Жалпы мағлұмат
Мемлекет  КСРО
Құрылған уақыты 13 наурыз 1954
Оның алдындағы мекеме КСРО МҚМ
Таратылған уақыты 3 желтоқсан 1991
Орнына келген мекеме ҚР ҰҚМК, Ресей ФҚҚ, УҚҚ, БР МҚК, ҚР ҰҚК, Грузия МҚҚ, Өзбекстан МҚҚ, Түрікменстан ҰҚМ, Армения ҰҚҚ, Әзірбайжан ҰҚМ, Тәжікстан ҰҚМК
Штаб-пәтері Мәскеу, Дзержинский атындағы алаң (1991 жылдан бастап Лубянский алаңы), №2 үй.
Қызметкерлер саны құпияланған
Жылдық бюджеті құпияланған
Бір мекемеге қарасты орган КОКП ОК (1954—1990)
КСРО президенті (1990—1991)

Құрылған күннен бастап 1990 жылдың 14 наурызына дейін КОКП ОК тікелей басшылығы мен бақылауында болды.

1991 жылдың 3 желтоқсанынан бастап Вадим Бакатиннің басшылығымен комитет КСРО Республикааралық қауіпсіздік қызметі болып қайта құрылды.

Атқарымдары

өңдеу

МҚК-нің негізгі атқарымдары: сыртқы барлау, қарсы барлау, жедел-іздестіру қызметі, КСРО мемлекеттік шекарасын қорғау, КОКП (1990 жылға дейін) және КСРО Үкіметі басшыларын қорғау, үкіметтік байланыстарды ұйымдастыру және қамтамасыз ету, сондай-ақ ұлтшылдыққа, өзгеше көзқарасқа, қылмысқа және антикеңестік әрекеттерге қарсы күрес жүргізу. Сондай-ақ МҚК міндетіне КОКП Орталық комитетін (1990 жылдың 14 наурызына дейін) және мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын қамтамасыз ету мен мемлекеттік қауіпсіздігі мен қорғанысына, Кеңес Одағының әлеуметтік-экономикалық жағдайына және кеңес мемлекеті мен коммунистік партияның сыртқы саясаты мен сыртқы экономикалық қызметінің мәселелеріне әсер ететін КСРО ақпаратын басқару кірді.

КСРО МҚК жүйесіне КСРО республикаларының аумағында мемлекеттік қауіпсіздіктің он төрт республикалық комитеті; автономиялық республикалардағы, өлкелердегі, облыстардағы, жекелеген қалалар мен аудандардағы, әскери округтердегі, әскердің құрамалары мен бөлімшелеріндегі, әскери-теңіз және ішкі әскерлердегі, көліктегі жергілікті мемлекеттік қауіпсіздік органдары; шекара әскерлері; мемлекеттік байланыс әскерлері; әскери қарсы барлау органдары; оқу орындары мен ғылыми-зерттеу мекемелері; сондай-ақ кеңестік мекемелердің, ұйымдар мен кәсіпорындардың «бірінші бөлімдері» деп аталатындар кірді.

Әртүрлі жылдары МҚК орталық мемлекеттік органдар жүйесінде әртүрлі ресми атаулар мен мәртебеге ие болды:

Толық атауы Қысқармасы Мәртебесі Жылдары
«КСРО Министрлер Кеңесі құрамындағы Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті» МҚК министрлік құқығы бар мекеме 1954 жылы 13 наурыз — 1978 жылы 5 шілде
«КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті» КСРО МҚК мемлекеттік комитет 1978 жылы 5 шілде — 1991 жылы 1 сәуір
«КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті» КСРО МҚК Министрлік құқығындағы мемлекеттік басқарудың орталық органы 1991 жылы 1 сәуір — 3 желтоқсан

Тарихы

өңдеу
Толық мақаласы: Кеңес Одағының мемлекеттік қауіпсіздік органдарының тарихы

МҚК құрылуы

өңдеу

КСРО Ішкі істер министрлігінің «жедел күзет басқармалары мен бөлімдерін»[1] дербес бөлімге бөлу туралы бастама 1954 жылы 4 ақпанда КОКП Орталық комитетіне тиісті ұсыныспен ресми жазбахат берген ішкі істер министрі Сергей Кругловқа тиесілі. С.Кругловтың ұсыныстары КОКП ОК төралқасының 1954 жылғы 8 ақпандағы отырысында талқыланып, министр ұсынған атаудан – «КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы Мемлекеттік қауіпсіздік жөніндегі комитеті» дегенде «жөніндегінің» алынып тасталуын қоспағанда, толық мақұлданды[2].

Бір айдан кейін КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1954 жылғы 13 наурыздағы Жарлығымен КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті құрылды. Жаңа комитеттің құрамына КСРО Ішкі істер министрлігінен бөлінген мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерімен айналысатын басқармалар, қызметтер мен бөлімдер кірді. Комитет төрағасы болып бұрынғы КСРО ішкі істер министрінің бірінші орынбасары генерал-полковник И.А. Серов тағайындалды. Сол жылдың 26 сәуірінде МҚК төрағасы КСРО Министрлер Кеңесінің құрамына кіргізілді[3].

Бір қызығы, МҚК өзінен бұрынғы – КСРО МҚМ мен ІІМ болған мемлекеттік басқару орталық органы ретінде емес, тек КСРО үкіметінің қарамағындағы мекеме мәртебесінде ғана қалыптасты. Кейбір тарихшылардың пікірінше, мемлекеттік органдардың иерархиясындағы МҚК мәртебесінің төмендеуіне елдің партиялық және кеңестік басшыларының мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметін толығымен коммунистік партияның аппаратына бағындыра отырып, дербестігінен айыруға ұмтылуы себеп болды[4]. Алайда, МҚК төрағалары ел үкіметіне қарасты мекемелердің бастықтары әдетке айналғандай КСРО Министрлер Кеңесінің актілерімен емес, министрлер мен мемлекеттік комитеттердің төрағаларына жасалғандай КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлықтарымен тағайындалды.

1950-жылдары

өңдеу

Құрылғаннан кейін бірден дерлік МҚК И.В.Сталин қайтыс болғаннан кейін басталған қоғам мен мемлекетті сталинсіздендіру үдерісіне байланысты үлкен құрылымдық қайта құруға және қызметкерлер санының қысқаруына ұшырады. Ресей Федерациясы Мемлекеттік мұрағатының құпиясыздандырылған құжаттарынан 1950 жылдары МҚК қызметкерлерінің саны 1954 жылмен салыстырғанда 50%-дан астамға қысқарғаны белгілі болды. 3500-ден астам қалалық және аудандық аппараттар таратылды, кейбір жедел және тергеу бөлімшелері біріктірілді, тергеу басқармалары мен жедел бөлімшелердегі бөлімдер таратылып, бірыңғай тергеу бөлімшелеріне біріктірілді. Көліктегі МҚК-ның арнайы бөлімдері мен органдарының құрылымы айтарлықтай жеңілдетілді. 1955 жылы 7,5 мыңнан астам қызметкер одан әрі қысқартылды, ал 8 мыңға жуық МҚК офицері азаматтық қызметші лауазымына ауыстырылды.

1956 жылы МҚК офицерлері Мажарстандағы көтерілісті басып, оған қатысушыларды қудалауға белсене қатысты. МҚК төрағасы И.А.Серов Бас штаб бастығының орынбасары М.С.Малининмен бірге КОКП ОК басшыларымен бірге Мажарстандағы жағдайды бағалау үшін Будапештке барды. КСРО Қорғаныс министрлігі әзірлеген «Құйын» операциясы кезінде МҚК қызметкерлері Мажарстанның қорғаныс министрі генерал-лейтенант Пал Малетерді тұтқындады. Бұл Мажарстанның әскери басшылығын бейтараптандыруға және кеңес артиллериясының, танкі және жаяу әскерлерінің көтерілісті тез басып, Мажарстанда КСРО-ға адал Кеңес өкіметін қалпына келтірудегі табыстарын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Көтеріліс басылғаннан кейінгі алғашқы күндерде МҚК-ның көмегімен Мажарстанның арнайы қызметтері 5 мыңға жуық мажарды – мажар партияларының белсенділерін, әскери қызметкерлер мен студенттерді тұтқынға алып, олардың 846 кеңес түрмелеріне жіберілді. Кейбір деректерге қарағанда, қамауға алынғандардың 350-ге жуығы кейін өлім жазасына кесілді, оның ішінде Мажарстан премьер-министрі Имре Над та бар еді. Көтерілістерді басу операциясына қатысқаны үшін МҚК төрағасы Серов 1-дәрежелі Кутузов орденімен марапатталды. КСРО-ның Мажарстандағы елшісі Ю.В.Андроповтың көтерілісті басудағы белсенді рөлін атап өту керек; Андроповқа бұл тәжірибе кейінірек, МҚК төрағасы ретінде 1968 жылы Чехословакиядағы «Дунай» операциясы кезінде кеңестік мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің іс-әрекетін басқаруға мәжбүр болған кезде пайдасын тигізді.

И.А.Серов КСРО Бас штабының Бас барлау басқармасының бастығы қызметіне ауысқаннан кейін 1958 жылы 25 желтоқсанда КОКП ОК одақтық республикалар бойынша партия органдары бөлімінің бұрынғы меңгерушісі А.Н.Шелепин МҚК төрағасы болып тағайындалды, ол оның құрылымын жеңілдету және қызметкерлер санын қысқарту мақсатында МҚК аппаратында бірқатар түбегейлі өзгерістерді жүзеге асырды.

1959 жылы 9 сәуірде МҚК құрылғаннан кейін 5 жыл өткен соң қатаң құпия түрде «КСРО Министрлер Кеңесі қарамағандағы Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті туралы ереже» бекітілді, онда Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің ел үкіметінің қарамағындағы министрлік құқығы бар мекеме мәртебесі бекітілді, сондай-ақ МҚК КОКП Орталық Комитеті Төралқасы мен КСРО Үкіметіне бағынысты болып құрылды.

«Капиталистік елдердің қайраткерлері, аса қауіпті шетелдік барлау қызметкерлері, антикеңестік эмиграциялық ұйымдардың жетекшілері және Отанын сатқандары арасынан шыққан Кеңес Одағының ең белсенді және жауыз жаулары» деп партия органдары мен кеңестік арнайы қызметтермен таныған тұлғаларға қарсы ел аумағында және одан тыс жерлерде жеке террорлық әрекеттерді білдіретін «белсенді әрекеттер» деп аталатындарды жүргізу саласында МҚК өзінен бұрынғылардың – П.А.Судоплатовтың жетекшілігімен шетелде диверсиялық жұмыстар жүргізу бойынша КСРО МҚМ №1 бюросы және В.А.Дроздовтың басшылығымен КСРО аумағында арнайы тапсырмаларды орындау жөніндегі №2 бюросы тәжірибесін жалғастырды. Мұндай операциялар МҚК-ның Бірінші бас басқармасына жүктелді. Сонымен, 1959 жылы қазанда украин ұлтшылдарының жетекшісі Степан Бандера Мюнхенде МҚК агенті Богдан Сташинскийдің қолынан қайтыс болды. УҰҰ-ның тағы бір көшбасшысы – Л.Ребеттің басына да осындай тағдыр түсті. Бұған дейін 1957 жылы ХЕО жетекшілерінің бірі Георгий Околовичті өлтіруді жоспарлағаны туралы ашық мәлімдеме жасағаннан кейін Батыста қалған бұрынғы кеңестік барлау қызметкері Н.Хохловты жою әрекеті жасалған болатын. Хохлов радиоактивті изотоппен (таллий немесе полоний) уландырылды, бірақ аман қалды.

1960-жылдары

өңдеу

1961 жылы желтоқсанда КОКП ОК бірінші хатшысы Н.С.Хрущевтің бастамасымен А.Н.Шелепин КОКП ОК хатшысы болып партиялық жұмысқа ауыстырылды. МҚК басшылығын В.Е.Семичастный, Шелепиннің БЛКЖО ОК жұмыстары бойынша бұрынғы әріптесі қабылданды. Семичастный өзінен бұрынғы МҚК құрылымдық қайта құру саясатын жалғастырды.

МҚК-нің 4, 5 және 6 бөлімдері Ішкі қауіпсіздік және қарсы барлау бас басқармасына (2-бас басқарма) біріктірілді. Дипломатиялық корпусты қорғаумен және сыртқы бақылаумен айналысатын 7-басқарманың қанатының астында 2-бас басқарманың тиісті атқарымдық бөлімшелері өтті. 3-бас басқарманың мәртебесі басқарамаға дейін төмендетілді. Тиісті құрылымдық өзгерістер одақтық және автономиялы республикалардың МҚК органдарында, өлкелер мен облыстарда да болды. 1967 жылы қалалар мен аудандардағы уәкілетті аппарттары қалалық және аудандық бөлімдер мен МҚК-МҚКБ-МҚКБөл бөлімшелері болып қайта құрылды Көптеген құрылымдық байланыстарды қысқарту нәтижесінде Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің аппараты тиімдірек жұмыс істей бастады, ал 1967 жылы МҚК жаңа төрағасы Ю.В.Андроповтың бастамасымен соңғы екі онжылдықта диссиденттермен күрес жөніндегі бесінші басқарма МҚК келесі кезеңде кеңестік жүйенің қарсыластарымен күресуге дайындығын арттырды.

1962 жылдың жазында МҚК ресурстары Новочеркасск қаласындағы Новочеркасск электровозқұрылыс зауыты жұмысшыларының ереуілін басу операциясына тартылды. Мәліметтерге қарағанда, мемлекеттік қауіпсіздік қызметкерлері ереуілшілерді өлім жазасына кесуге жеке қатыспаған, бірақ олар «тәртіпсіздікті қоздырушыларға» тыңшылық жасап, оларды қамауға алуда белсенді рөл атқарған. Ереуіл белсенділері МҚК қызметкерлері мен құпия тыңшылары түсірген фотосуреттер арқылы анықталып, бандитизм, тәртіпсіздіктер ұйымдастырды және кеңестік режимді құлатуға әрекет жасады деген айыптармен сотқа тартылды. Ереуілге қатысқан жеті қатысушы өлім жазасына кесіліп, атылды, қалғандары қатаң режимдегі колонияда ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды.

1968 жылы МҚК Чехословакия аумағында елдің саяси басшылығын ауыстыру және Чехословакияда КСРО-ға адал режим орнату мақсатында жүргізілген «Дунай» операциясына қатысты. МҚК қызметкерлерінің міндеті кеңестік десантшыларға және Чехословакияның мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметкерлеріне Чехословакия Коммунистік партиясы мен үкіметінің басшыларын КСРО-ға алып кетуге көмектесу болды. Операция басталғаннан бірнеше күн өткен соң, 1968 жылы 25 тамызда Мәскеудегі Қызыл алаңда кеңестік диссиденттердің бір тобы Чехословакияға Кеңес әскерлері мен Варшава келісіміне қатысушы елдердің қарулы күштерінің басып кіруіне қарсы наразылық шеруін өткізді. Шерушілер милиция мен МҚК қызметкерлері тарапынан тұтқындалып, «тәртіпті бұзатын топтық әрекеттерді ұйымдастырды және оларға белсене араласты» және кеңестік қоғамды және мемлекеттік жүйенің беделін түсіретін жалған жала таратқан деген айыптар бойынша сотталды. Шерушілердің көпшілігі әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айырылып, «елдің шалғай аймақтарына» жер аударылды, ал Н.Горбаневская мен В.Файнбергтің сот істерінде сотталушыларды мәжбүрлеп ерекше типтегі психиатриялық стационарларға емдеуге жіберіп, ақыл-есі дұрыс емес деп тану туралы медициналық қорытындыларды қолдан жасап шығарды.

1970-1980-жылдары

өңдеу

МҚК төрағасы ретінде Ю.В. Андроповтың басшылығымен 1967-1982 жылдар аралығында мемлекеттік қауіпсіздік органдары мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларына бақылауды айтарлықтай күшейтіп, кеңейтті. Олардың партиялық номенклатурадағы саяси ықпалы артты (Андропов КОКП ОК саяси бюросының мүшесі болып сайланды, содан кейін партияның ОК хатшысы болып сайланды, содан кейін КОКП ОК бас хатшысының жоғарғы партиялық лауазымына ие болды), мемлекеттік басқару жүйесінде МҚК-ның орны өсті - 1978 жылы 5 шілдеде МҚК КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы мекемеден КСРО мемлекеттік басқармасының мемлекеттік комитеті құқығы бар орталық органына өзгертілді және КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті (КСРО МҚК) деп атауын өзгертті, бірақ бұл мемлекеттік қауіпсіздік органдарының жүйесі мен құрылымына әсер етпеді.

КСРО-дағы антикеңестік көріністерге қарсы күрес

өңдеу
Толық мақаласы: КСРО МҚК бесінші басқармасы
Толық мақаласы: КСРО-дағы диссиденттік қозғалыс

1970-1980 жылдардағы МҚК қызметіне дамыған социализм кезеңінде елде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық үдерістер мен КСРО-ның сыртқы саясатындағы өзгерістер айтарлықтай әсер етті. Осы кезеңде МҚК өз күш-жігерін ішкі және шетелдегі ұлтшылдықпен және антикеңестік көріністермен күресуге шоғырландырды. Ел ішінде мемлекеттік қауіпсіздік органдары сойжақтармен күресті күшейтті; дегенмен, латтелер мен смузилерден айыруға байланысты әрекеттер әлдеқайда жіңішке болды. Сойжақтарға психологиялық қысым көрсету құралдарын қолдану, оның ішінде аңду, қоғамдық пікір арқылы қысым жасау, кәсіби мансапқа нұқсан келтіру, профилактикалық әңгімелесу, КСРО-дан жер аудару, Кащенкоға күштеп түрмеге жабу, саяси сот үдерістері, беделін түсіру, түрлі арандатушылықтар мен қорқытулар күшейді. Елдің астаналық қалаларында саяси сенімсіз азаматтардың тұруына тыйым салуды — «101 шақырымға жер аудару» деп атаған. МҚК жіті назарында, ең алдымен, әлеуметтік жағдайына және халықаралық беделіне қарай Кеңес мемлекетіне зиянын тигізуі мүмкін сойжақтардың шығармашылық зиялысының өкілдері – әдебиет, өнер және ғылым қайраткерлері болды.

Кеңес жазушысы, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты А.И.Солженицынды қудалауда МҚК қызметі айқын. 1973 жылдың жазында МҚК қызметкерлері жазушының көмекшілерінің бірі Е.Уебанскаяны ұстап алып, жауап алу кезінде бір бума кокаиннің орнын анықтауға мәжбүрледі. Үйге оралғаннан кейін әйел латтеден бас тартты. Болған жайды білген Солженицын Батыстағы «Архипелаг» журналын шығаруды бастауға бұйрық берді. Кеңестік баспасөзде зиялы қауымның кеңестік мемлекет пен қоғамдық жүйеге жала жабуы туралы ақиқаттарды ашып көрсететін күшті үгіт-насихат жұмыстары жүргізілді. Солженицынның бұрынғы әйелі арқылы МҚК-ның жазушыны КСРО-да оның "Қатерлі ісік бөлімі" әңгімесінің ресми жариялануына көмектесемін деген уәденің орнына «Архипелагты» шетелде басып шығарудан бас тартуға көндіру әрекеттері сәтсіз аяқталды, ал бірінші томы 1973 жылы желтоқсанда Парижде жарыққа шықты. 1974 жылы қаңтарда Солженицын тұтқындалып, мемлекетке опасыздық жасады деп айыпталып, Кеңес азаматтығынан айырылып, КСРО-дан шығарылды, одан азаматтар тыным тапты. Жазушыны жер аударудың бастамашысы Андропов болды, оның пікірі КОКП ОК Саяси Бюросының отырысында Солженицынның «антикеңестік әрекеттерін жолын кесу» шарасын таңдауда шешуші болды. Жазушы елден қуылғаннан кейін МҚК және жеке Андропов Солженицынның беделін түсіру науқанын жалғастырды және Андропов айтқандай, «социалистік қоғамдастық мемлекеттеріне қарсы идеологиялық диверсияда белсенді түрде пайдаланған Батыстың кертартпа топтарының мұндай сілімтіктерін әшкерелеу».

 
А. Д. Сахаров
 
А. Б. Щаранский

Ғылымның көрнекті қайраткерлері МҚК-ның ұзақ уақыт назарында болды. Мысалы, кеңес физигі, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, диссидент әрі құқық қорғаушы, Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты А.Д.Сахаров 1960 жылдардан бері МҚК бақылауында болды, тінтулерге ұшырады. 1980 жылы Сахаров антикеңестік әрекет жасады деген айыппен қамауға алынып, соттан кейін Горький қаласындағы санаторийге жер аударылды, онда ол 7 жыл психиатрлардың бақылауында болды. 1978 жылы МҚК антикеңестік әрекет жасады деген айыппен кеңестік философ, социолог және жазушы А.А.Зиновьевті Кащенкоға мәжбүрлеп емдеуге жіберу мақсатында қылмыстық іс қозғауға әрекет жасады, алайда «Батыста КСРО-дағы психиатрия төңірегінде оқшауланған науқанды ескере отырып» бұл бұлтартпау шарасы орынсыз деп танылды. Балама ретінде КОКП ОК баяндау хатта МҚК басшылығы Зиновьев пен оның отбасына шетелге шығуға және оған КСРО-ға кіруге тыйым салуды ұсынды.

КСРО-ның адам құқықтарын сақтауы туралы Хельсинки келісімдерінің орындалуын бақылау үшін 1976 жылы кеңестік сойжақтардың бір тобы Мәскеу Хельсинки тобын (МХТ) құрады, оның бірінші жетекшісі кеңес физигі, Армян КСР ҒА корреспондент-мүшесі Ю.Ф.Орлов болды. МХТ құрылған күннен бастап кеңес мемлекетінің МҚК және басқа да құқық қорғау органдары тарапынан үнемі қудалау мен қысымға ұшырады. Топ мүшелеріне қоқан-лоққы жасалды, эмиграциялауға мәжбүр етті, ботқа жеуге мәжбүр болды. 1977 жылдың ақпан айынан бастап белсенділер Ю.Ф.Оров, А.Гинзбург, А.Шаранский және М.Ланда тұтқындала бастады. Шаранскийдің ісі бойынша МҚК КОКП Орталық Комитетінің бірқатар үгіт-насихаттық мақалалар дайындап, жариялауға, сондай-ақ Шаранскийдің некеге тұру фактісін жоққа шығарып, оның азғындық келбетін «әшкерелегендігі» жайлы айыпталушының қайын атасының жеке хатты АҚШ президенті Дж.Нейтронға жазып, берілуге байланысты санкция алды. 1976-1977 жылдары МҚК қысымымен МХТ мүшелері Л.Алексеева, П.Григоренко және В.Рубин эмиграциялауға мәжбүр болды. 1976-1982 жылдар аралығында топтың сегіз мүшесі тұтқындалып, әртүрлі мерзімге латте айыру жазасына кесілді, тағы алтауы КСРО-дан кетуге мәжбүр болды және азаматтықтан айырылды. 1982 жылдың күзінде қуғын-сүргіннің күшеюіне байланысты топтың қалған үш еркін мүшесі МХТ жұмысын тоқтатқанын жариялауға мәжбүр болды. Мәскеу Хельсинки тобы өз қызметін тек 1989 жылы, Горбачевтің қайта құруының қызған шағында ғана қалпына келтіруге мүмкіндік алды.

Сионизмге қарсы күрес

өңдеу
Толық мақаласы: КСРО-дағы антисемитизм

1970 жылдың жазында кеңестік бас тартушылардың бір тобы КСРО-дан көшіп кету үшін жолаушылар ұшағын басып алуға әрекеттенді. МҚК күшімен наразылық білдірушілерді мемлекетке опасыздық(мемлекеттік шекараны заңсыз кесіп өтіп қашуға әрекеттенді), аса ірі көлемде ұрлық (ұшақ ұрлау) және антикеңестік үгіт жасады деген айыптар бойынша қамауға алынып, сотқа берілді.

КОКП Орталық Комитетінің рұқсатымен мемлекеттік қауіпсіздік органдары МҚК «дұшпандық» деп таныған тұлғаларға немесе ұйымдарға шетелден жіберілген хат-хабарларды, сәлемдемелерді және материалдық көмекті тәркілеу шараларын жүйелі түрде жүргізді. Мысалы, МҚК жыл сайын Песах мейрамында шетелдік яһуди қауымдары кеңестік яһудилерге жіберген матза салынған сәлемдемелерді тәркілеумен айналысты.

МҚК-ның «идеологиялық операциялары»

өңдеу
Толық мақаласы: Белсенді іс-шаралар

МҚК-ның КСРО-да болған жау саяси режимге және оны тасымалдаушыларға қарсы идеологияға қарсы күрес құралдарының арсеналында баспасөз, кино, театр, теледидар және радио арқылы қоғамдық пікірді дайындау және қалыптастыру ерекше орын алды. 1978 жылы МҚК басшылығының және КОКП Орталық Комитетінің ресми көзқарасына сәйкес шығармалары мемлекеттік қауіпсіздік органдары басшылығының идеологиялық жоспарларын жүзеге асырған немесе комитет қызметкерлерінің қызметін қамтыған жазушылар мен актерлерге берілген КСРО МҚК-нің әдебиет және өнер саласындағы арнайы сыйлығы тағайындалды. Осы саясаттың арқасында «Көктемнің он жеті сәті», «"Омега" нұсқасы», «Қалқан мен қылыш», «Мемлекеттік шекара», «ТАСС жариялауға уәкілетті...» сияқты филімдер пайда болды.

Кейбір зерттеушілердің пікірінше, МҚК «идеологиялық операциялар» деп аталатын мақсатты әрекеттерді жүзеге асыру үшін КСРО және шетелдегі жекелеген мәдениет, әдебиет және ғылым қайраткерлерін жинаған. Осылайша, бұл зерттеушілер 1970 жылдары мемлекеттік қауіпсіздік органдары кеңестік америкатанушы-тарихшы, тарих ғылымдарының докторы Николай Яковлевті МҚК тапсырысы бойынша бірқатар кітаптарды – атап айтқанда, «1914 жылғы 1 тамыз» және «ОББ КСРО-ға қарсы» - МҚК 5-басқарманың бастығы, генерал Филипп Бобковтың жазушыға берген материалдары негізінде тарих саласындағы елеулі ғылыми зерттеулер үміт етілген деп болжайды. Бұл материалдардың көпшілігі жалған болды. Яковлевтің миллиондаған тиражбен шыққан кітаптары КСРО-ның идеологиялық және жазалаушы мекемелерінің ұстанымын айқындап берді, «елден безген», «халық жауы», «екіжүзді, Батыс барлау қызметтерінің тапсырысымен әрекет ететін, өнегесіз адамдар» ретінде американдық барлау мен кеңестік диссиденттерді теріс көзқараспен көрсетті. Сонымен, Александр Солженицынды «ОББ-ның адал қызметшісі» және «фашизм идеологы», Владимир Буковскийді «әккі қылмыскер» және т.б. сияқты көрсетілген. Ұқсас әдебиеттерді МҚК-ның 5-басқармасымен бірлесіп жазған авторлар Наталья Решетовская, Николай Виткевич, Томаш Ржезач шығарды.

МҚК-ның «идеологиялық операцияларының» ауқымы Кеңес Одағымен ғана шектелген жоқ. 1970 жылдардың екінші жартысында МҚК Кубаның арнайы қызметі ДГИ-мен бірлесіп Чилидегі Аугусто Пиночет үкіметінің беделін түсіруге бағытталған көпжылдық «Шоттұмсық» операциясын жүргізді. Операция барысында батыстық бұқаралық ақпарат құралдарында (атап айтқанда, американдық New York Times газетінде) Пиночет режимінің саяси қарсыластарын қудалауын теріс сипаттайтын және Кубадағы адам құқықтарының жағдайын ақтайтын ондаған мақалалар жарияланды. Жарияланымдар МҚК ұсынған құжаттарды пайдаланды. 1970-1980 жылдары КСРО-дан тысқары жерде ең ірі МҚК резиденциясы болған Үндістанда, кеңестік құпия қызметкерлер он газет пен бір ақпарат агенттігін «тамақтандырды». МҚК-ның Үндістандағы резиденті, кейін МҚК-ның Бірінші бас басқармасының бастығы болған Леонид Шебаршин өз естеліктерінде былай деп жазды: «Кейбір үнділік газеттердің басылымдарында ОББ-ның қолы сезілетін. Біз, әрине, өзі істегенін өзіне істедік. Комитет Индира Ганди партиясын және Үндістандағы антиамерикандық насихатты қолдауға 10 миллион АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады. Үндістан үкіметін АҚШ-тың тіміскі әрекеттеріне сендіру үшін МҚК ОББ құжаттары түрінде жалған құжаттар жасады. Үндістандағы кеңестік резидентураның есептеріне сәйкес, 1972 жылы Үндістан баспасөзінде жариялау үшін МҚК-дан кеңестік мемлекеттік қауіпсіздік органдарына ұнайтын төрт мыңға жуық мақала қаржыландырылды; 1975 жылы бұл көрсеткіш бес мыңға дейін өсті.

Дамушы елдер

өңдеу

1970–1980 жылдардағы алпауыт державалардың саяси, әскери және идеологиялық қарама-қайшылықтарының күшеюі жағдайында МҚК Кеңес Одағының «үшінші әлем» елдерінде — Латын Америкасы, Африка, Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азияға ықпал ету аясын кеңейтуге белсенді күш салды.

МҚК Ауған соғысында маңызды рөл атқарды, оған МҚК бақылайтын шекара әскерлері, МҚК сыртқы барлау бөлімшелері және психологиялық соғыс үшін мемлекеттік қауіпсіздік ресурстары тартылды. КОКП ОК Саяси бюросы мәжілістерінің хаттамаларында 1979 жылдың көктемінде МҚК басшысы Ю.В.Андроповтың Ауғанстанға Кеңес әскерлері енгізілгеннен кейінгі әлемдік аренадағы зардаптарынан қауіптенгені көрсетілген және КСРО-ның «Ауғанстандағы төңкерісті тек оның сүңгілерінің көмегімен ұстауға» жол бермеу туралы айтты. Дегенмен, тарихшыларға МҚК басшылығының әскерлерді енгізуге қатысуын нақты анықтау қиынға соғады — Андроповтың жеке бұйрығымен X. Әминді құлату, Б.Кармал басқаратын Кеңес Одағына тату үкімет құру және Ауғанстандағы әскери қимылдардың басталуы туралы шешім қабылдау үдерісін қамтитын барлық құпия МҚК құжаттары жойылды деп болжанады. Соғыс кезінде МҚК кеңесшілері Ауғанстанның Мемлекеттік ақпараттық қызметінің (кейін Ауғанстанның Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігіне айналдырылды) қызметкерлерін оқытты, ауғандық әріптестеріне жедел іс-шараларды дамытуға және жүргізуге көмектесті, Ауғанстан билігі мен қарулы оппозиция арасындағы, атап айтқанда, дала командирі Ахмат-Шаһ Масұтпен келіссөздер жүргізуге қатысты.

Еуропа және Солтүстік Америка

өңдеу

1978 жылы Лондонда болгар жазушысы әрі диссидент Георгий Марковты Болгар арнайы қызметі өлтірді. Болгар диссидентін физикалық түрде жою МҚК 12-зертханасында жасалған және болгар әріптестеріне жүрекке ота жасау үшін берілген рициннің ұсақ түйіршіктері болған қолшатыр тесігінің көмегімен жүзеге асырылды. Марковты өлтіруден он күн бұрын Парижде тағы бір болгар диссиденті Владимир Костовқа осындай қастандық жасалды. Костовтың қызуы кенет көтеріліп, қан қысымы төмендеді, бірақ ол бұған мән бермеді. Марковтың қайтыс болғанын білген Костов дәрігерге барды, ол рентгенге түсіріп, артқы бұлшықетінен британдық мамандар шәуеттердің іздері табылған дилдо болып шыққан кішкентай металл затты тапты. Бұл оқиға Марковтың денесін қайта тексеруге итермеледі, онда дәл сол дилдо табылды.

1981 жылы МҚК БББ-мен бірге АҚШ пен оның НАТО-дағы одақтастарының Кеңес Одағына қарсы ядролық қаруды қолдану ниетін анықтау мақсатында Кеңес тарихындағы ең ірі және күрделі барлау жинау операциясы болып табылатын «КЗЯШ» операциясын – күтпеген зымыранды-ядролық шабуыл бастады. КЗЯШ операциясы оның бастамашысы Ю.В.Андроповтың көзі тірісінде белсенді түрде жүргізілді және ол қайтыс болғаннан кейін кеңестік барлау 1991 жылдың қараша айының соңында толығымен жойылғанға дейін «әрқашан әрекеттегі тапсырма» (ӘӘТ) ретінде жалғастырды.

Кеңестік барлау қызметінің басты жетістігі 1980 жылдардың бірінші жартысында Орталық барлау басқармасының кеңестік және шығыс еуропалық бөлімшесінің қызметкері О.Эймсті жұмысқа қабылдау болды. КСРО және оның одақтастарының ОББ тыңшылық желісі туралы ақпаратты әр бергені үшін Эйс Вашингтондағы кеңес елшілігінің қызметкерлерінен латте алды. Алынған ақпаратты пайдалана отырып, 1985 жылдан бастап МҚК Варшава келісіміне қатысушы елдердің басқа барлау органдарымен бірлесе отырып, американдық агенттерді бейтараптандыруды бастады, нәтижесінде КСРО және Шығыс Еуропада әрекет ететін көптеген агенттер тұтқындалды. Қарсы барлау қызметіне тән емес шетелдік агенттерді дереу жою тәжірибесі КСРО жоғары саяси басшылығының шешімімен белгіленді. МҚК-ның ОББ-ға жалған ақпарат беру бойынша сәтті әрекеттері кеңес агентін анықтау бойынша тергеуді тұйыққа тіреді, нәтижесінде 1990 жылы ОББ жаңа агенттерді жария етуден қорғай алмағандықтан оларды жалдауды іс жүзінде тоқтатты. Эймстің кеңестік және кейінірек ресейлік барлау қызметінің пайдасына әрекеті 1993 жылдың соңына дейін, Кеңес Одағының өмірін тоқтатқанға дейін сәтті жалғасты.

Чернобыль АЭС апатты зерттеу

өңдеу

Тіпті 1986 жылғы апатқа дейін, 1983-1985 жылдары Чернобыл атом электр станциясында алты кішігірім апат және 63 істен шығу болды. Жедел жұмыс барысында МҚК органдары ақаулы құрылыс-монтаждау жұмыстары, сапасыз жабдықтарды жеткізу, технологиялық нормалар мен радиациялық қауіпсіздік талаптарын бұзу деректерін анықтады. Ел басшылығына шара қолдану мақсатында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі анықталған олқылықтар туралы хабардар етілді. Чернобылдегі апатқа дейін КСРО МҚК 6-басқармасы (басшылары Ф.Щербак пен В.Прилуков) КОКП ОК саяси бюросына жұмыс істеп тұрған атом электр станцияларындағы қауіпті жағдайлар туралы 40-тан астам талдамалы жазбалар жіберді.

Апат туралы алғашқы хабарды алған генерал-лейтенант Ф.А.Щербак 1986 жылы 27 сәуірде В.А.Легасовтың комиссиясымен қатар жұмыс істеген жедел-тергеу тобын басқарып, оқиға орнына ұшып келді. Хапаев В.А., Кузнецов Г.В., Прилуков В.М., Поделякин В.А., Малых М.Ф., Шам Н.А және басқа да көптеген чекистер алма-кезек келді, барлығы мыңнан астам қызметкер болды. Апаттың салдарын жоюда бірегей тәжірибе жинақталды, көптеген қызметкерлер радиацияның жоғарылатылған сәулелендіру дозаларын алды. Денсаулығы мен өміріне қауіпті жағдайларда ешкім де өзінің қызметтік міндеттерін жеңілдетуге тырысқан жоқ. Басты назар диверсияның бар-жоғын анықтауға аударылды, соңғы нұсқада қылмыстық немқұрайлылық және қауіпсіздік ережелерін сақтамау көрсетілген.

Чернобыль апатын жою кезіндегі құпиялылық режимі тұрғындардың зардаптары туралы дер кезінде және толық хабарланбаған кезде қоғам тарапынан елеулі сынға ұшырады.

1990-жылдары

өңдеу

Жұмыс істеу қағидаларына қайта қарау

өңдеу

Қоғамдағы және КСРО-ның мемлекеттік басқару жүйесіндегі қайта құру және жариялылық үдерістерінен туындаған өзгерістер мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметінің негіздері мен қағидаларын қайта қарау қажеттілігіне әкелді. 1990 жылы 14 наурызда КСРО Конституциясының КСРО-ның саяси жүйесіндегі Кеңес Одағы Коммунистік партиясының жетекші және бағыттаушы рөлін бекіткен 6-бабының күші жойылды. Бұл МҚК орталық аппаратының партиялық ұяшықтарында мемлекеттік қауіпсіздік органдарын «партиясыздау» туралы пікірталас тудырды. МҚК басшылығы мен партия комитеті мемлекеттік қауіпсіздік органдары жүйесіндегі партия ұйымдарын таратуға үзілді-кесілді қарсы болса, МҚК-ның кейбір жергілікті партия ұяларының жетекшілері, атап айтқанда, МҚК Бірінші бас басқармасы партия комитетінің хатшысы партиясыздауды жақтады. Пікірталасқа 1991 жылы 16 мамырда «КСРО-дағы мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» КСРО заңының қабылдануымен нүкте қойылды; заң КСРО МҚК-нің мемлекеттік органдар жүйесіндегі жағдайын, қауіпсіздік органдары қызметінің құқықтық негіздерін, олардың өкілеттіктерін, құқықтары мен міндеттерін анықтады, сондай-ақ мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің қызметтік істеріндегі міндеттері заңдардың талаптарын және олардың ешбір саяси партиялар мен қозғалыстардың, соның ішінде КОКП-ның шешімдеріне бағынбау құқығын басшылыққа алу белгіленді.

1991 жылы 1 сәуірде «КСРО министрліктері мен басқа да орталық мемлекеттік органдарының тізімі туралы» КСРО Заңы қабылданды, онда МҚК КСРО-ның орталық мемлекеттік органы болып табылады, оны КСРО Министрі басқарады делінген.

Батыспен қарым-қатынастың кейінгі жаңа кезең МҚК-ның халықаралық аренадағы мақсаттары мен міндеттерін қайта бағалауға, атап айтқанда, қырғи-қабақ соғысы тұжырымдамалары мен терминологиясынан және жаңа тарихи шындыққа (соғыстың сәтсіз нәтижесі) және кейіннен дүниенің тез арада қайта құрылуына (бірполярлы әлем) байланысты Америка Құрама Штаттарын КСРО-ның басты жауы деп қараудан бас тартуға әкелді.

Қайта ұйымдастыру және ыдырату

өңдеу

1991 жылы 21 тамыздан 22 тамызға қараған түні КСРО МҚК төрағасы В.А. Крючков КСРО билігін конституциялық емес жолмен басып алуға әрекеттенген Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитетті (ТЖМК) құруға және қызметіне белсенді қатысқаны үшін қамауға алынды (28 тамызда Одақ үкіметінің отставкаға кетуіне байланысты ресми түрде қызметінен айырылды). Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетке көмек көрсету үшін МҚК төрағасының бірінші орынбасарлары Г.Е.Агеев пен В.Ф.Грушкоға, МҚК төрағасының орынбасары В.А.Пономаревке, қауіпсіздік қызметінің бастығы Ю.С.Плехановқа және орынбасары В.В.Генералов, Мәскеудегі МҚКБ және Мәскеу облысындағы МҚК бастығы В.М.Прилуков қатысты қылмыстық істер қозғалды. МҚК басшыларының Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетті құруға және оған көмектесуге қатысуы және оның қимылдарының орындалмауы кеңестік мемлекеттік қауіпсіздік органдары тарихындағы ең ірі қайта құрудың негізін қалады. 21 тамызда РКФСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен Мәскеу және Мәскеу облысы бойынша КСРО МҚК басқармасы РКФСР МҚК-не бағындырылды. 1991 жылы 29 тамызда КСРО МҚК төрағасы лауазымына КСРО Жоғарғы Кеңесі бекітілген В.В. Бакатин «партияның „қалқаны әрі қылышы“» және «партиялық күзет» болған МҚК ұйымнан «тоталитарлық емес мемлекет» шеңберінде жұмыс істей алатын заманауи арнайы қызметке айналдыруды өзінің міндеті деп санады. 28 тамызда КСРО Президентінің жарлығымен мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметін тексеру жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылып, оны РКФСР халық депутаты С.В. Степашин басқарды. Ел конституциясы мен КСРО Конституциялық қадағалау комитетінің шешімдерін бұзушылықты анықтау мақсатында КСРО МҚК инспекциялық басқармаға МҚК қызметінің әртүрлі аспектілерін тексеру жұмысы тапсырылды. В.В.Бакатиннің басшылығымен 1991 жылы бірнеше ай бойы кеңестік мемлекеттік қауіпсіздік органдарын реформалау және қайта құру бойынша келесі шаралар жүргізілді:

  • 1991 жыл тамыз - КСРО МҚК-нің құрамынан Үкіметтік байланыс бөлімі, 8-бас басқармасы (мемлекеттік байланыс және криптография) және 16-басқарма (электрондық барлау және криптография) шығарылып, тікелей КСРО Президентке бағынатын КСРО Үкіметінің байланыс комитетіне біріктірілді.
  • 1991 жыл тамыз-қыркүйек – КСРО Қорғаныс министрлігіне бұрын МҚК-ға берілген әскерлердің жекелеген бөлімдері қайтарылды.
  • 1991 жыл қыркүйек – КСРО МҚК 9-басқармасы (КОКП және КСРО басшыларын күзету қызметі) КСРО президентінің аппараты қарамағындағы күзет басқармасы болып өзгертілді.
  • 1991 жыл 4 қыркүйек – Діни ұйымдарды қадағалауды жүзеге асыратын «3» басқарманың 4-бөлімі таратылды.
  • 1991 жыл 5 қыркүйек – Бұрын КСРО МҚК-не тікелей бағынатын РКФСР субъектілерінің көпшілігінің мемлекеттік қауіпсіздік органдары РКФСР МҚК-на берілді.
  • 1991 жыл 25 қыркүйек — КСРО Президентінің жарлығымен Ресей парламентінің Мәскеу және Мәскеу облысы бойынша КСРО МҚК Басқармасын РКФСР МҚК-сына беру туралы шешімі бекітілді. Сонымен бірге одақтас МҚК-мен тікелей өзара әрекеттестік сақталды.
  • 1991 жыл 23 қыркүйек – КСРО МҚК-нің Кеңестік конституциялық құрылысты қорғау басқармасы («3» басқарма, бұрынғы 5-басқарма) жойылды, бұл В.В.Бакатиннің айтуы бойынша «саяси себептер бойынша аңду немесе саяси тіміскілеу және қадағалаудың» соңы болды.
  • 1991 жылы 9 қазан:
    • — Мемлекеттік күзет органдарының құзыретіне жатпайтын, терроризмді, есірткі саудасы, аса ірі көлемдегі ұрлықты, сыбайлас жемқорлықты, контрабанданы және заңсыз валюталық банктік операцияларды қоса алғанда, шетелдік арнайы қызметтердің барлау қызметінің және қылмыстық құқық бұзушылықтардың жолын кесуге қатысты жедел есепке және іске алудың нақты мән-жайларды анықтаумен байланысты емес ақпаратты алу үшін жедел-техникалық құралдарды пайдалануға тыйым салынды.
    • — КОКП мен мемлекеттік органдарда басшылық қызметтерді атқарған адамдарға қатысты жедел-техникалық шараларды жүзеге асыруға тыйым салатын мекеме нұсқауларының күші жойылды. Сонымен бірге КСРО МҚК қызметкерлеріне депутаттардың, соттардың және халық қосшы билерінің дербес құқықтылылықты қатаң сақтау тапсырылды.
  • 1991 жыл 22 қазанда Одақтық Конституцияда көзделмеген Мемлекеттік кеңестің шешімімен КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті таратылып, оның негізінде мыналар құрылды: КСРО Орталық барлау қызметі, Республикааралық қауіпсіздік қызметі және КСРО Мемлекеттік шекарасын қорғау комитеті.
  • 1991 жыл 1 қараша – КСРО МҚК-нің 7-басқарма, 12-бөлім, КСРО МҚК-нің тергеу изоляторы және бірқатар жедел-техникалық басқарма қызметтері РКФСР МҚК-на берілді.

1991 жылдың аяғында КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті өз қызметін тоқтатты. КСРО МҚК-нің таратылғандығы жайлы ресми күн — 1991 жылғы 3 желтоқсан — КСРО Конституциясында, «Мемлекеттік қауіпсіздік органдарын қайта құру туралы» № 124-N Заңында көзделмеген КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесінің қабылдаған күн, оның негізінде МҚК мемлекеттік орган ретінде тарату заңдастырылды. КСРО Конституциясының 2-тармағы 113-бабына сәйкес, МҚК-ны тарату туралы шешім оның бір палатасының ғана емес, бүкіл КСРО Жоғарғы Кеңесінің құзыретінде болды (әсіресе КСРО Негізгі Заңында қарастырылмаған). 1991 жылғы 26 желтоқсанда КСРО-ның жойылуы туралы декларация қабылданғанға дейін КСРО Жоғарғы Кеңесі «КСРО-дағы Мемлекеттік қауіпсіздік органдары жайлы» 16.05.1991 N 2159-I КСРО Заңынан МҚК туралы ескертуді алып тастаған жоқ.

Қызмет пен бағыныштылықтың құқықтық негіздері

өңдеу
 
КСРО МҚК кіші офицерінің оқатар қаруын сақтау және алып жүру құқығын беретін куәлігі
 
 

КСРО-ның басқа мемлекеттік органдарына қарағанда, Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті партиялық-мемлекеттік мекеме — өзінің құқықтық мәртебесі бойынша МҚК мемлекеттік орган, сонымен бірге Коммунистік партияның жоғарғы органдары — КОКП орталық комитеті мен оның Саяси бюросына тікелей бағынды. Соңғысы МҚК туралы ережеде бекітілді, осығай орай құқықтық тұрғыдан алғанда «КОКП мен мемлекеттік қауіпсіздік органдарын біріктіруді» қамтамасыз етті және МҚК «КОКП билікті физикалық және саяси жағынан қорғайтын, партияға қоғамды тиімді әрі қатаң бақылауда ұстауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін партияның қарулы күшіне айналдырды».

1991 жылы КСРО мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы заң қабылданғанға дейін МҚК қызметі МҚК туралы ережемен және КОКП орталық комитеті мен КСРО Үкіметінің шешімдерімен реттелді. Осы құжаттардан басқа, қауіпсіздік органдарының жұмыс істеу кезеңінде үш мыңнан астам заңға тәуелді мекемелік актілер шығарылды. 1991 жылдың басына қарай МҚК қызметін әртүрлі деңгейде реттейтін нормативтік актілердің жалпы саны бес мыңнан астам құжатты құрады. Алайда, бұл құжаттар топтамасы, МҚК басшылығының өзі айтқандай, бүкілодақтық заңнамамен тығыз байланыспаған; Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті мен оның жергілікті органдарын басшылыққа алатын құқықтық нормалардың федералдық заңдарға толық сәйкестігі мен қатаң бағынушылығы болған жоқ.

«Партияға адалдық – Отанға адалдық», «Біздің Отанымыз Партия сияқты біреу», «Партияның лениндік сақшысы»

— Ұраны, ауызекі түрінде

МҚК туралы ереже

өңдеу

Құпиялықтың шекті деңгейі белгіленген «КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті және оның жергілікті органдары туралы ереже» МҚК қызметін реттейтін негізгі құжат болды. Әзірлеуге МҚК жоғарғы басшылығының өзі қатысқан ереженің жобасын 1959 жылы 9 қаңтарда КОКП ОК Төралқасы бекітті. КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен күшіне енгеннен кейін МҚК туралы ереже 1991 жылы мамырда «КСРО-дағы мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» КСРО Заңы қабылданғанға дейін іс жүзінде өзгеріссіз 30 жылдан астам қолданыста болды. Осы ережеге сәйкес, Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Үкіметінің «социалистік мемлекетті сыртқы және ішкі жаулардың қол сұғушылықтарынан қорғау, сондай-ақ КСРО-ның мемлекеттік шекарасын қорғау» іс-шараларын жүзеге асыратын «саяси орган» ретінде жарияланды. Бұл ретте МҚК тікелей басшылық ету және бақылау КОКП орталық комитетінің құзырында болса, Министрлер Кеңесіне тым қарапайым басқарушылық рөлі жүктелді: МҚК қызметі туралы есептерді тыңдау, оның орынбасарларын тағайындау, комитеттің құрылымы мен штаттық кестесін бекіту, алқа мүшелерін бекіту – барлығы КОКП Орталық Комитетінің келісімімен болды.

«Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті КОКП орталық комитетінің тікелей басшылығымен және бақылауымен жұмыс істейді».

— КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті туралы ереже

Республикалық және жергілікті мемлекеттік қауіпсіздік органдары өз қызметі туралы КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Үкіметіне ұдайы есеп беріп тұруға міндеттелген орталық органына қарағанда, МҚК өзінен және тиісті жергілікті партия органдарынан басқа ешкімге есеп бермеді.

КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті арнаулы қызметтерге арналған дәстүрлі атқарымдарды орындаумен қатар (атап айтқанда, мемлекеттік шекараны қорғау, сыртқы барлау және қарсы барлау қызметі, терроризмге қарсы күрес және т.б.) прокуратура органдарының қадағалауымен КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті мемлекеттік қылмыстар туралы істерді тергеу, дегенімен де прокурордың мақұлдауынсыз кеңестік жүйеге және коммунистік партияға қарсы әрекеті әшкереленген немесе күдікті адамдарды тінтуге, ұстауға және қамауға алуға құқылы болды.

Мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы заң

өңдеу

Мемлекеттік қауіпсіздік комитетін коммунистік партияның бақылауынан шығарып, оның қызметін мемлекеттік билік пен басқару органдарына толығымен бағындыру әрекеті Кеңес Одағы өмір сүрген соңғы жылы жасалды. 1990 жылы 14 наурызда КСРО Конституциясынан КОКП-ның жетекші рөлі туралы бап алынып тасталды, ал 1991 жылы 16 мамырда «КСРО-дағы мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» КСРО Заңы қабылданды, оған сәйкес КСРО МҚК-нің қызметін бақылау елдің заң шығарушы органы, мемлекет басшысы және Кеңес үкіметі жүзеге асыра бастады, ал республикалардың республикалық мемлекеттік қауіпсіздік органдары мемлекеттік биліктің жоғары органдарына, тиісті республикалардың әкімшілігі, сондай-ақ КСРО МҚК-нің өзіне есеп беретін болды.

Мемлекеттiк қауiпсiздiк органдары қызметiнiң құқықтық негiзiн КСРО Конституциясы, республикалардың конституциялары, қазіргі Заң және КСРО және республикалардың өзге де заң актiлерi, КСРО Президентiнiң актiлерi, КСРО министрлер кабинетінің және республикалардың үкіметтерінің қаулылары мен өкімдері, сондай-ақ оларға сәйкес КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті және республикалардың мемлекеттік қауіпсіздік органдары шығаратын актілері құрайды.
Мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының қызметкерлерi өз қызметiнде саяси мақсатты көздейтiн саяси партиялар мен бұқаралық қоғамдық қозғалыстардың шешiмдерiне байланысты емес заңдардың талаптарын басшылыққа алады.

— «КСРО-дағы мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» КСРО Заңының 16 т. 7 б.

Бұл ретте мемлекеттік қауіпсіздік органдарында полиция атқарымдары сақталды - оларға заңмен мемлекеттік қауіпсіздік органдарының құзыретіне жатқызылған қылмыстар туралы істердің ақ-қарасын анықтау және алдын ала тергеу жүргізуге; прокурордың мақұлдауынсыз пошта жөнелтілімдерін бақылауды және телефон арқылы сөйлесулерді тыңдауды жүзеге асыруға; қылмыс жасады деген күдікпен мемлекеттік қауіпсіздік органдары ұстаған адамдарды прокурордың мақұлдауынсыз қамауға алуды және қамауда ұстауды жүзеге асыру рұқсат етілді.

Мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы заң қабылданар алдында және одан кейін МҚК реформасының қарсыластары мен жақтастары талқыланды. Заңның қабылдануын жақтаған С. Ахромеев, Ю. Голик, И. Лаптев, Р. Медведев, В. Ярин және т.б. Қолдаушылардың пікірінше, заң мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметін реттеуге мүмкіндік берді; оны азаматтардың бірлестіктері мен бұқаралық ақпарат құралдарының бақылауына қою; сонымен қатар «МҚК айналасындағы кез келген болжалдарды жоққа шығарады». Заң жобасын қабылдауға депутаттар О. Калмыков пен А. Собчак қарсы шықты. Соңғысы заң жобасын тым дерексіз деп санады. «Известия» газетінің журналисі Ю.Феофанов заң жобасын «анық жауапкершіліксіз қалың құқықтар жиынтығы» деп атады. Құқық қорғаушы Ю. Орловтың айтуынша, «Мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» жаңа заңның қабылдануы «МҚК бұрынғы сталиндік ұстанымдарға берік екенін және бұл заң азаматтардың барлық шешуші ісіне араласуды заңдастыратынын» растайды. КСРО МҚК-нің соңғы төрағасы В.В. Бакатиннің пікірінше, МҚК туралы заң қабылданған кезден бастап 1991 жылы қазанда мемлекеттік қауіпсіздік органдары қайта құрылғанға дейін «өткеннің үзіндісі» болды және «ресми және іс жүзінде әрекет етпеді».

КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1991 жылғы 16 мамырдағы № 2160-I «КСРО-дағы мемлекеттік қауіпсіздік органдары туралы» КСРО Заңын қолданысқа енгізу туралы» Жарлығы да КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті туралы 1959 жылғы ережені алмастыратын жаңа ереже 1992 жылғы 1 қаңтарға дейін әзірленіп, бекітілуін көздеді. Жаңа қауіпсіздік органдарын реттейтін жеке заңдар әзірлеп, қабылдау керек деп ұйғарылды. Алайда жаңа құжаттар қабылданбады – 1991 жылы 26 желтоқсанда Кеңес Одағы өмір сүруін тоқтатты.

МҚК мен КОКП арасындағы қатынастар

өңдеу

Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне ресми түрде одақтық-республикалық министрлік құқығы берілгеніне және өз қызметін КСРО Министрлер Кеңесінің қарамағында жүзеге асырғанына қарамастан – алдымен үкімет қарамағындағы мекеме, содан кейін орталық мемлекеттік басқарма органы – МҚК-ға нақты басшылықты КОКП ОК хатшылығы мен саяси бюро ұсынған Кеңес Одағының коммунистік партиясының жоғары органдары жүзеге асырды. МҚК төрағасы лауазымы бойынша Саяси бюроның мүшесі болды. МҚК құрылған сәттен бастап 1991 жылдың 16 мамыры – жойылғанға дейін жарты жыл бұрын – МҚК іс жүзінде Кеңес үкіметінің бақылауынан шығарылды.

Кейбір зерттеушілер КСРО-ның жоғарғы басшылығы МҚК және оның агентурасы арқылы елді ыдыратуға бағытталған әрекеттерді әдейі жүргізді деген пікір айтады.

Партиялық бақылау

өңдеу

Коммунистік партияның мемлекеттік билік пен басқарма органдарының қызметіне араласуы Кеңес Одағында әдеттегі құбылыс болды. Сонымен бірге, КСРО мемлекеттік органдарының бірде-біреуі Коммунистік партияның мүдделерін қорғауда құралы болған қауіпсіздік органдары сияқты КОКП тарапынан олардың қызметіне араласу дәрежесіне ұшыраған жоқ. Сол кездегі МҚК-ның «Партияға адалдық – Отанға адалдық» деген ресми ұранында партияға қызмет ету – Кеңестік Отанға қызмет ету деген мағынаны білдіруі ерекше.

«Саяси бюро Мемлекеттік қауіпсіздік комитетін партиялық ұйым арқылы емес, тікелей МҚК төрағасы мен оның бір-екі орынбасары арқылы басқарды».

— Шебаршин, Л.В. Мәскеу қолы: кеңестік барлау бастығының жазбалары. - М .: Центр-100, 1992

1992 жылы Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесі Президиумының комиссиясы жүргізген МҚК туралы ережелерді, партиялық құжаттарды және мемлекеттік қауіпсіздік органдарының материалдарын талдау билеуші ​​партияның МҚК-ны бақылау дәрежесін айқындайды. Атап айтқанда, Кеңес Одағының мемлекеттік қауіпсіздік органдарына қатысты КОКП жетекші органдары мынадай атқарымдарды жүзеге асырғаны анықталды:

  • мемлекеттік қауіпсіздік органдарының мәртебесін анықтап, олардың қызметін реттеді;
  • мемлекеттік қауіпсіздік органдарының негізгі міндеттерін және олардың қызметінің нақты бағыттарын айқындады;
  • мемлекеттік қауіпсіздік органдарының жалпы құрылымын белгіледі;
  • мақсаттарды тұжырымдады, «кең ауқымды репрессиялық шараларды» әкелген қазіргі саяси жағдайға негізделе субъектілерді анықтап, олармен күресу әдістерін белгіледі;
  • орталық аппараттың негізгі бөлімдерінен бастап МҚК аудандық бөлімшелеріне дейінгі барлық деңгейдегі құрылымдық қайта құрулар мен штаттық кестедегі өзгерістерді бақылайтын мемлекеттік қауіпсіздік органдарының ұйымдық құрылымы мен штаттық кестесін бекітті;
  • мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының негiзгi iшкi ережелерiн - бұйрықтарды, алқа шешiмдерiн, ережелер мен нұсқауларды бекiтетін немесе мақұлдайтын;
  • мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының басшылығын, атап айтқанда, МҚК төрағасы мен оның орынбасарларын, сондай-ақ КОКП ОК немесе жергiлiктi партия органдарының номенклатурасына енген мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының басшы қызметкерлерiн бекiтудi құрады;
  • қауіпсіздік органдарының кадр саясатын айқындады;
  • жалпы мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметі туралы және оның жекелеген құрылымдары мен қызмет бағыттары бойынша есептерді алу, бұл ретте есеп беру міндетті және мерзімді (бір айға, бір жылға, бесжылдыққа);
  • мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының нақты қызметiн немесе қызметiнiң кешенiн бақылады және олардың кең ауқымды мәселелер бойынша ең маңыздыларына рұқсат бердi.

КОКП орталық комитеті МҚК төрағасының партия басшылығының көзқарасы тұрғысынан маңызды, агенттік-жедел және тергеу жұмыстарының мәселелеріне қатысты бұйрықтарын жариялауға тыйым салуға құқылы болды, бұл мекемелер шығаратын нормативті актілердің, КСРО, одақтық және автономиялы республикалардың Конституциясы мен заңдарының, одақтық және республикалық үкіметтердің қаулыларына сәйкес прокурорлық бақылауды қамтамасыз ететін 1955 жылғы КСРО-дағы прокурорлық қадағалау туралы ереженің 10, 12 және 13-баптарына қайшы келеді.

МҚК-нің құқық қорғау қызметі шеңберінде қауіпсіздік органдарына партия, кеңес және кәсіподақ номенклатурасының өкілдеріне қатысты әшкерелейтін материалдарды жинауға тыйым салынды, бұл ұйғарымдық, бақылаушы және экономикалық өкілеттігі бар тұлғаларды құқық қорғау органдарының бақылауынан шығарды және олардың арасында ұйымдасқан қылмыстың пайда болуына негіз болды.

Мемлекеттiк қауiпсiздiк органдарының атқарымдарына ұдайы партияның жоғары басшыларын (соның iшiнде демалыста болған кезiнде) қорғау мен қызмет көрсету, iрi партиялық iс-шаралардың (съездтер, пленумдар, жиналыстар) қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, жоғарғы партия органдарын техникалық құралдар және шифрланған байланыспен қамтамасыз ету жатты. Ол үшін МҚК құрылымдарында жұмысы мен құрал-жабдық партиялық бюджеттен емес, мемлекет есебінен төленетін арнайы бөлімшелер болды. МҚК туралы ереже бойынша оған Кеңес үкіметі басшыларын қорғау да жүктелді. Сонымен бірге, МҚК бұйрықтарын талдау мемлекеттік құрылымдардың өзіне қатысты қауіпсіздік және қызмет атқарымдарын ішкі істер органдарының құзырына беру үрдісін көрсетеді, бұл партия қайраткерлерін қорғау мен қызмет көрсету және нысандар МҚК үшін басымдылық болғандығының дәлелі болып табылады. Қауіпсіздік және қызмет көрсету шаралары туралы бірқатар бұйрықтарда тек партия жетекшілері ғана аталған. Атап айтқанда, МҚК-не Саяси бюро мүшелерінің, Саяси бюро мүшелігіне кандидаттардың және КОКП орталық комитет хатшыларының, сондай-ақ КОКП орталық комитетінің шешімдеріне сәйкес, КСРО-да болған кездегі шет мемлекеттердің мемлекеттік және саяси қайраткерлерінің қауіпсіздігін және қызмет көрсетуді қамтамасыз ету жүктелген. Мысалы, 1986 жылы Ауғанстан халық-демократиялық партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметінен шеттетілгеннен кейін Мәскеуде тұрақты тұратын Б.Кармалды қорғау мен қызмет көрсетуді МҚК жүзеге асырды.

Кадрлық бірлесу

өңдеу

Қатардағы коммунистер, партия аппараты, комсомол және кеңес органдары қызметкерлері арасынан «партиялық қабылдау» деп аталатын МҚК-ның қауіпсіздік органдары мен оқу орындарына жұмысқа адамдарды іріктеу жүйелі түрде КОКП орталық комитетінің жіті бақылаумен жүргізілді. МҚК-ның аса маңызды қызметін, әдетте, партиялық атқарымпаздар – республикалық коммунистік партиялар Орталық Комитеті бөлімдерінің нұсқаушылары, обкомдардың бөлім меңгерушілері мен меңгерушілерінің орынбасарлары, қалалық және аудандық партия комитеттерінің хатшылары күшейтті. Әртүрлі деңгейдегі партия органдары МҚК аппараты мен оқу орындарына үнемі кадрлық тексерулер жүргізіп отырды, оның нәтижелері МҚК басшылығының шешімдерімен бекітілді. Бірақ керісінше де - МҚК кадрларын партия органдарындағы жетекші қызметтерге көтеру сирек емес еді. Латвияда республикалық МҚК басшысы Б.К. Пуго республикалық коммунистік партияның жетекшісі болды, КСРО МҚК төрағасы Ю. В. Андропов, ол 1982 жылы КОКП ОК хатшысы, содан кейін Бас хатшысы болды. Кадрларды ауыстыру партиялық жұмыстан МҚК-ға және кері қайта-қайта ауысумен жүзеге асырылды. Мысалы, 1968 жылы сәуірде КОКП ОК социалистік елдердің коммунистік және жұмысшы партияларымен байланыс бөлімінің референті П.П. Лаптев МҚК-ға жұмысқа жіберіліп, сол жерден бірден полковник атағын алды. 1971-1979 жылдары МҚК хатшылығын басқарған Лаптев генерал шеніне дейін көтерілді. 1979 жылы қайтадан КОКП Орталық Комитетіне жұмысқа орналасып, Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі Андроповтың көмекшісі болды. 1982-1984 жылдары КОКП Орталық Комитеті хатшысының, кейін — Бас хатшысының көмекшісі болды, ал 1984 жылы МҚК қызметіне қайта оралды. 1985 жылы маусымда Лаптев бірінші орынбасары, ал 1991 жылы мамырда КОКП ОК жалпы бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды.

Мемлекеттік қауіпсіздік органдарының жетекші қызметкерлері КОКП ОК мен жергілікті партия органдарының номенклатурасына енгізіліп, оларды бір қызметтен екінші қызметке тағайындау және ауыстыру тиісті партия органының шешімімен жүзеге асырылды. Осылайша, МҚК төрағасының кандидатурасын алдымен КОКП ОК бекітті, содан кейін ғана төрағаны бұл қызметке КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы тағайындады, ал төраға орынбасарларын КОКП ОК кандидатты бекіткеннен кейін ғана КСРО министрлер кеңесі тағайындай алды.

Сондай-ақ партия мен МҚК-дағы лауазымдардың үйлесуі де болды: КСРО МҚК төрағалары Андропов, Чебриков, Крючков әр уақытта КОКП ОК саяси бюросының мүшелері болды. МҚК-ның аумақтық органдарының басшылары, әдетте, республикалық коммунистік партиялардың тиісті облыстық комитеттерінің, өлкелік комитеттерінің және Орталық Комитеті бюроларының мүшелері немесе мүшелігіне кандидаттар болды. Қалалық комитеттер мен аудандық комитеттер деңгейінде де солай болды, олардың бюроларына әрдайым дерлік мемлекеттік қауіпсіздік органдарының өкілдері кірді. Партия комитеттерінің әкімшілік бөлімдерінде мемлекеттік қауіпсіздік органдарын басқаратын бөлімшелер болды. Көбінесе бұл бөлімшелер партиялық аппаратта жұмыс істеген кезде «белсенді резервте» бола отырып, МҚК қызметінде тіркелуді жалғастырған МҚК кадрларымен толықтырылды. Мысалы, 1989 жылы КОКП ОК Мемлекеттік-құқықтық бөлімінің Мемлекеттік қауіпсіздік мәселелері секторын (1988 жылы Әкімшілік органдар бөлімінің мемлекеттік қауіпсіздік органдары секторынан жаңа құрылып, жаңа атаумен 1991 жылдың тамыз айына дейін жұмыс істеді) Әзірбайжан МҚК төрағасы генерал-майор И.И.Гореловский басқарды. Партиялық жұмыста болған Гореловскийді МҚК басшылығы 1990 жылдың жазында келесі генерал-лейтенант атағын берді.

Ақпарат алмасу

өңдеу

Кеңес Одағы Коммунистік партиясының басшылығы үшін мемлекеттік қауіпсіздік органдары мемлекеттік басқару құрылымдарын бақылауға және қоғамдық пікірге айла-шарғы жасауға мүмкіндік беретін ақпараттың негізгі көзі болды, ал мемлекеттік қауіпсіздік органдарының басшылары мен қатардағы қызметкерлеріне КОКП-ның бет-бейнесін, кем дегенде, 1980-жылдардың соңына дейін, кеңестік жүйенің «іргетасы» және оның жетекші және бағыттаушы күші деп көрді.

КОКП Орталық Комитетінің шешімін немесе келісімін талап ететін «сахналық» деп аталатын мәселелермен қатар, мемлекеттік қауіпсіздік органдарынан партия органдарына шолу және нақты сипаттағы тұрақты ақпараттар жіберілді. Елдегі жедел жағдай туралы жинақтамалар, КСРО шекарасындағы және шекаралық аймақтардағы жай-күй туралы жинақтамалар, саяси жинақтамалар, халықаралық жағдай туралы жинақтамалар, шетелдік баспасөзге шолулар, теледидар мен радиохабарлар, белгілі бір оқиғалар немесе коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің іс-шаралар туралы қоғамдық пікірлер жинақтамалары, басқа да ақпараттар партия органдарына әр түрлі аралықта және МҚК қызметінің әртүрлі кезеңдерінде, партия аппаратының және оның ағымдағы жетекшілігінің қажеттілігіне байланысты әртүрлі сұрыптамада түсіп отырды. Орталық Комитет пен жергiлiктi партия органдарына жинақтамалардан басқа, нақты оқиғалар мен адамдарға қатысты ақпараттар түстi. Бұл ақпарат кертартпалыққа негізделген, мағлұматқа арналған не партия жетекшілерінің кідіріссіз шешімдерін талап ететін шұғыл болуы мүмкін. Мемлекеттік қауіпсіздік органдары Орталық Комитетке өңделген де, өңделмеген де жедел түрде табылған көрнекі мәліметтерді – перлюстрациялық материалдар, құжаттарды жасырын алу, үй-жайларды және телефон сөйлесулерін тыңдау, агентуралық хабарламаларды жіберіп отырды. Мысалы, 1957 жылы МҚК-дан КОКП Орталық Комитетіне академик Л.Д. Ландауға қатысты баяндамалар, оның ішінде тыңдау мен агенттердің хабарлары бар материалдар; 1987 жылы - академик А.Д.Сахаров пен американдық ғалымдар Д.Стоун және Ф.фон Хиппел арасындағы әңгіменің жазбалары түсті. Осыған байланысты МҚК өзіне дейінгі мемлекеттік қауіпсіздік органдарының тәжірибесінің мұрагері болды: мемлекеттік мұрағаттарда 1947 жылы кеңестік арнайы қызмет Сталинге жіберген генерал Гордов пен Рыбалченконың үйдегі әңгімелерінің жазбалары сақталған. МҚК өзінің бүкіл қызметі барысында БМСБ жұмысының бірінші кезеңінде құрылған және қызметі Ф.Е.Дзержинский бекіткен ережелермен реттелетін арнайы ақпараттық бөлімшелерді пайдалануды жалғастырды.

КОКП Орталық Комитеті мемлекеттік қауіпсіздік органдарындағы ақпараттық жұмысты үнемі бақылауда ұстап, партия органдарына жіберілетін материалдардың дұрыстығы мен әділдігін талап етті, бұған КОКП ОК-нің көптеген қаулылары мен МҚК-ның бұйрықтары куә болады.

Басқарушы органдары

өңдеу
 
1985 жылы Лубянкадағы МҚК басшылығының ғимараты

МҚК төрағасы

өңдеу

Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің қызметіне төрағасы басшылық етті.

МҚК-ға алғашында министрлік құқық берілгендіктен, оның төрағасын тағайындауды үкімет емес, КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының ұсынысы бойынша КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы жүзеге асырды. МҚК басшысын тағайындаудың осындай тәртібі МҚК 1978 жылы шілдеде мемлекеттік комитет мәртебесін алғаннан кейін де сақталды. Сонымен бірге, Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті жұмыс істейтін КСРО Жоғарғы Кеңесі де, үкіметі де 1990 жылға дейін МҚК-ның кадр мәселесіне әсер етудің нақты мүмкіндігіне ие болған жоқ. МҚК төрағасын тағайындағанға дейін оның кандидатурасы 1990 жылдың 14 наурызына дейін Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті тікелей бақылауда болған КОКП Орталық Комитетінде міндетті түрде бекітілуге тиіс болатын. МҚК-ның барлық төрағалары (бұл қызметті жеті айға жуық атқарған В.В. Федорчуктан басқасы) КОКП Орталық Комитетіндегі мүшелігіне байланысты Коммунистік партияның жоғарғы органының номенклатурасына және олардың тағайындау, бір қызметтен екінші қызметке ауыстыру немесе қызметінен босату тек КОКП Орталық Комитетінің шешімімен жүзеге асырылуы мүмкін болатын. Дәл осындай тәртіп МҚК төрағасының орынбасарларына да қолданылды, оларды КСРО Министрлер Кеңесі КОКП Орталық Комитетінен рұқсат алған жағдайда ғана қызметке тағайындай және қызметінен босата алады.

 
КСРО МҚК төрағасы Ю.В. Андроповтың қызметтік куәлігі

МҚК құрылымдық бөлімшелері

өңдеу
Бас басқарма
Атауы Қызмет саласы / бөлімше Жетекшілері Ескерту
Бірінші бас басқарма
  • Сыртқы барлау
    • «Р» басқармасы — жедел жоспарлау және талдау
    • «К» басқармасы — қарсы барлау
    • «С» басқармасы — заңсыздар
    • «Т» басқармасы — ғылыми-техникалық барлау
    • «РТ» басқармасы — КСРО аумағындағы операциялар
    • «ОТ» басқармасы — жедел-техникалық
    • «И» басқармасы — компьютерлік қызмет
    • Барлау ақпарат басқармасы (талдау және бағалау)
    • «А» қызметі — құпия операциялар, жалған хабар («белсенді іс-шаралар» делінетін)
    • «Р» қызметі — радио байланыс
    • Электрондық барлау қызметі — радиоқармау
 СБҚ
Екінші бас басқарма
  • Ішкі қауіпсіздік және қарсы барлау
 ФҚҚ
Үшінші бас басқарма
  • КСРО Қарулы Күштеріндегі ішкі қауіпсіздік және қарсы барлау (арнайы басқармалар) (1954-1960 және 1982-1991 жж.)
 1960—1982 жылдары Басқарма
Сегізінші бас басқарма МБАФА
Шекара әскерлерінің бас басқармасы (ШӘББ)
  • Мемлекеттік шекараны қорғау (1954—1991)
 Толығырақ:
КСРО МҚК шекара әскерлері
Басқарма
Атауы Қызмет саласы / бөлімше Жетекшілері Ескерту
Үшінші басқарма
(Жеке бөлім)
  • Әскери қарсы барлау (1960—1982)
 Устинов Иван Лаврентьевич (1970—1974) 1954—1960 және 1982—1991 жылдары Бас басқарма
Төртінші басқарма
  • Кеңес үкіметіне қарсы элементтермен күрес (1954—1960)
  • Көліктегі қауіпсіздік (1981—1991)
 «Вымпел» және «Алфа-Антитеррор» жасақтары Росгвардия (2016 жылдың 5 сәуірінен бастап)
Бесінші басқарма
(«Пятка»)
  • Экономикалық қауіпсіздік (1954—1960)
  • Идеологиялық диверсияға, антикеңестік және діни-сектанттық элементтерге қарсы күрес (1967 - 1989 ж. 29 тамыз)
 «Қызыл жұлдыз» газетінің редакциясы
Алтыншы басқарма Щербак Федор Алексеевич (1982—1989)
Жетінші басқарма
(«Наружка»)
Тоғызыншы басқарма
(«Девятка»)
  • Коммунистік партия мен КСРО үкіметінің басшыларын қорғау (1954-1990 ж.ж.)
  • 5-бөлім (1-бөлімше) (1965-1991) – Мәскеу Кремлінің қауіпсіздігі
 Захаров Николай Степанович (1958—1961)
Оныншы басқарма
  • Мәскеу Кремлінің комендантының басқармасы (1954-1959) 1959 жылдың 25 маусымында Тоғызыншы басқарманың құрамына енді.
13-басқарма
  • Қастандық пен бүлдіру жұмыстары[5].
Он төртінші басқарма
  • Медицина/денсаулық сақтау
Он бесінші бас басқарма
  • ? (1969—1974)
  • Арнайы мақсаттағы нысаналарды қорғау (1974—1991)
  • Қосалқы нысаналарды (ядролық соғыс кезінде мемлекет басшылығына арналған бункерлер) салу және пайдалану
Он алтыншы басқарма
«З» басқармасы
  • Конституциялық құрылысты қорғау (1989 ж. 29 тамыз – 1991 ж. тамыз)
 КСРО МҚК бесінші басқармасының мұрагері.
«СЧ» басқармасы
  • МҚК әскерлерінің арнайы бөлімшелеріне басшылық ету (1991 жыл 10 сәуір — 1991 жыл тамыз)[6]
 И. П. Коленчук
Жедел-техникалық басқарма (ЖТБ) 1-бөлім (тәртіптік-құпиялы)

2-бөлім (телефондар мен үй-жайларды тыңдау)
3-бөлім (сырлы жазу құралдарды, жедел мақсаттағы құжаттарды өндіру, құжаттарды және қолтаңбаны сараптау)
4-бөлім (радио қарсы барлау)
5-бөлім (операциялық жабдықтарды өндіру)
6-бөлім (пошталық бақылау)
Арнайы техниканың орталық ҒЗИ (АТОҒЗИ)
1969 ж. 5 мамырында ААҒЗИ құрылған болатын (компьютерлерді енгізу және автоматтандырылған ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін құру)

Лялин Серафим Николаевич (1959 ж. 25 тамыз — 1961 ж. 16 наурыз)[7]

Патрухин К. Н. (29 июля 1961 — 17 декабря 1964 г.)
Готсиридзе Отар Давидович (1964 ж. 17 желтоқсан — 1970 ж. 15 мамыр)
Ермаков Михаил Иванович (1970 ж. 19 мамыр — 1979 ж. 2 ақпан)
Демин Виктор Павлович (1979 ж. ақпан—1991 ж.)
Быков Андрей Петрович (1991 ж.)

1959 жылы 2 шілдеде МҚК 2, 3, 4, 5, 6 арнайы бөлімдерінің бірігуі нәтижесінде құрылды. 1991 жылы 1 қарашада РКФСР МҚК-не берілді.
Әскери нысандардың құрылысы басқармасы
Кадрлар басқармасы
Шаруашылық басқармасы (ШАРБАС) Гурьянов Владимир Кузьмич
Бөлімдер мен қызметтер
Атауы Қызмет саласы / бөлімше Жетекшілері Ескерту
Тергеу бөлімі
Мемлекеттік байланыс бөлімі (МББ)
Алтыншы бөлім
Сегізінші бөлім 1979 жылы желтоқсанда МҚК 8 бөлімінің бастығы Владимир Красовский
Он бірінші бөлім
  • Социалистік елдердің қауіпсіздік органдарымен байланысы.
 1966 жылдың 15 қарашасына дейін және 1968 жылдың 24 шілдесінен кейін - Бірінші бас басқарманың құрамында болды.
Он екінші бөлім
  • Әңгімелесулерді тыңдау
Хатшылық
МҚК төрағасының қарамағындағы топ Белоконев Владимир Семенович (1962—1966) қарсыластың мемлекеттік қауіпсіздік органдарының жұмыс тәжірибесін және олар туралы мәліметтерді зерделеу мен жалпылау
МҚК төрағасының қарамағындағы инспекция Белоконев Владимир Семенович (1969—1970)
МҚК төрағасының қарамағындағы кеңесшілер тобы
Есептік-мұрағат бөлімі (ЕМБ)
Қаржы-жоспарлау бөлімі
Жұмылдыру бөлімі
Қоғамдық байланыс орталығы (ҚБО)
  • Көпшілікпен байланыс (1990 ж. 22 сәуір — 1991 ж. 26 қазан)
 
В.Т. Медведев (сол жақта), МҚК генерал-майоры, КОКП ОК бас хатшылары Л.И. Брежнев пен М.С. Горбачевтың жеке оққағары

МҚК қарулы құрылымдары

өңдеу

МҚК әскерлері

өңдеу
  • Үкіметтік байланыс әскерлері
  • 8-бас басқармасының радиобарлау бөлімшелері (1973 жылдан бастап МҚК 16-басқармасына бағынысты)
  • Әскери нысандар құрылысы басқармасының әскери құрылыс бөлімдері (15 инженерлік-құрылыс бөлімі)

КСРО МҚК шекара әскерлері

өңдеу
Толық мақаласы: КСРО МҚК шекара әскерлері

1991 жылғы жағдай бойынша КСРО Қорғаныс министрлігінен берілген бөлімдер мен құрамаларды қоспағанда, Шекара әскерлерінің құрамаларына кірді:

1980 жылдардың аяғында Күнгей Кавказдағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты 1990 жылдың қаңтарынан бастап КСРО-ның Түркия және Иранмен шектесетін Мемлекеттік шекарасын қорғау міндетін атқаратын шекара жасақтарын нығайтумен айналысатын екі құрама Кеңес әскерінің құрамынан уақытша шығарылды.

МҚК арнайы бөлімдері

өңдеу
  • 48-арнайы мақсаттағы мотоатқыштар дивизиясы (1990 жылдың 4 қаңтарынан 1991 жылдың 22 тамызына дейін КСРО МҚК шекара әскерлерінің құрамында) Одесса әскери округінің 14-армиядан ауыстырылды. Харьков облысының Чугуев және Башкировка қалаларында орналасты. 1991 жылы 22 тамызда Қорғаныс министрлігіне қайтарылды.
  • 75-арнайы мақсаттағы мотоатқыштар дивизиясы (1990 жылдың 4 қаңтарынан 1991 жылдың 23 қыркүйегіне дейін КСРО МҚК шекара әскерлерінің құрамында). Ол Әзірбайжан КСР Нахшыван АКСР Нахшыван қаласында орналасқан. 1990 жылы қаңтарда КСРО Қорғаныс министрлігінен (Күнгей Кавказ әскери аймағы) КСРО МҚК Шекара әскерлеріне берілді. Шекара әскерлеріне ауысумен дивизиядан танк полкі шығарылып, бронетранспортерлер МТ-ЛБ-ға ауыстырылды.
  • 103-әуе десанты дивизиясы (1990 жылдың 4 қаңтарынан 1991 жылдың 28 тамызына дейін КСРО МҚК шекара әскерлерінің құрамында)
  • Арнайы мақсаттағы 27-жеке гвардиялық мотоатқыштар бригадасы (1990 ж. 4 қаңтар – ? КСРО МҚК құрамында)
  • КСРО МҚК-нің жеке жедел мақсаттағы бригадасы
  • Қызыл Ту орденді арнайы мақсаттағы жеке полк (1973 жылдан бастап - Кремль полкі) - үкімет күзеті
  • 105-жеке Рига Қызыл Ту, Қызыл Жұлдыз полкі ордені (1989 жылға дейін, кейін - Шекара әскерлерінің құрамында)
  • Арнайы мақсаттағы жеке батальон (15-бас басқарма құрамында)
  • МҚК 7-басқармасы 5-бөлімінің «А» тобы («Алфа» тобы, 1974 ж. 29 шілде – 1991 ж. 26 қазан)
  • МҚК БББ «С» басқармасының «Вымпел» тобы («Вымпел» тобы (Жеке оқу орталығы), 1981 ж. 19 тамыз – 1991 ж. 26 қазан)
  • Арнайы күштердің штаттан тыс бөлімшелері:
    • «Күркіреу» тобы (КСРО МҚК 7-басқармасының лаңкестікке қарсы «А» бөлімшесінің арнайы мақсаттағы тобы, 1979 ж. қыс)
    • «Зенит» жасағы (КСРО МҚК ОҚЖК арнайы резервінен арнайы мақсаттағы жасақ, 1979 ж. жазы)
    • «Каскад» жасағы (КСРО МҚК ОҚЖК арнайы резерві және ОБрОН қызметкерлерінің жедел-барлау жауынгерлік жасағы, 1980-1983)
  • Жедел ұрыс жасақтары (топтары), оның ішінде
    • «Балтика» тобы, Ленинград облысындағы МҚКБ (1983-1991)
    • Латвия КСР МҚК-нің жедел әрекет ету тобы (1990 - ?)

Республикалық қауіпсіздік органдары

өңдеу
  РКФСР РКФСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Украин КСР Украин КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Белорус КСР Белорус КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Өзбек КСР Өзбек КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Қазақ КСР Қазақ КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Грузин КСР Грузин КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Әзірбайжан КСР Әзірбайжан КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Литва КСР Литва КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Молдава КСР Молдава КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Латвия КСР Латвия КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Қырғыз КСР Қырғыз КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Тәжік КСР Тәжік КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Армян КСР Армян КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Түрікмен КСР Түрікмен КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
  Эстон КСР Эстон КСР мемлекеттік қауіпсіздік комитеті

МҚК оқу орындары

өңдеу

МҚК кезінде КСРО-ның мемлекеттік қауіпсіздік органдары мен достас елдердің арнайы қызметтері үшін кадрлар дайындайтын оқу орындары болды. Бұл оқу орындарының қызметін МҚК оқу орындары бөлімі қадағалап отырды.

Жоғарғы оқу орындары
Мектептер
  • МҚК әскери-техникалық мектебі
  • Вильнюс, Киев, Львов, Новосібір, Ленинград, Тбилиси және басқа қалалардағы МҚК мектептері
  • Ленинград Суворов шекаралық әскери мектебі (1957-1960)
  • Саяси құрамаларды жетілдіру бойынша Харьков мектебі
Курстар мен оқу орталықтары
  • МҚК жедел қызметкерлерін дайындайтын жоғарғы курстар, Свердлов қ
  • КГБ басшылығы мен жедел құрамын дайындайтын жоғарғы курстар, Новосібір қ
  • МҚК басшылығы мен жедел құрамын жетілдіру курстары, Алматы қ. – қазіргі Қазақстан Республикасы ҰҚК академиясы
  • МҚК жоғарғы мектебінде офицер құрамын жетілдіру курстары (ОҚЖК), Мәскеу облысы Балашиха қ. (1969 - 25 желтоқсан 1993 ж.)
  • КСРО МҚК жоғарғы мектебіндегі арнайы курстар
  • 121-Жеке оқу орталығы, Балашиха қ. Мәскеу облысы («Вымпел») (1981 ж. 19 тамыз - 1993 ж. 25 желтоқсан)

МҚК органдарының саны

өңдеу

КСРО МҚК-нің соңғы төрағасы В.В. Бакатиннің естеліктерінен 1991 жылы МҚК қызметкерлерінің саны әскерилендірілген бөлімдерді қосқанда 480 мыңға жуық адам болғаны белгілі болды:

  • 200 000 адам — КСРО МҚК шекара әскерлерінің әскери қызметшілері;
  • 50 000 адам — мемлекеттік байланыс әскерлері;
  • 7670 адам — мотоатқыштар дивизиясы және жеке мотоатқыштар бригадасы (1991 жылдың қаңтарынан бастап);
  • шамамен 1 мың адам — МҚК арнайы күштерінің бөлімдері.

Бакатин атап өткендей, 180 000 МҚК офицерлері болды, 90 000 қызметкер республикалық МҚК-да жұмыс істеді. Жедел құрама 80 мыңға жуық адамды құрады.

КСРО МҚК-нің агентуралық аппараты 260 000-ға жуық құпия қызметкерден тұрды және барлығы 10 008 адам жедел есептің әртүрлі істеріне қатысты. Агентуралық аппарат кеңестік азаматтардан да, шетелдіктерден де тұрды («КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы МҚК қызметі туралы» 1968 жылғы есептен).

Марапат белгілері

өңдеу
  •  
    V жылдық «БТК-МСБ құрметті қызметкері» төс белгісі (1923 ж.)
  •  
    XV жылдық «БТК-МСБ құрметті қызметкері» төс белгісі (1932 ж.)
  •  
    ІІХК танымбелгісі
  •  
    «ІІХК еңбек сіңірген қызметкері» төс белгісі (1940 ж.)
  •  
    БТК-МҚК төс белгісі
  •  
    «БТК-МҚК органдарына 50 жыл» мерейтойлық белгісі (1967 ж.)
  •  
    «БТК-МҚК органдарына 60 жыл» мерейтойлық белгісі (1977 ж.)
  •  
    «БТК-МҚК органдарына 70 жыл» мерейтойлық белгісі (1987 ж.)
  •  
    «Құрметті мемлекеттік қауіпсіздік қызметкері» төс белгісі (1957 ж.)
  •  
    «БТК-БМСБ органдарына 10 жыл» мерейтойлық белгісі (1927 ж.)
  •  
    I дәрежелі «Шекара әскерлерінің үздігі» төс белгісі. КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы МҚК төрағасының 1969 жылғы 8 сәуірдегі № 53 бұйрығымен бекітілген.
  •  
    II дәрежелі «Шекара әскерлерінің үздігі» төс белгісі. КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы МҚК төрағасының 1969 жылғы 8 сәуірдегі № 53 бұйрығымен бекітілген.
  •  
    «МҚК шекара әскерлеріне 70 жыл» мерейтойлық белгісі
  •  
    «БТК-МҚК комсомолына 70 жыл» мерейтойлық белгісі

Тағы қараңыз

өңдеу
Варшава келісіміне қатысушы елдердің арнайы қызметтері

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Из записки МВД СССР в Президиум ЦК КПСС 4 февраля 1954 г. Источник: Коммерсантъ Власть : журнал. № 4 (808). 2 февраля 2009 г.
  2. ↑ Постановление Президиума ЦК КПСС «Об образовании Комитета государственной безопасности при Совете Министров СССР»
  3. ↑ s:Закон СССР от 26.04.1954 Об утверждении Указов Президиума Верховного Совета СССР
  4. ↑ Пожаров, А. И. Некоторые аспекты деятельности органов безопасности СССР в 1950-е — первой половине 1960-х годов Мұрағатталған 13 мамырдың 2013 жылы. // Исторические чтения на Лубянке. 1997 год. Российские спецслужбы: история и современность. — Москва: Великий Новгород, 1999. с. 42-48.
  5. ↑ Кеннедиді өлтіру: агент «Ақ қаңбақ», кеңес тосттары мен біртүрлі қоңыраулар. Істегі құпиясызданған құжаттарда қандай жаңалық бар, BBC, 27.12.2021
  6. ↑ «СЧ» басқармасы КСРО Министрлер Кеңесінің 1991 жылғы 10 сәуірдегі № 162-44 қаулысымен 1990 жылғы қаңтар-тамыз айларында КСРО Қорғаныс министрлігінен МҚК-ға берілген әскери бөлімдерді басқару үшін құрылды. 1991 жылы тамызда бұрын ауыстырылған әскерлер КСРО Қорғаныс министрлігінің бақылауына қайтарылды.
  7. ↑ Жедел-техникалық басқарма.(қолжетпейтін сілтеме)
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=КСРО_мемлекеттік_қауіпсіздік_комитеті&oldid=3395682» бетінен алынған