КСРО ІІХК мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасы
Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасы (МҚББ) (орыс. Главное управление государственной безопасности (ГУГБ)) — 1934 жылы 10 шілдеде БМСБ негізінде құрылған КСРО ІІХК құрылымдық бөлімшесі[1].
МҚББ негізгі міндеттері: мемлекеттік қылмыстармен, оның ішінде мемлекетке опасыздық жасаумен, тыңшылықпен, контрреволюциямен, терроризммен, диверсиямен, зиянкестікпен күресу; мемлекеттік құпияларды қорғау; мемлекеттік қылмыстардың жолын кесу; КСРО үкіметінің мемлекеттік қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету жөніндегі арнайы тапсырмаларын орындау[2].
Өңірлерде мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін ІІХК өңірлік басқармаларының мемлекеттік қауіпсіздік басқармалары атқарды.
БК(б)П ОК саяси бюросының 1938 жылғы 28 наурыздағы шешіміне сәйкес МҚББ алғаш рет таратылды. Содан кейін 1938 жылғы 23 қыркүйектегі Саяси бюроның шешіміне сәйкес МҚББ қайта құрылды.
Екінші рет МҚББ 1941 жылы 1 наурызда КСРО ІІХК екі дербес органға: КСРО ішкі істер халық комиссариаты мен КСРО мемлекеттік қауіпсіздік халық комиссариатына бөлінгеннен кейін таратылды. Соғыс басталғаннан кейін бір айға жуық уақыт өткен соң — 1941 жылы 20 шілдеде — МҚХК мен ІІХК қайтадан КСРО ІІХК біріктірілді, МҚХК аппараты КСРО ІІХК мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасы (МҚББ) болып қайта құрылды.
1943 жылы сәуірде МҚББ түпкілікті таратылды, сол кезде БК(б)П ОК саяси бюросының П 40/91 шешімімен ІІХК жеделчекист басқармалары мен бөлімдері негізінде КСРО мемлекеттік қауіпсіздік халық комиссариаты қайта құрылды.
1935 жылдың 1 қаңтарындағы құрылымы өңдеу
- Жедел бөлім (тергеп-іздеу қызметі)
- Арнайы бөлім (шифрлау және дешифрлау қызметі)
- Экономикалық бөлім (экономикада мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету)
- Жеке бөлім (қарсы барлау)
- Құпиялы-саяси бөлім (антикеңестік элементтермен күресу)
- Шетел бөлімі (сыртқы барлау)
- Көлік бөлімі (обеспечение госбезопасности на транспорте)
- Есеп-статистика бөлімі
- Кадрлар бөлімі
1938 жылдың 28 наурыздағы құрылымы өңдеу
1938 жылы 28 наурызда БК(б)П ОК саяси бюросы ІІХК МҚББ ұйымдық құрылымын өзгертті[3].
1938 жылы 29 қыркүйекте қайта құру кезінде жасалған құрылымы өңдеу
1938 жылы 29 қыркүйекте КСРО ішкі істер халық комиссары Н.И.Ежов мекеменің құрылымын қайта құру туралы №00641 аса құпиялы бұйрыққа қол қойды. Осы бұйрыққа сәйкес Халық комиссариатында: 13 басқарма (оның ішінде 10 негізгі) және бірқатар бөлімдер, арыз-шағымдарды қарау бюросы және хатшылық құрылды.
Мемлекеттік қауіпсіздік Бас басқармасының құрылымына келесі нөмірленген бөлімдер кірді:
Тарихы өңдеу
1936-1937 жылдары «империалистік барлаудың қастық әрекеттеріне қарсы күресті күшейту және қарсы барлау міндеттерін шешу үшін жедел техниканы неғұрлым қарқынды пайдалану мақсатында» МҚББ жедел-техникалық және қарсы барлау бөлімдері құрылды.
Атақтары өңдеу
КСРО ОАК мен ХКК 1935 жылғы 7 қазандағы «КСРО ІІХК Мемлекеттік Қауіпсіздік Бас Басқармасының басқарушы құрамының арнаулы атақтары туралы» Жарлығымен[4] КСРО ІІХК МҚББ басқарушы құрамына арнайы атақтар тағайындалды:
| КСРО ІІХК МҚББ | ЖШҚӘ |
|---|---|
| мемлекеттік қауіпсіздіктің сержанты | Лейтенант |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенанты | Старший лейтенант |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің лейтенанты | Капитан |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенанты | Майор |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің капитаны | Полковник |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің майоры | Комбриг |
| мемлекеттік қауіпсіздіктің аға майоры | Комдив |
| 3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары | Комкор |
| 2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары | 2-дәрежелі командармы |
| 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары | 1-дәрежелі командармы |
КСРО ОАК мен ХКК 1935 жылдың 26 қарашасындағы Жарлығымен арнайы атақ енгізілді:
- Кеңес Одағының Маршалы дәрежесіне сәйкес Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары.
БМСБ әскерлері мен шекара қызметі 1935 жылы ЖШҚӘ мен ЖШҚФ қатарында қабылданған әскери атақтарды пайдаланды.
1945 жылы әскери атақ жүйесіне көшу кезінде МҚББ арнаулы атақтарының иелеріне жеке тәртіппен әскери атақтар берілді.
Қызметтерінің бағыты өңдеу
Сыртқы барлау өңдеу
Сыртқы барлау МҚББ-ның маңызды міндеттерінің бірі болды. 1934 жылы 10 шілдеде МҚББ-ның 7-бөлімі сыртқы барлау жұмыстарына жауапты болды.
1938 жылы 9 маусымда сыртқы барлау қызметі КСРО ІІХК Бірінші басқармасының 5-бөліміне берілді.
1938 жылы 29 қыркүйекте қайта құрудан кейін 5-бөлім КСРО ІІХК мемлекеттік қауіпсіздік Бас басқармасына берілді.
Әскери қарсы барлау өңдеу
- Тағы қараңыз: Смерш
1934 жылдың 10 шілдесінен бастап әскери қарсы барлау МҚББ құрамында Арнайы (1936 жылдың 25 желтоқсанынан – 5-ші) бөлім ретінде болды. 1938 жылы 9 маусымда МҚББ-ның таратылуына байланысты 5-бөлімнің негізінде КСРО ІІХК 2-басқармасы (арнайы бөлімдер) құрылды. 1938 жылы қыркүйекте МҚББ қайта құрылып, 2-басқарма оған 1938 жылы 29 қыркүйекте 4-бөлім (арнайы) болып енді. 1941 жылдың 8 ақпанына дейін өмір сүрді, содан кейін КСРО Қорғаныс халық комиссариатының 3-басқармасы, КСРО Әскери-теңіз флоты халық комиссариатының 3-басқармасы және КСРО ІІХК 3-бөлімі ретінде берілді.
Кеңес үкіметіне қарсы элементтермен күрес өңдеу
КСРО ІІХК МҚББ құпиялы-саяси бөліміне тапсырылды.
1936 ж. 25 желтоқсан — КСРО ІІХК МҚББ 4-бөлімі.
1938 ж. 9 маусым — КСРО ІІХК 1-басқарманың 4-бөлімі.
1938 ж. 29 қыркүйек — КСРО ІІХК МҚББ 2-бөлімі.
1941 жылы 26 ақпанда атқарымдары КСРО МҚХК 3-басқармасына берілді.
Экономикадағы мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету өңдеу
КСРО ІІХК МҚББ-ның экономикалық бөліміне тапсырылды, бұл мекеме 1936 жылы 28 қарашада таратылды, бірақ 1938 жылы 29 қыркүйекте ІІХК құрылымын қайта құру кезінде Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасынан тыс КСРО ІІХК бас экономикалық басқармасы ретінде қайта құрылды.
1941 жылы 26 ақпанда бұл басқарма қайтадан таратылды, бірақ Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін 1941 жылы 31 шілдеде КСРО ІІХК-ның экономикалық басқармасы болып қайта құрылды. 1943 жылы 14 сәуірде оның атқарымдары КСРО МҚХК 2-басқармасына берілді.
Көліктегі мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету өңдеу
1934 жылы 10 шілдеде құрылған КСРО ІІХК МҚББ көлік бөлімі 1936 жылдың 25 желтоқсанынан бастап КСРО ІІХК МҚББ 6-бөлім, ал 1938 жылдың 9 маусымынан бастап Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасынан шығарылып, КСРО ІІХК 3-басқармасы болды.
1938 жылы 29 қыркүйекте КСРО ІІХК Бас көлік басқармасы болып қайта құрылды, 1941 жылы 26 ақпанда таратылып, сол жылдың 31 шілдесінде Экономикалық басқарма сияқты қайта құрылды.
Жедел жұмыс өңдеу
КСРО ІІХК МҚББ жедел бөлімі тергеп-іздестіру жұмыстарын жүргізді. 1936 жылы 25 желтоқсанда МҚББ 2-бөлімі болып қайта құрылды, 1938 жылы 9 маусымда Бірінші басқармаға бағындырылды. 1938 жылы 29 қыркүйекте Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасынан тыс КСРО ІІХК-ның 3-арнайы бөлімі болып қайта құрылды. 1941 жылы 26 ақпанда КСРО МҚХК 3-бөлімі болып мемлекеттік қауіпсіздік органдарына, 1941 жылы 31 шілдеде КСРО ІІХК-сына 3-арнайы бөлім болып қайта оралды.
Шифрлау және шифрды шешу жұмысы өңдеу
1936 жылы 25 желтоқсанда КСРО ІІХК МҚББ-ның 9-бөліміне, ал 1938 жылы 9 маусымда ІІХК Арнайы бөлімге өзгертілген КСРО ІІХК МҚББ-ның Арнайы бөлімінде шоғырланған. Н.И.Ежовтың 1938 жылғы 29 қыркүйектегі бұйрығымен бекітілген КСРО ІІХК құрылымында – КСРО ІІХК МҚББ-ның 7-бөлімі, 1941 жылғы 26 ақпаннан бастап КСРО МҚХК 5-бөлімі және КСРО ІІХК 6-бөлімішесіне бөлінді. 1941 жылы 31 шілдеде КСРО ІІХК-ның 5-арнайы бөліміне ірілендірілді.
Мемлекеттік күзет өңдеу
МҚББ міндеттерінің бірі мемлекет пен коммунистік партияның жоғары лауазымды тұлғаларын, сондай-ақ дипломатиялық корпусты қорғау болды. Бұл міндет бастапқыда МҚББ жедел бөліміне жүктелді.
1936 жылы 28 қарашада МҚББ күзет бөлімі құрылды, сол жылдың желтоқсан айының соңында 1-бөлім болып өзгертілді. Мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғаларының елге сапарлары кезінде оларды қорғауды ІІХК мемлекеттік қауіпсіздіктің жергілікті басқармалардағы бірінші бөлімдері жүзеге асырды.
1938 жылы МҚББ бірінші бөлімінің басшысы болып Н.С.Власик тағайындалды.
Жетекшілігі өңдеу
Жетекшілері өңдеу
- Генрих Григорьевич Ягода (1934—1936)
- Яков Саулович Агранов (29 желтоқсан 1936 — 15 сәуір 1937)
- Михаил Петрович Фриновский (15 сәуір 1937 — 28 наурыз 1938)
- Лаврентий Павлович Берия (29 қыркүйек — 17 желтоқсан 1938)
- Всеволод Николаевич Меркулов (17 желтоқсан 1938 — 3 ақпан 1941)
- Всеволод Николаевич Меркулов (20 шілде 1941 — 14 сәуір 1943)
Басшы орынбасарлары өңдеу
- Владимир Георгиевич Деканозов (17 желтоқсан 1938 — 13 мамыр 1939)
- Богдан Захарович Кобулов (17 желтоқсан 1938 — 4 қыркүйек 1939)
- Владимир Михайлович Курский (15 сәуір 1937 — маусым 1937)
- Всеволод Николаевич Меркулов (29 қыркүйек — 17 желтоқсан 1938)
- Василий Тимофеевич Сергиенко
- Иван Александрович Серов (29 шілде 1937 — 2 қыркүйек 1939)
Қарсы барлау бөлімінің басшылары өңдеу
- Лев Григорьевич Миронов (28 қараша 1936 — 14 маусым 1937)
- Владимир Михайлович Курский (14 маусым 1937 — 8 шілде 1937)
- Александр Матвеевич Минаев-Цикановский (11 шілде 1937 — 28 наурыз 1938)
- Николай Галактионович Николаев-Журид (29 қыркүйек — 25 қазан 1938)
- Всеволод Николаевич Меркулов (26 қазан — 17 желтоқсан 1938)
- Владимир Георгиевич Деканозов (17 желтоқсан 1938 — 13 мамыр 1939)
- Трофим Николаевич Корниенко (25 маусым 1939 — 26 қыркүйек 1940)
- Петр Васильевич Федотов (26 қыркүйек 1940 — 26 ақпан 1941)
Құпиялы-саяси бөлімнің басшылары өңдеу
- Георгий Андреевич Молчанов (10 шілде 1934 — 28 қараша 1936)
- Владимир Михайлович Курский (28 қараша 1936 — 15 сәуір 1937)
- Яков Саулович Агранов (15 сәуір — 17 мамыр 1937)
- Михаил Иосифович Литвин (17 мамыр 1937 — 20 қаңтар 1938)
- Богдан Захарович Кобулов (29 қыркүйек 1938 — 29 шілде 1939)
- Иван Александрович Серов (29 шілде 1939 — 2 қыркүйек 1939)
- Петр Васильевич Федотов (4 қыркүйек 1939 — 26 ақпан 1941)
Арнайы бөлім басшылары өңдеу
- Марк Исаевич Гай (10 шілде 1934 — 28 қараша 1936)
- Израиль Моисеевич Леплевский (28 қараша 1936 — 14 маусым 1937)
- Николай Галактионович Николаев-Журид (14 маусым 1937 — 28 наурыз 1938)
- Николай Николаевич Федоров (29 қыркүйек — 20 қараша 1938)
- Виктор Михайлович Бочков (28 желтоқсан 1938 — 23 тамыз 1940)
- Анатолий Николаевич Михеев (23 тамыз 1940 — 8 ақпан 1941)
Шетел бөлімі басшылары өңдеу
- Артур Христианович Артузов (10 шілде 1934 — 21 мамыр[5] 1935)
- Абрам Аронович Слуцкий (21 мамыр 1935 — 17 ақпан 1938)[6][5]
- Сергей Михайлович Шпигельглас (17 ақпан — 9 маусым 1938, исполняющий обязанности)[7][5]
- Зальман Исаевич Пассов (9 маусым — 2 қараша 1938)[5]
- Павел Анатольевич Судоплатов (2 қараша — 2 желтоқсан 1938, исполняющий обязанности)[5]
- Владимир Георгиевич Деканозов (2 желтоқсан 1938 — 13 мамыр 1939)[8][5]
- Павел Михайлович Фитин (13 мамыр[5] 1939 — 26 ақпан 1941)
Тергеу бөлімінің басшылары өңдеу
- Василий Тимофеевич Сергиенко (4 қыркүйек 1939 — 26 ақпан 1940)
- Анатолий Александрович Эсаулов (26 ақпан 1940 — 26 ақпан 1941)
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Органы государственной безопасности СССР в Великой Отечественной войне. Сборник документов в 8 т. Том 2. Начало. В 2-х кн. Кн. 2 (1 сентября — 31 декабря 1941 года). — М.: «Издательство „Русь“», 2000. —724 с. ISBN 5-8090-0007-X. — стр 590
- ↑ Попов Алексей Юрьевич «Деятельность органов государственной безопасности СССР на оккупированной советской территории (1941—1944 гг.)»(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Выписка из протокола № 60 заседания Политбюро ЦК ВКП(б) об изменении организационной структуры ГУГБ НКВД с приложением. 28 марта 1938 года.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ СЗ СССР. 1935 г. № 54. Ст. 440.
- ↑ a b c d e f g Руководство Службы внешней разведки Российской Федерации.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Слуцкий Абрам Аронович. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 мамыр 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 мамыр 2011.
- ↑ Шпигельглас Сергей Михайлович. Басты дереккөзінен мұрағатталған 30 сәуір 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 мамыр 2011.
- ↑ Деканозов Владимир Георгиевич. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 мамыр 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 мамыр 2011.