Ислам революциясы

Ислам революциясы (парсы: انقلاب اسلامی‎ — Enghelâb-e eslâmi), Иран революциясы, 1979 жылғы революция — Иранда шаһ Мұхаммед Реза Пехлевидің эмиграциясы, монархияның жойылуы және аятолла Рухолла Хомейни басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

Ислам революциясы
Ана тіліндегі атауы	парсы: انقلاب اسلامی‎
Уақыты	1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
Орны	Иран
Себебі	Иран халқының шаһ Мұхаммед Реза Пехлевидің басқару саясатына наразылығы, Мемлекет тарапынан діндар шииттерге қысым көрсетілуі және аятолла Рухолла Хомейнидің елден шығарылуы, Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
Мақсат	Иранда монархияның, атап айтқанда Пехлеви әулетінің құлатылуы, Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
Қатысушылар	бірнеше миллион
Нәтижесі	Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы, Шаһ отбасының елден қашуы, Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум, Иран Ислам Республикасының құрылуы, Елде шиит дінбасыларының билікке келуі, Аятолла Хомейнидің Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы, Жаңа Конституцияның қабылдануы, Ирандағы революцияға байланысты орын алған әлемдік энергетикалық дағдарыс, АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы, Иран-Ирак соғысының басталуы, Ирандағы Мәдени революция (1980—1983).
Шығын
Өлім	2781
Жарақат алғандар	Ондаған мың
Күдіктілер	Ондаған мың

Революцияның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні Қом қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы демонстрация ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде шаһ гвардиясы мен САВАК тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси ереуілдерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты референдум өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде сунниттік Сауд Арабиясының бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

Тарихи негіз

Шаһ Мұхаммед Реза Пехлеви

Соңғы Иран шаһы, Мұхаммед Реза Пехлеви, 1941 жылы британдық және кеңес әскерлерінің елге кіруі мен әкесі Реза Пехлевидің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр Мұхаммад Мұсаддық басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын мұнай өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. АҚШ пен Ұлыбритания оған жауап ретінде Иран мұнайына бойкот жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен мемлекеттік төңкеріс жасалды. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде батыстандыруды жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран Израильмен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық оппозиция қатаң түрде тыйым салынды және САВАК арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері Рухолла Хомейни еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Аятолла Рухолла Хомейни

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» (парсы: ولایت فقیه‎‎ — Факих билігі) ол кейін ислам республикасы деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары контрабандалық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы Персеполис археологиялық кешенінде парсы монархиясының 2500 жылдығы кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам ақсерке уылдырығы дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта Систан мен Белуджистан, тіпті Фарс (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде қуаңшылық пен аштық қаупі болды.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен инфляцияның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

Мемлекеттік аппарат тұтасымен сыбайлас жемқорлыққа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау Ұлы Кирдің таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында ан-Нажафта Хомейнидің үлкен ұлы Мұстафа қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

Оппозицияның пайда болуы

1977 жылы АҚШ президенті Джимми Картер әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы репрессияларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда конституционалистер, марксистер және исламистер сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы парсы ұлтына бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде (Курдистан, Лурестан және Иран Әзірбайжаны) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі радикализм деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен Иран Ұлттық майданының өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен конституциялық монархия құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «Иран халық бұқарасының партиясы» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, клерикализмге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі Мехди Базарган қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары Мұртаза Мұтаххари, Мұхаммад Бехешти және Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

Революцияның басталуы

Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, наразылық Тебризде қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви инфляцияға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер Иран экономикасын қатты әлсіретті.

Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

Генералдар. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, Джамшид Амузегар үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, Жапар Шәріп-Эмами басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал Голям Реза Азхари тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, Әмір Аббас Ховейда мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал Нематолла Нассиридің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

Жоғары офицерлер мен сержанттар. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында Тегеранда келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 бригададан және 3 жеке батальоннан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

Сарбаздар/жаңа шақырылғандар. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. "Мәңгілік" империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты.

АҚШ-тың реакциясы

Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. Вашингтондағы Иран елшісі Ардешир Захеди шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, АҚШ президенті Джимми Картер шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы репрессиялар мен адам құқықтарын бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші Збигнев Бжезинский араласуға қарсы болмағанымен, Мемлекеттік департаменттің көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

Әскери жағдай

1978 жылғы 20 тамызда Абадан қаласындағы Рекс кинотеатрында шыққан өрт салдарынан 500-ден астам адам қаза тапқаннан кейін, қыркүйек айында шаһ елде әскери жағдай енгізіп, кез келген демонстрацияларды өткізуге тыйым салды. Тыйымға қарамастан, 1978 жылғы 8 қыркүйекте Тегеранда жаппай наразылық шарасы өтті. Наразылық білдірушілердің айтуынша, шараны тарқатуға әскери техника да тартылған. 84 ер адам мен 3 әйел қаза тапты, ал наразылық білдірушілердің деректері бойынша «Қара жұма» құрбандарының саны мыңдап есептелді.

Тегеранда болған оқиғалар мұнай өндірісі жұмысшыларының жалпы ереуілінің бастамасы болды. Қазан айында мұнай өндіретін барлық кәсіпорындар, мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай тиеу порттары жұмысын тоқтатты. Жыл соңына қарай ауыр өнеркәсіп, машина жасау, металлургия саласындағы барлық кәсіпорындар да жұмысын тоқтатып, 2 желтоқсанда Тегеранда шаһты орнынан кетіруді талап еткен 2 миллиондық демонстрация өтті.

Шахтың қашуы

1979 жылы 16 қаңтарда Мұхаммед Реза Пехлеви шаһбанумен бірге Ираннан премьер-министр Шапур Бақтиярдың талабымен қашып кетті. Бұл оқиға наразылық білдірушілер арасында қуанышқа себеп болды. Тегеран тұрғындары ғимараттардан соңғы Иран әулетінің барельефтерін, портреттерін және басқа да нышандарын жұлды. Премьер-министр Бақтияр САВАК-ты таратып, саяси тұтқындарды босатты, сондай-ақ әскер басшылығына демонстранттарға кедергі келтірмеуді тапсырды және жақын арада Иранда еркін сайлаулар өткізуді уәде етті. Бірнеше уақыттан соң ол Хомейнимен байланысып, жаңа Конституция жобасын жасауға көмек көрсету үшін Иранға оралуын сұрады. Елден кетер алдында шах Регенттік кеңесті құруға келісім берді.

Революцияның жеңісі

1979 жылдың 1 ақпанында аятолла Хомейни 15 жылдық жер аударудан кейін Иранға оралды. Оны Тегерандағы Мехрабад әуежайында қуанышты халық қарсы алды. Қала көшелеріне миллиондаған адам аятолланың портреттерін ұстап, «Шаһ кетті, Имам келді!» деп айқайлап шықты. Сол күні Хомейни Бақтиярдың «ұлттық бірлік үкіметін» құру туралы ұсынысын қабылдамады.

Хомейни ұшақтан түскен бойда Тегеранның оңтүстігіндегі Бехеште-Захра зиратына бет алды. Сол жерде ол 20 минуттық сөз сөйлеп, «Бахтиярдың өзін, оның үкіметін, парламентін және барлық жақтастарын заңсыз» деп атады және «бұл режимнің тістерін шағатынын» уәде етті.

4 ақпанда ол өз қалауымен премьер-министр етіп Мехди Базарганды тағайындады. Құқық қорғау күштерінің сарбаздары Хомейнидің жақтастары жағына өте бастады. Құрлық әскерлерінің қолбасшысы генерал Абдұл Әли Бадреи шаһтың билігін қалпына келтіру үшін мемлекеттік төңкеріс пен әскери диктатура орнату жоспарын жасады, бірақ уақыт тым кеш болды.

9 ақпанда Мехрабад әуежайында «хомейнистер» мен Бақтиярға адал шаһ гвардиясы арасында ұсақ жанжалдан басталған шайқас болды. Бұл қақтығыс бүкіл қалаға жайылып, көше ұрысына ұласты. Хомейни жақтастары полиция учаскелерін, әскери бөлімдерді бақылауға алып, халыққа қару тарата бастады. Азаматтық соғыс басталғандай болған жағдайда, 11 ақпанда Жоғарғы әскери кеңес (Бас штаб) генерал Аббас Қарабағидің бастамасымен бейтараптық жариялады. Шаһ гвардиясының қолбасшысы генерал Әли Нешат «революциямен ынтымақтастықта» екенін мәлімдеді. Генерал Бадреи қарулы қарсылық көрсетуге тырысқанымен, бұл әрекеті сәтсіз аяқталып, өзі өлтірілді.

Шапур Бақтияр Францияға қашып, Хомейниге оппозициялық Ұлттық қарсылық қозғалысын құрды. 1991 жылы қастандықпен өлтірілді.

Әзірбайжан факторы

Этникалық азшылықтар Ислам революциясында үш негізгі себеп бойынша ерекше маңызды рөл атқарды. Біріншіден, этникалық азшылықтардың Иранның әртүрлі аймақтарында өзара тығыз байланыстары болды, бұл оларды революцияның режимге қарсы іс-әрекеттері үшін оңай жұмылдыруға мүмкіндік берді. Екіншіден, этникалық азшылықтар Пехлеви режимінің өздерінің этникалық мәдениетін басып, парсылар үстемдік ететін орталыққа экономикалық артықшылықтар бергеніне наразы болды. Соңында, көптеген әзірбайжан және күрд отбасыларының 1946 жылы провинциялық үкіметтер құлағаннан кейін режим тарапынан өлтірілген немесе жер аударылған туыстары болды.

Әзірбайжандар Пехлеви режимін құлатуға белсенді жұмыс жасаған ең ықпалды топтардың бірі болды, ал Тебриз революциялық әрекеттердің орталықтарының бірі еді. Ирандағы революцияны қолдаған көптеген әзірбайжандар ол демократияландыруға әкеледі деп үміттенді. Хомейнидің исламдық басқару моделін қолдағандарды қоспағанда, көпшілігі демократияландыру толық мәдени автономияға әкелмесе де, кем дегенде этникалық азшылықтардың мәдениеті мен тіліне қойылған тыйымдарды жояды деп сенді. Әзірбайжандардың революцияны ерте қолдауына ықпал еткен факторлардың бірі 1960-70 жылдары олардың ауылдардан әзірбайжан провинцияларының ірі қалаларына және Тегеранға жаппай көшуі болды. Сол кезеңде қала орталықтарына көшіп келгендердің ең үлкен пайызы әзірбайжан провинцияларынан болды. Бұл аймақтарда жоғары туу көрсеткіші мен жаңа жұмыс орындарының жетіспеуі артық жұмыс күшін тудырды. Көбі Тегеран мен Тебризге жақын орналасқан кедей аудандарға қоныстанды, мұнда дәстүрлі ауылдық қолдаудан айырылды. Сол жерлерде дүниеге келген балалар ата-анасының үй дәстүрлерінен алшақтады. Осылайша, мигранттар революциялық қызметке белсенді түрде жұмылдырылды. Парсылар басым орталықта алғаш рет екінші сортты азамат ретінде кемсітушілікке ұшыраған көптеген әзірбайжандар Пехлеви режимінен жатсынған. Пехлеви режимінің экономикалық алалаушылық саясаты, әсіресе Азербайжанға қатысты, және этникалық азшылықтардың мәдениетін басу олардың революцияны қолдауына ықпал етті. Дегенмен, әзірбайжандар революциялық белсенділердің маңызды бөлігі болғанымен, ал Тебриз шаһқа қарсы демонстрациялардың орталығы болса да, Пехлеви режимінің қатарында да әзірбайжандарды кездестіруге болатын.

1977 жылдың соңына қарай шаһқа қарсы әрекеттер ашық қарсылық сипат алды. Тебриз және оның университеті бұл қозғалыстың орталығы болды. Бұл әрекеттердің басым бөлігі жалпы ирандық революциялық қозғалыстың бір бөлігі болғанымен, олардың әзірбайжан провинцияларындағы ерекше қарқыны тұрғындардың режимнен шеттетілгенін көрсетті. Сонымен қатар, революцияға қатысқан көптеген әзірбайжандар өз ана тілдерінде наразылық білдіріп, этникалық құқықтарды талап етті. Мысалы, 1977 жылғы 28 қарашада Тебриз базарындағы демонстрация қатысушылары шаһқа қарсы ұрандар жазылған плакаттарды ұстап, әзірбайжан тілінде талаптарын айтты.

Тебриз, Ирандағы ең ірі әзірбайжан халқы шоғырланған қала, Пехлеви режимінің құлауын тездеткен революциялық белсенділіктің орталығы болды. Әзірбайжандар режимнің бақылауы әлсіреген кезде өздерінің этникалық болмысын ашық көрсету және этникалық негіздегі талаптарын білдіру мүмкіндігін пайдаланды. Тебриз университеті сол кезеңдегі ең қарқынды үкіметке қарсы әрекеттердің орталығы болды. 1977 жылдың желтоқсанынан бастап студенттер Пехлеви режиміне қарсы толқулар ұйымдастырды. 5 желтоқсанда студенттер университеттің кіреберісінде жиналып, әзірбайжан тілінде «Біз демократияны талап етеміз!» және «Біз бостандықты талап етеміз!» деп ұрандады.

Студенттер өздерінің ең маңызды демонстрацияларының бірін 12 желтоқсанға (ирандық күнтізбе бойынша 21 Азар) белгіледі. Бұл күн әзірбайжандар үшін ерекше маңызды, өйткені ол 1945-1946 жылдары Ирандағы Әзірбайжан Өңірлік Үкіметінің құрылуы мен құлауын еске түсіреді. Лозунгтардың басым бөлігі ирандықтардың жалпы мақсаттарын қолдағанымен, демонстрация күнінің таңдалуы олардың әзірбайжандық өзіндік санасын және өздерінің бұрынғы күрестеріне деген құрметін көрсетеді. Пехлеви режимі кез келген этникалық саяси әрекетке сезімтал болып, «Эттелаат» газетінде демонстрация 19 желтоқсанда өтті деп жазды.

Салдарлары

Ішкі саяси салдарлар

Мемлекеттік, кооперативтік және жеке меншік – жаңа республикадағы экономиканың үш секторы. Батыс державаларының араласуы мен ықпалы жойылды. Ел капитализм мен коммунизмді түбегейлі қабылдамайды және оларға өздерінің «исламдық» даму жолын қарсы қояды. Бұл іс жүзінде не білдіретіні нақты емес. Тек белгілісі, елдің шах таңдап берген даму жолы тоқтап қалғаны. Капиталистік еркін нарық әлі де бар, сонымен қатар шахтың күш-жігері арқасында құрылып, күшті мемлекеттік сектор да сақталып келеді. Бірақ Иранның әлемге, кейінірек негізінен Батыс елдеріне (ең алдымен – АҚШ) қарсы тұрған жағдайында капиталистік байланыстардың жалғасып жатқанын айту сақтықпен және ескертпелермен жасалады. Олар егер жалғаса берген болса, тек ел үшін өмірлік маңызды салаларда ғана – иран мұнайын сатуда және соғысқа қажетті қару-жарақты сатып алуда.

Сыртқы саяси салдарлар

Революция көршілес елдерде, әсіресе шииттер көп тұратын мемлекеттерде алаңдаушылық тудырды, себебі олардың биліктері ислам революциясының экспортынан негізсіз қорыққан жоқ. 1979 жылдың желтоқсанында Сауд Арабиясында шииттер Ашурада демонстрациялар өткізді. Тегеран революцияны экспорттауға кейде қолдау көрсетті. Мысалы, Иранда «Бахрейнді азат ету исламдық майданы» құрылып, 1979 жылы өзінің отанында демонстрациялар өткізді. 1979 жылы Бахрейнге Хомейнидің өкілі Хади әл-Мударрисі мен аятолла Садек Роухани жіберіліп, олар екі ай бойы уағыз жүргізіп, Роухани Бахрейннің Иранға қосылуын талап етті. Екеуі де елден қуылды. Дегенмен, Тегеранның ислам революцияларын экспорттауға ресми қолдауы өте сақ және қатаң болды. Мысалы, 1981 жылдың желтоқсанында Бахрейнде Бахрейнді азат ету исламдық майданының басшылығымен қарулы төңкеріс жасау әрекеті болғанда, Бахрейнге қосылуды талап еткендердің арасында 73 диверсанттың бір де біреуі ирандық болмаған. Тегеран бұл оқиғаларға қатысымыз жоқ деп қатаң түрде жоққа шығарды. Алайда, 1981 жылы Бахрейн Иранмен дипломатиялық қатынастарын үзіп тастады. 1990 жылдары Бахрейнде шииттердің толқулары бірнеше рет орын алып, жергілікті билік Иранды бұл толқуларды ұйымдастыруда айыптады. Кувейтте Хомейнидің күйеу баласы Аббас әл-Мухри Тегеранның өкілі болып, 1979 жылы «Араб революциялық бригадалары» ұйымын құрғаннан кейін, сол жылы кувейттік азаматтығынан айырылып, елден шығарылды.

Ислам революциясының Иракқа экспортталуына қауіптеніп, Ирак президенті Саддам Хусейн 1980 жылдың қыркүйегінде Иранға шабуыл жасап, бұл Иран-Ирак соғысына әкелді, ол 1988 жылға дейін жалғасты.

Әдебиет

• Агаев С.Л. Иран — рождение республики — М.: Политиздат, 1984. — 336 б.
• Арабаджян А.З. Иран. Власть, реформы, революции (XIX-XX вв.) — М.: Наука, 1991. — 125 б. — ISBN 5-02-017568-4.
• Иранская революция 1978-1979 гг. Причины и уроки (ред. А.З. Арабаджяна) — М.: Наука, 1989. — Б. 556. — ISBN 5-02-016676-6.
• Robin Wright The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran — New York, NY: Vintage, 2000. — Б. 384. — ISBN 978-0375706301. (ағыл.)
• Ervand Abrahamian Iran between two revolutions — Принстон: Princeton University Press, 1982. — Б. 561. — ISBN 978-0691101347. (ағыл.)
• Nikki Keddie Modern Iran: Roots and Results of Revolution — Нью-Хейвен: Yale University Press, 2003. — Б. 448. — ISBN 978-0300121056. (ағыл.)
• Дэниел Амманн Нефтяной король. Секретная жизнь Марка Рича — М.: Альпина Нон-фикшн, 2018. — 236 p. — ISBN 978-5-9614-6391-0.
• Arjomand, Said Amir Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran — Oxford University Press, 1988. — ISBN 0-19-504257-3.
• Abrahamian, Ervand Iran between two revolutions — Princeton University Press, 1982. — ISBN 0-691-00790-X.
• Bakhash, Shaul Reign of the Ayatollahs — Basic Books, 1984. — ISBN 0-465-06888-X.
• Brenda Shaffer Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity — Cambridge: Belfer Center for Science and International Affairs. Studies in International Security, 2002. — P. 255. — ISBN 978-0262692779.
• Graham, Robert Iran, the Illusion of Power — St. Martin’s Press, 1980. — ISBN 0-312-43588-6.
• Harney, Desmond The priest and the king: an eyewitness account of the Islamic revolution — I.B. Tauris, 1998.
• Kapuscinski, Ryszard Shah of Shahs — Harcourt Brace, Jovanovich, 1985. — ISBN 0-7043-2473-3.
• Keddie, Nikki Modern Iran: Roots and Results of Revolution — Yale University Press, 2003. — ISBN 0-300-09856-1.
• Kurzman, Charles The Unthinkable Revolution in Iran — Harvard University Press, 2004. — ISBN 0-674-01328-X.
• Mackey, Sandra The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation — Dutton, 1996. — ISBN 0-452-27563-6.
• Roy, Olivier The Failure of Political Islam — Harvard University Press, 1994. — ISBN 0-674-29140-9.
• Schirazi, Asghar The Constitution of Iran — Tauris, 1997. — ISBN 1-86064-253-5.
• Shirley, Edward Know Thine Enemy — Farra, 1997. — ISBN 0-8133-3588-4.
• Taheri, Amir The Spirit of Allah — Adler & Adler, 1985. — ISBN 0-09-160320-X.