Кіші жүз шаруаларының көтерілісі

Кіші жүз шаруаларының көтерілісі (1783-1797 жылдар) – феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы бағытталған қозғалыс.
Кіші жүздің Ресейге қосылуы қазақ қоғамының шаруашылық және мәдени дамуында елеуілі прогрестік рөл атқарды.
Сонымен қатар ол Кіші жүзде патша өкіметінің отаршылдық езгісінің күшеюне де себепші болды. Феодолистік қатынастардың одан әрі дамуы тап қайышылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқты. Осының бәрі еңбекші бұқараның наразылығын туғызды. Бұл әсіресе көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақ қауымдарына аса қажетті қоныстық жерлерді пайдалану мәселесінде анық байқалды. Патша өкіметінің 1756 жылғы бұйрығы бойынша қазақ қауымдарына Оралдың оң жақ бетіндегі жерлерді (ішкі жақ) пайдалануға тыйм салынды. Еділ (Волга) мен Орал аралығындағы едәуір жерлерді 1771 жылға дейін қалмақтар мекендеді. Олардың Жоңғарияға үдере көшуіне байланысты (1771 жылы) бұл жерлер босан қалды. Қазақ шонжарларының осы жерлерді қысқы жайылымға сұраған өтініштері патша өкіметі тарпанынан аяқсыз қалды. Қазақтардың «ішкі жаққа» өтуіне патша өкімет 1782 жылы ғана рұқсат берді. Кіші жүз ханы Нұралы және оның туыстары қоныстарды иемдену құқығын пайдаланып, халық бұқарасына барынша қиянат жасады. Олар «ішкі жаққа» өткен әрбір түтіннен 1 жылқы мен 1 қой алып отырды. Ал Орал қазақ орыстары басшыдарымен ауыз жаласқан хан мен сұлтандар мұндай ақы төлемейтін әрі ішкі жаққа өткен ауылдарды тонайтын.
Мұның өзі ханның тұқымының шекаралық әкімшілігі орындарының және Орал қазақ-орыстары билеуіші тобының пайда түсіретін табыс көзіне айналды. Бұл отаршылдық және феодолистік езгінің ұштасқанын анық аңғарты. Мұның бәрі көтерілістің шығуына себепші болды. Кіші жүзде жер мәселесінің шиеленесуімен қатар феодал шонжарлардың өз ішінде өкімет билігі үшін тартысы да өрши бастады. Патша өкіметінің қолшоқпарына айналған Кіші жүзі ханы Нұралы билер мен батырлардың саяаси өмірде атқарған жұмыстарын жоққа шығаруға тырысты. Сол мақсатпен ол билер кеңесін шақырса, олармен санасқысы келмеді. Өз кезегінде билер мен батырлар хан мен сұлтандардың құқықығы мен билігіне шек қоюға ұмтылды. Феодалдар топтар өкімет билігі үшін қырқыстары Кіші жүз шаруаларының көтерілісі барысында саяси күштердің жіктелуіне және оның дамқына белгілі дәрежеде әсер етті.

Сырым Датұлының ескерткіші

Кіші жүз шаруаларының көтерілісінің қозғалуышы күші феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы күрескен шаруалар табы болды. Көтеріліске патриархалдық-феодалдық шонжарлар – билер мен батырлар да қатысты. Бырақта олар халық наразылығын өз мақсаттарына дәлірек айтқанда хандар мен сұлтандардың билігін шектеуге пайдаланды. Сондықтан да көтерілістің негізгі қозғаушы күші шарауалар мен патриархалдық феодалдық топтардың мүдделері бір біріне қайшы келді. Олардың арасындағы тап қайшылығы жойылмады. Кіші жүз шаруаларының көтерілісі кең көлемде өріс алғанымен шаруалар соғысының дәрежесінде жете алмады. Ол халық қозғалысы сипатында болды. Көтерілістің тікелей басталуына 1782-1783 жылдың қысында Орал қазақ-орыс әскері басшыдарының «Ішкі жаққа» өткізген 4 мыңнан аса жылқысын айдап әкетуі сылттау болады. Көтеріліс алғашында Кіші жүз жерінің батыс аймақтарына мекендеген Тама руын қамтып көп ұзамай Орал мен Жем өзендерінің аралығындағы басқа руларға да тарай бастады. Көтерілісшілер жасақтары құрылып, оларға ру басшыдары басшылық етті. Бұлардың ішінде әсіресе Байбақты руының басшысы Сырым Датовтың ықпалы зор болды. Кіші жүз шаруаларының көтерілісі 1784 жылға дейін Орал әскерлеріне қарсы бағытталды.
Мәселен, көтеріліс басшысы Сырым Датұлы 1783 жылы Нұралы ханның ауылдарын талаған Чаганов басқарған шеп әскерлерімен соғысты. Чаганов тұтқынға алынды. Сырым оны Хиуаға құлдыққа сатып жиберді. Бырақ сол жылдың өзінде жазалаушы отряды Сырымның өзін тұтқындады. Оны Нұралы хан мал беріп құтқарып алады. Тұтқыннан босаған соң Сырым Табын руының басшысы Тленіш Бөкенбай ұлының қолдауымен Орал қазақ-орыс әскерлерімен күреседі. Бырақ Сырымды Нұралы хан қолдамады. Қайта оған қарсы шығып шекаралық әкімшіліктен көтерілісті басу үшін әскер жиберуін талап етті. Сырым бастаған халық қозғалысы 1784 жылдан бастап Әбілқайыр әулетінің шыққан хан мен сұлтандарға қарсы бағытталды. 1785 жылдың басында Сырымның отрядында 2700 адам болса, жалпы көтеріліске қатысқандар саны 6 мыңнан асты. Көтерілістің бұлайша кең жайылуынан қауіптенген патша әкімшілігі енді оны қарулы күшпен басуға кірісті. Осы мақсатпен Орынборда генерал Смирнов бастаған әскери отряд құрылып ол 1785 жылғы ақпанның орта ішінде Елек өзеніне қарай беттеді. Ал Колпаков пен Пономарев бастаған әскери отряддар Оралдан Жем өзеніне бет алды. Алайда бұл отрядтар халық қозғалысын баса алмады.

Бұл кезде көтеріліске қатысқан ауылдар Жем бойынан көшіп кетті. 1785 жылы наурыз айында Сырым бастаған шағын отряд Антоновск форпосты мен Сахарная қамалына шабуыл жасады. Дегенмен сол кездегі соғыс өңіріне сай қарулаңған гарнизондарға Сырым жасақтары тойтарыс бере алмады. Осы кезде Назаров бастаған жазалаушы отряд Каршинск форпосты мен Сахарная қамалына жақын жерлерде көшіп жүрген бірнеше Табын руы ауылдарын тонады. Ал мұның өзі халық назарлығын күшейтіп, енді оған бұрын көтерілістен тыс қалған қауымдар қосылды. Осы жылдың орта шеңінде Кіші жүздің көптеген рулары Нұралы хаңға бағынбай көтеріліс жағына шықты. Соның салдарынан Нұралы ханның өкіметі едәуір дағдарысқа ұшырады. Көтерісшілер хан мен сұлтандарға сондай-ақ патша әкімшілігіне қарсы жүргізген күресі қалын бұқара тарапынан қолдау тауып отырды.

Хандық өкіметінің дәрменсіздігін жақсы түсіңген жергілікті патша әкімшілігі енді Кіші жүз шаруаларының көтерілісінің бастаған басшыларымен тікелей байланыс жасауға кірісті. Осы мақсатпен генерал губернатор О.А. Игельстром көтерілісшілерге елші етіп жіберді. 1785 жылдың жазында көтерілісшілерінің қатысуымен өткен басшылар жиналысында патша әкімшілігінің көтерілісті тоқтату жөніндегі талаптары талқыланды. Олар сонымен қатар генерал-губернаторға өз талаптарын білдірді. Көтеріліс басшылары қазақ қауымдарына Орал мен Еділ аралығындағы қоныстарды беруді және Орал қазақ-орыс әскерлерінің жазалау отрядтарын жіберуді тоқтатуын талап етті. Көтеріліске қатысқандардың басты талаптарының бірі Нұралы ханды тақтан түсіру болды. Ал сол жылдың күзінде болған басшылар жиналысы Нұралыны бұдан былай хан деп танудан бас тартатындықтарын білдірді. 1786 жылдың сәуір айында көтеріліске қатысушылардың қысымымен Нұралы шекаралық шептегі қамалға қашуға мәжбүр болды. Сол жылдың маусым айында Екатрина ІІ Нұралыны хандықтан түсіру туралы жарлыққа қол қойды. Осы жағдайды пайдалаңған патша өкіметі Кіші жүзде хандық өкіметті біржолата жоймақшы болды. Мұны «Игельстром реформасы» жүзеге асыру тиісті еді. Алайда бұдан еш нәрсе шықпады. Өйткені қазақ қоғамының өз ішінде басқарудың хандық жүйесін жою үшін әлі де болса қажетті алғы шарттар жетілмеген болатын. Оның үстіне көтеріліске қатысқан басшылардың барлығы да бірдей хандық өкіметті жоюды қолдамады. Олардың бір бөлігі Нұралыға ғана қарсы шығып, Жәдік әуелетінен шыққан Қайыпты хан етіп сайлауды ұсынды. Сондықтанда «Игельстром реформасында» сәйкес құрылған шекаралық сотпен сот келісімін орындау ешқандай нәтижесін бермеді. Кіші жүздегі басқару жүйесі басшылардың көмегімен жүргізуге бағытталған шаралар іске аспай қалғаннан кейін патша өкіметі өз назарын қайтадан «ақсүйек» өкілдеріне аударды. О.А.Игельстромның орнына жаңадан генерал-губернатор болып сайланған Пеутлинг енді Нұралының інісі Ералы сұлтанмен байланыс жасады.
Осы кезден бастап (1790 жыл) Орал қазақ-орыс әскерлері басшыларының қазақ ауылдарына шабуыл үдей түсті. Жазалаушы отрядтардың іс-әрекеттерін сұлтандар қолдады. Мұның өзі халық наразылығын күшейтті. Оның үстіне ел арасында Нұралы хан қайта оралады деген хабар тарады. Осыған байланысты Кіші жүзі ауылдарында стихиялық толқулар күшейіп, көтерісішілер жасақтары Ойыл және Шыңғырлау өзендерінің бойына шоғырланды. Көтеріліс барысында таптық күштердің жіктелуі барған сайын айқындала түсті. Билер мен басшылардың кейбір топтар халық наразылығын одан ары өріс алуынан қорқып сұлтандармен ауыз жаласып кетті. Сөйтіп көтерілістің негізін қозғауышы күші болған шаруалар мен патриархалдық феодалдық шонжарладың мүдделері қайшылыққа ұшырай бастады. Алайда патриархалдық-феодалдық дәстүрге шырмалған езілген халық бұқарасы «өз» феодалдарына қарсы басты күрес жүргізе алмады.

1790 жылы тамыз айында Нұралы хан Уфа қаласында қайтыс болды. Кіші жүздің кейбір ру басылары Есімді хан көтерді. Алайда патша өкіметі оны қолдамай, Ералы сұлтанды хан болып сайлауды ұсынды. Ақыры ол патша өкіметі әскерінің қолдауымен хан болып жарияланды. (1791 жылы тамыз айында) Сұлтан тобының басшысы Ералының хан болуымен халық наразылығы күшейді. Сырым бастаған топ енді әскерлерімен кіші-гірім қақтығысулардан бас тартып 1792 жылы ашық соғыс қимылдарына көшті. Патша қамалдарына шабуыл жасай бастады. Бырақ олар айтарлықтай нәтижеге жете алмады. Өйткені сол кездегі соғыс тактикасын барынша меңгерген қамал горнизандарының күші қазақ жасақтарының әлдеқайда басым болатын. Сондықтан да көтерілісшілердің 1792 жылдың күзінде жасаған шабуылы сәтсіз аяақталды.

Бұдан соң көтеріліс басшылары соғыс тәсілдерін өзгертіп партизандық соғыс тәсілдерін қолданды. Олар шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен олардың қолдаушылардың ауылдарына тұтқиылдан шабуыл жасап, адамдарын тұтқыңға алды. 1794 жылы Ералы хан қайтыс болғаннан кейін патша өкіметі кіші жүз ханы етіп, Нұралының баласы Есімді сайлады. (1796 жылы). Көтеріліс басшыларын патша өкіметіне ұстап берді. Орынбордың соғыс губернаторы болып тағайындалған барон Игельстромға көтерілісті біржолата басуға бағытталған шараларды жүзеге асыру жүктелді. Дегенмен Кіші жүз шаруаларының көтерілісі толастамады. 1797 жылы наурыз айында көтерілісшілердің бір тобы хан ауылына шабуыл жасап, Есімді өлтіріді. Ханның өлтірілуі феодал топтарының Сырымға қарсы шығуына себепші болды. Мәселен Сырымға қарсы жіберілген жазалаушы отрядтың құрамына кіші жүздің Байбақты, Алаш, Беріш, Тама, Адай, Шеркеш тағы басқа рулардың билері мен басшылары болды. Есім хан өлтірілгеннен кейін Кіші хан жүзде хан кеңесі құрылды. Оған Айшуақ сұлтанның басқа алты басшылықтары және патша әкімшілігінің өкілі муфти Құсайынов кірді. Бұл кеңестің құрылуы сұлтандар мен ірі патриархалдық-феодалдар шонжарлардың мүдделеріне толық сай келіп халық көтерілісін басып-жаныштауға жағдай жасады. Хан кеңесінен 1797 жылы тамыз айында болған мәжілісіне Сырым мыңға тарта адаммен келіп тоқтататының мәлімдеді. Сырым хан кеңесінің құрамына енгізілді. Осыдан кейін көп ұзамай-ақ 14 жылға созылған Кіші жүз шаруаларының көтерілісі тоқтады.

Дереккөздер

• Қазақ ССР тарихы, 1 том, Алматы, 1957 ж;
• Вяткин М.П. Батыр Срым Москва, Ленинград 1947 ж;
• Материалы по истории Казахской ССР Москва- Ленинград 1940 ж;
• Қазақ Совет Энциклопедиясы, VI том