Астралылар тұқымдасы

Asteraceae
	; Астралылар
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Өсімдіктер;
Бөлімі:	Magnoliophyta;
Табы:	Magnoliopsida;
Сабы:	Asterales;
Тұқымдасы:	Астралылар тұқымдасы; Martynov, 1820
Синонимдері
	Compositae Giseke

Астралылар тұқымдасы (лат. Asteraceae), немесе ескі атауы Күрделі гүлділер (лат. Compositae) — қос жарнақты өсімдіктердің класына жатады.

Күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктер гүлді өсімдіктердің қосжарнақтылар класының ең көп тараған тобы. Жер жүзінде, Арктика және Антарктида мұздарының өзге таралу аймақтарының барлығында 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда 140 туысы, 700-дей түрі кез-деседі. Қоңыржай аймақта — шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде, тропикте — шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір, екі не көп жылдық өсімдік.

Ботаникалық сипаттамасы

Күнбағыс гүл шоғыры

Негізінен - шөптесін өсімдіктер, көбіне көпжылдық, кейде бір жылдық, жартылай бұта, бұта және кейде кішігірім ағаш. Сонымен қатар өрмелегіш және суккулентті өсімдіктер. Жапырақтары жай, бөбежапырағы жоқ, жапырақ алақаны бүтін немесе тілімделген. Жапырақтарының орналасуы көбіне әрқашанда кезекті. Көпшілік өсімдіктердің вегативтік органдарында (смоляные ходы) шайыр өзегі болады, инулин түзу тән.

Гүлшоғыры әрқашанда корзинка - зембілгүл. Бұл өз қатарында күрделігүл шоғырына әртүрлі құрылысты және әрқалай болып жиналған. Зембілгүлдің негізін сабақтан шыққан ось жасайды. Осьтің төменгі бөлігіндегі гүлшоғырының өсі бір-бірімен жақындайды да қоршай орналасып, орам жапырақшаларын жасайды. Олардың түстері жасыл немесе керісінше түсі және құрылысы жағынан ерекше болады. Зембілгүлдің үсті түкпен немесе трихомадан (қапталған) тұрады, және кішкене ойықтардан, кейде тор немесе ұя тәрізді гүлдің бекіну орыны болып табылады. Кейбір жағдайларда гүлдер гүлтабанының редукцияға ұшыраған төбешіктерінде орналасады. Бір зембілгүлде гүлдің саны өте көп болуы мүмкін (ірі күнбағыстың зембілгүлінде - мың) немесе керісінше, шектеулі (мыңжапырақтың зембілгүлінде). Күрделігүлділердің гүлдері қосжынысты, бірақ аналық, аталық, тіпті жыныссыз да болады.

Гинецейі бір ұялы, екі жемісжапырақшасынан жасалған, бір тұқымбүрі бар. Бағаны біреу, оның негізінде шірнелік диск орналасқан. Бағанның жоғарғы жағы әрқашанда екі бөлікті. Бағанның ішкі жағында тозаң қабылдайтын (сосочки) емізіктер, ал сыртқы (беті) жағынан олар толық немесе жоғарғы бөлігі ғана шашақталған түктер-(выметающие волоски) мен жабылған. Шашақталған түктердің орналасуы, жиілігі және ұзындығы әртүрлі, кейде олардың болмауы да мүмкін. Андроцейі 5 мүшелі, түтік күлтесіне жабысқан аталық жібі бос (кейде ғана бір-бірімен бірігіп кетеді). Тозаңқабы керісінше бір-бірімен түтікшеге байланысып, ішіне қарай ашылады. Желменен тозаңдануға өтуіне байланысты, тозаңқабы бос.

Күрделігүлділердің күлтелерінің жалпы бейнесі - күлтежапырақтарының бірігіп кетуі және 5 мүшелілігі. Күрделігүлділердің күлтесі актиноморфты сияқты басталған, сондықтан жеке, жай формасын түтікше деп есептеуге болады және жетілген жағдайда да актиноморфтылығы сақталады. Экзотикалық күрделігүлділердің күлтелері зигоморфты болады және жоғарғы екі мүшелі екі ерінді формаларында да кездеседі. 1-ерінді күлтенің пайда болуы жиі байқалады, түтікшеден 1 тілше шығады, оның шеттері 5 тісшеден тұрады, өйткені 5 күлтежапырақтарынан жасалған, осындай күлтені тілше деп атайды. Күлте түйіннің жоғарғы төбесіне орналасқан, оның төменгі бөлігі түтікше бағаны және шірнелікті қоршай орналасқан.

Күрделігүлділердің тостағаншалары әртүрлі, бірақ ешқашанда жапырақтәрізді тостағаншалар кездеспейді, 5 мүшелі болады. Түйіннің жоғарғы бөлігінде өте жиі көптеген қыл (щетинки) және түктер дамыған. Бірақ бұлардың тостағаншажапырақшамен биологиялық байланысы жоқ. Тостағаншажапырақшалары көптеген түрөзгерістерге ие болған, осы түрөзгерістердің жиынтығын (хохолок-айдар) деп атайды. Оның биологиялық маңызы болып жемістің таралуына әсер етуі болып табылады.

Жалпы сағақта ұсақгүлдердің жиі орналасуы, гүлдердің көптеген гүлшоғырынан тұруы зембілгүлді тозаңдатқыш-насекомдарға аян етеді. Соған байланысты күрделігүлділердің әрбір зембілгүліндегі ортаңғы гүлдері актиноморфты және шеткі ірі тостағаншалы зигоморфты болуының салдарынан зембілгүл ашылу кезінде диаметрі біршама ұлғаяды, үлкейеді. Біздің күрделігүлділердің шеткі гүлдері жалғантілшелі болады: ромашка (Matricaria)-түймедағы, василек-Centaurea-гүлкекіре. Кейбіреулерінің шеткі гүлдерінің түсі ортаңғы гүлдерінің түстерімен бірдей болады. Девасиль-андыз (қараандыз), басқасында шеткі гүлдері ақ, ал ортаңғысы сары нивяник-егінек, раушангүлділер пиеретрум-кесте жусан. Бұндай түстердің әртүрлілігі насекомдарды одан ары қызықтырады.

Кейбір күрделігүлділердің шеткігүлдері жыныссыз болады: андроцейі де, гинейцейі де жоқ болады. Енді бір жағдайда андроцейі ғана дамымайды, ондай жағдайда шеткі гүлдер тек аналықты болады. Нивяник-егінек, подсолнечник-күнбағыс.

Зембілгүлдің гүлдерінің біржынысты болуы өте сирек кездеседі. Мысалы: мать-и-мачеха-өгейшөпте зембілгүлдің ортаңғы гүлдері түйін мен тұқымбүрдің жетілмеуіне байланысты физиологиялық жағынан аталықты, зембілгүлдің шетінде аналықты гүлдер орналасқан. Сирек жағдайда қосүйлілік байқалады.

Күрделігүлділердің жемісі-семянка-дәнек (қауызды жемісқабы бар бірұялы, қақырамайтын құрғақ жеміс). Жемісінің таралуы жел, жануарлар, кейде ғана су арқылы. Жел арқылы таралуы жемісінің жеңіл және ұсақ болуына байланысты. Сонымен қатар оларда хохолок-оның шоқтары желмен ұшуға ыңғайлы қалыпты қабылдайды. Кейде бірімен-бірі жабысып бүтін қабат құрайды. Бақбақ және (казлабородник) желкекте (холокок) парашют тәрізді қалыпқа келіп, аналық особьтан жемістің ажырауына көмек жасайды. Сирек жағдайда жабындық жапырақтар ұшу аппаратын жасайды. Кейбір түрлерінде жел арқылы тарауға байланысты айдарша (холокок) түрі өзгерген қылға айналады. Мысалы: череда-итошағанның жемісің қатты өскіндермен қапталған 2 қылы бар. Күрделі гүлділер тұқымдасын 2 ірі тұқымдас тармағына бөледі: түтікгүлділер-Трубкоцветные и тілшегүлділер-Язычноцветные.

Кептірілген және үгітілген долмат түймедағының (долматская ромашка) жұмыргүлінен алынған (головка) пиретрум деген атпен белгілі препаратты инсектицидті зат ретінде қолданылады. Біздің елімізде бұл препаратты кавказ және персид түймедағынан алады. Ол өсімдіктер бізде өсіріледі.

Күрделігүлділердің көптеген түрлері әсемдік өсімдік ретінде кеңінен белгілі: маргаритка-дәстүргүл, ногаток-қырмызгүл, георгины-нарғызгүл, астры-қашқаргүл, рудбекии-алтынашар, бархатцев-бархытшәй, бессмертники-салаубас. Әсемдік өсімдіктерге бөлме және оранжерея хризантемалары-бақытгүл, эделбвейсы-еңлік гүл жатады.

Күрделігүлділердің көп үрлері - арамшөптер. Ең зиянды түрлері-бодяк сары қалуен (орыс. розовый осот), ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер. Олар көптеген мөлшерде тұқым шашады және тұқымы желмен тарауға (айдарша-хохолок) арқылы бейімделген.

Арамшөп ретінде синий василек гүлкекіре - қыстайтын 1 жылдық, көбіне қыстық өсімдіктердің арасында өседі. Жартылай тұқымы егістікте шашылады, жартылай егістің ішіне түседі де егетін кезде егістік материалды тазалау өте қиынға түседі. Адам тамаққа пайдалану үшін осындай үлкен тұқымдастың біраз өсімдіктерін ғана өсіреді. Олардың негізгілері-күнбағыс және жералмұрт немесе топинамбур. Бірақ күрделігүлділер тұқымдасының көпшілігі-бағалы сәндік өсімдіктер (георгина, хризантема, қашқаргүл). Бұл тұқымдастың құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер (дәрілік түймедағы, дәрілік қырмызгүл, үштілімді итошаған) кіреді.

Тұқымдасқа тән белгілер мыналар: гүлшоғыры себет (корзинка), сырт қарағанда гүлге ұқсас. Кейде себеттер (корзинка) жиналып қалқанша (шиток) немесе сыпыртқы (метелка) түзеді.

Күрделігүлділер әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл - көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік шөп ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) - малазықтық дақыл.

Бақытгүл (хризантема), нарғызгүл (георгина) - сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.

Күрделігүлділер тұқымдастарына жататын өсімдіктердің ортақ белгілері

Бұлардың гүлдерінде тостағанша болмайды. Тостағаншасы кейде үлпекті айдарша тәрізді өзгеріп кетеді. Нағыз күрделігүлді өсімдіктердің себетгүлі - гүлшоғыры болады. Күлтесі 5 күлтежапырақшалардан құралады. Олардың төменгі бөлігі түтікше тәрізденіп бірігіп, жоғары ұшындағы 5 тісшесі болады. Ал жалған, тілшегүлдің жоғарғы ұшында 3 тісшесі ашылып жайылады. Күлтенің түтікшесіне бітісіп өскен 5 аталығы бар. Тозаңдығы да түтікшеге қосылады. Жатыны төмен орналасады. Аталық түтік арқылы аналық аузы қостелімді аналық мойны өтеді. Демек, күрделігүлділерде бір ғана аналық болады. Жемісі - айдарлы немесе айдарсыз тұқымшалар. Күрделі гүлділердің формуласы: Т₀К₍₅₎А₍₅₎Ж₍₂₎(бақбақ гүлі).

Гүлдерінің құрылысы

Гүлдерінің құрылысы өте күрделі және алуан түрлі болғандықтан, кейбір өсімдіктердің гүл формуласын ұсынамыз.

Кәдімгі бақбақ тілшегүлі: Т₀К₍₅₎А₅Ж₍₂₎.
Мыңжапырақ (тысячелистник) себетіндегі түтікшелі гүлі: Т₀К₍₅₎А₅Ж₍₂₎; жалған тілшегүлі: Т₀К₍₅₎А₅Ж₍₂₎.
Дәрілік түймедағы (ромашка лекарственная) түтіктелі гүлі:

Т₀К₍₅₎А₅Ж₍₂₎ жалған тілшегүлі: Т₀К₍₀₊₃₎А₀Ж₍₂₎.

Күнбағыстың себетінде де түтікшелі, тілшелі гүлдер бар. Жалған тілшелі гүлдері себет гүлшоғырының жиегінде (шетінде) орналасады, ол жеміс бермейді; формуласы: Т₀К₍₀₊₃₎ немесе ₃А₍₎Ж₍₎.

Сонымен күрделігүлділер тұқымдасы гүлдерінің құрылысы бойынша 2 тұқымдас тармағына топтастырылады:

түтікiелі гүлділер (күнбағыс, түймедағы, мыңжапырақ, жусан, ермен, гүлкекіре және т. б.),
тілше гүлділер тұқымдас тармағы (бақбақ, шашыратқы, қалуен және т. б.).

Қашқаргүл

Астра немесе қашқаргүл (Aster) - күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Олар бау-бақшада, гүлзарларда, саябақтарда өсіріледі. Қазақстанда алтай астрасы, кермек-жапырақты астрасы, Попов астрасы, шөл дала астрасы, бурыл астрасы, талорман астрасы деген түрлері бар. Ең көп кездесетіні алтай астрасы (A.altaicus). Астралардың гүлдері түрлі түсті әсем болғандықтан, олар қолмен көптеп өсіріледі. Көп жағдайда өсімдіктен бөлініп шығатын әртүрлі заттар жиналатын қуыстары болады-сүт жолдары, схизогенді шайыр жолдары. Жасушаларында инулин жиналады.

Кейде қашқаргүл тұқымдастар деп аталатын күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктер қосжарнақтылардың көбірек назар аударатын тобы болып саналады. Бұлар гүлшоғырында әр түрлі гүлдер өте көп жиналғандықтан, күрделігүлділер тұқымдасы деп аталған. Гүлшоғыры - себетгүл, күрделігүлділерге жататын өсімдіктердің көпшілігі біржылдық, көпжылдық, едәуір биік шөптекті өсімдіктер. Жапырағында бөбешік жапырақ болмайды. Себетгүлге орналасқан кішкене гүлдердің тостағаншасы үлпекті айдаршаға айналған, күлтесі 5 күлтежапырақшадан құралады. Себетгүлдегі гүлдердің барлығы жеміс бере бермейді. Көбінесе қосжынысты (аталықтар және аналықтар) гүлдер болғанымен, жеміс түзбейтін дара жынысты аталық гүлдер де кездеседі. Жемісі айдарлы немесе айдарсыз тұқымша. Күрделігүлділердің тозаңданбай-ақ жеміс түзетін бірнеше түрлері бар (бақбақ). Жемісі жел, жануарлар, су арқылы таралады. Күрделігүлділердің май алынатын, көкөністік, дәрілік, малазықтық, сәндік, техникалық түрлері бар. Ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер - арамшөптер.^[1]

Мақсыр

Мақсыр.

Бұл өсімдіктің жабайы түрі кездеспейді. Жерорта теңізі елдерінде, Орта Азияда мақсырдың қолдан өсірілетін 19 түрі бар. Қазақстанда оның 4 түрі өсіріледі. Олар: түкті мақсыр, тікенді мақсыр, сортаң мақсыр және бояу мақсыр деп аталады. Енді бояу мақсырға толығырақ назар аударайық.

Мақсыр (сафлор) - тармақталған тік сабақты, біржылдық өсімдік. Оның қандауыр тәрізді сопақ жапырақтары өсімдік сабағына сағақсыз орналасады. Жапырақтарының жиегінде тікенектері болады. Сабақтың биіктігі - 100 сантиметр, кейде одан асып түседі. Гүлшоғыры - себетгүл. Гүлінің түсі ашық сары немесе қызыл-сары болып келеді. Бір өсімдікте 5-тен 60-қа дейін себетгүл бар. Жемісі - тұқымша. Бір себетгүлдегі ақ түсті, қырлы, жылтыр тұқымшалар саны 20-дай 100-ге дейін жетеді.

Мақсырдың тұқымшаларынан май алынады. Олардың құрамында 25-37% май болады. Мақсыр майы күнбағыс майынан кем түспейді. Оның майы тағамға және техникалық мақсатқа (бояу, эмаль, сабын алуға) пайдаланылады. Мақсырдың тұқымшалары ауыл шаруашылық құстарына жем ретінде беріледі. Ал тұқым ұны ауыл шаруашылық малдарға күнжара түріндегі малазық болып саналады. Мақсырдың балаусалы сабақ жапырақтары сүрлемге салынып, малға беріледі. Күлте жапырақшалары да бағалы. Олардан қызыл және сары бояу өндіріледі. Аспаздыққа да пайдаланылады. Мата бояйтын бояу алынады.

Солтүстік Африка және Азия елдерінде өсірілетіндіктен, мақсыр ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төтеп бере алады. Ол суды да үнемді жұмсайды. Мақсыр топырақ талғамайды. Өскіндері -6-10оС температураға төзеді. Өсімді мерзімі 93-117 күн. Мақсыр ауыспалы егістікте астық дақылдылардан кейін егіледі. Оның тұқымы көктемде қатар аралығы 30-60 см болатындай етіп себіледі. Егу нормасы - 1 гектарға 8-15 кг тұқым себу. Себу тереңдігі 5-8 см. Тұқымы толық пісіп, өсімдік құраған кезде комбайнмен тауып алады. Бітеугүлдену кезінде - пішен ретінде, ал гүлдеу немесе себетгүл түзу кезінде сүрлемге орып жинайды. Мақсыр - өте пайдалы өсімдік.

Өгейшөп

Өгейшөп - Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін тамырсабақты, көпжылдық шөптекті өсімдік. Ерте көктемде көптеген шөптекті өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып, гүлдейді. Өгейшөп тамырсабағынан дамыған гүлсидамның биіктігі 10-25 см, жапырақтары қызғылт-қоңыр түсті, сағақсыз, қабыршақты болады. Гүлдеп болған соң тамырға жақын жерінен ұзын сағақты, жүрек пішінді, ені 10-15 сантиметрге жететін үлкен жасыл жапырақтары дамиды. Өгейшөп жапырағы тақтасының үстіңгі беті түксіз жылтыр - «салқындық» сезім тудырады. Жапырақтың астыңғы бетінде жұмсақ түктер өсіп, «жылылық» шырай білдіреді. Осы екі түрлі ерекшелігіне байланысты өсімдік «өгейшөп» аталған. Өгейшөптің сары түсті ұсақ гүлдері ені 1-2 см мөлшерінде себетгүлге (корзинка) - гүлшоғырға жиналған. Себетгүлде топтасқан гүлдері екі түрлі: себетгүлдің жиегіндегі (шетіндегі) гүлдердің барлығы - аналық тілшелі гүлдер, ортасында орналасқандарының барлығы - аталық түтікшелі гүлдер. Сонымен, өгейшөптің себетгүлінде (гүлшоғырында) аталық та, аналық та гүлдердің болатынына көз жеткіздік.

Өгейшөпті өзен жағалауынан, сайлардан, аласа төбе етектерінен, өзге де жерлерден кездестіре аламыз. Ол - дәрілік өсімдік. Халықтық медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәру ретінде пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы зор.

Шаруашылық маңызы

Астралылар тұқымдасының шаруашылық маңызы зор. Бұлардың арасында каучуктылары (мыс., көксағыз, гвайюла, жерсағыз, т.б.), көкөніс түрінде пайдаланылатын (мыс., ассүттіген, бөрікгүл, шашыратқы, т.б.), мал азықтық (мыс., жер алмұрты), май алынатын (күнбағыс, мақсары, т.б.), әсемдік үшін өсірілетін (қошқаргүл, нарғызгүл, хризантема, қырмызыгүл,барқыт шөп, әсел, т. б.), дәрілік маңызы бар (түймедагы, арника, дермене, андыз, итошаған, т.б.) түрлері кездеседі.