Уикипедия

Көреген Олег

Русь кінәзі

Олег (ежелгі орыс. Ѡлегъ, Ольгъ,[5][6] ежелгі сканд. Helgi; 912 жылы қайтыс болды), жиі Көреген Олег[a] — Русьтік варяг ханзадасы, кейін Киев кінәзі,[7][8][9][10] Киев Русі негіздеушілерінің бірі.[11]

Көреген Олег
Көреген Олег
Олегтің суреттемесі, Виктор Васнецов (1899)
Лауазымы
Киев кінәзі
881/2/889[1] — 912/922/940 жылдар[2]
Ізашары Аскольд пен Дир
Ізбасары Игорь
Новгород кінәзі
879 — 912
Ізашары Рюрик?[2]
Ізбасары Игорь
Өмірбаяны
Діні Ежелгі скандинав діні
Қайтыс болуы 912 (0912)
Жерленді Киев (ӨЖХ[3]), не Старая Ладога (НТХ[4])
Династия даулы[2]
Әкесі белгісіз[1]
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Өткен жылдар хикаяты жазуынша Олег Новгород билеушісі ретінде «туысы» Рюриктің ізбасары болды, шығыс славянның біраз руын біріктіріп, оларға билік етті де, Новгородтан басталған жерін Днепр бойындағы жерге дейін созды. Олег, оған қоса, Константинопольге сәтті шабуыл да жасап көрді. Ол 912 жылы қайтыс болды да, оның ізбасары Игорь Рюрикұлы болды.

Көреген Олег өмірі мен билігінің нақты жылдары жайлы даулар бар, тарихшылардың сөзінше бұрын қолданыста болған дәстүрлі даталар Кембридж құжаты сияқты түрлі дереккөздердегі ақпаратпен сәйкес келмейді. Мәселен, Кембридж құжаты HLGW есімді (ивр. הלגו‎, Хельгу) бір русьтік қаған мен оның 940 жылдарға дейін созылған, I Роман Лакапин монархтығымен тұспа-тұс келген билігі жайлы баяндайды. Олегтің Рюриковичтер әулетіне байланысы, әсіресе оның Игорьға туыс, не туыс емес болғаны да ғалымдар арасына келіспеушілік әкеледі.[12]

Хикаяттардағы Олег

өңдеу
 
Виктор Васнецов. Олегтің жылқысымен қоштасуы (1899).

Өткен жылдар хикаятының жазуынша Олег Рюриктің «туысы» еді,[13] Рюрик Олегке патшалығы мен ұлы Игорьге қамқорлық жасағанын тапсырды. Алайда оның Рюрикке туыстығын біраз ғалым мойындамайды және бұл тұжырым даулы саналады.[12] 879 жылы Олегтің Рюриктің Новгород басшысы ретінде ізбасары болғаны делінеді. 881–882 жылдары ол Смоленскіні жаулап алды да, Киевтегі билікті тартып алып, Аскольд пен Дирді өлтірді де, өзін Киев кінәзі деп жариялады. Бұл оқиға Киев Русі негізінің қалануы делінеді.[11] Өткен жылдар хикаятының хабарлауынша Олег Киевтің тұңғыш кінәзі (орыс. князь) болса да, ол әлі Ұлы Кінәз деп аталмаған.[11] Кейінгі мәскеулік хикаятшылар оны Ұлы Кінәз және оның елін Ұлы Кінәздік (орыс. великое княжение) дейтін, алайда бұдан ескі дереккөздер бұл жайлы жазбаған.[14]

883 жылы Олег древляндарды өзіне бағындырды. 907 жылы древляндар Киевтің Византияға қарсы соғысына қатысты.[15]

 
Виктор Васнецов. Әскерилерінің Олег жайлы қайғырғаны (1899).

Өткен жылдар хикаятындағы Олегтің өмірі туралы қысқаша мәлімет Новгород тұңғыш хикаятындағы берілген нұсқаға қарама-қайшы келеді, онда Олегтің Рюрикпен туысы болмағаны және оның Игорь армиясының қолбасшысы қызметін атқарған скандинавиялық ханзада болғаны айтылған. Новгород тұңғыш хикаяты Олег билігінің басталған күнін көрсетпейді, бірақ оның қайтыс болғанын 912 жылы емес, 922 жылы деп көрсетеді.[16]

Өткен жылдар хикаяты мен басқа да киевтік дереккөздер Олегтің қабірін Киевте орналастырады, ал новгородтық дереккөздер оның Старая Лагодада жерленгенін жазады. Ең ерте және ең сеңерлік дереккөз болған Новгород тұңғыш хикаятында оның «теңіздің арғы жағына» (мысалы Скандинавияға) алынғаны және сол шетел жерде жерленгені жазылған.

Аңыз бойынша өлімі

өңдеу
 
Олегтің жорамалды жерленген жері, Старая Ладога маңындағы Волхов өзені.

Өткен жылдар хикаятында Олег «Пайғамбар» деп аталады, бұл оның скандинавиялық есімінің («діни қызметкер») қасиетті мағынасын білдіретін эпитет. Александр Пушкиннің «Көреген Олег туралы жыр» балладасындағы романтизацияланған аңыз бойынша,[17] паганистік діни қызметкерлер (волхвтар) Олег өз айғырынан өледі деп болжаған.[18]

Олег сәуегейлікке қарсы тұрамын деп жылқысымен қоштасты да, оны еркін қылды. Арада көп жылдар өтті де, ол жылқысының қайда екенін сұраса, оның өлгенін естіді. Қалдықтарын көремін деп, сүйегі жатқан жеріне жетті. Жылқының бас сүйегіне етігін тигізгенде, ол жерден жылан сырғып шығып, оны шағып алды. Олег қайтыс болды да, осылайша сәуегейлікті орындады.[18]

Кембридж құжатындағы Олег

өңдеу

Өткен жылдар хикаятына сәйкес Олег 912 жылы қайтыс болды және оның мұрагері Киевтік Игорь сол уақыттан бастап 945 жылғы өлтірілгеніне дейін билік етті. I Роман Лапакинның замандасы болған еврей хазары жазған Кембридж құжатында[19] HLGW (ивр. הלגו‎‎, Хельгу) атты орыс қолбасшысының қызметі сипатталады.[20] Көптеген ғалымдар 940 жылдардың аяғында Хельгуға (көбінесе Олег деп транскрипцияланады) сілтеме жасаған Кембридж құжатының есебін жылдар бойы ескермей жүрді.

Алайда жақында Дэвид Кристиан және Константин Цукерман сияқты ғалымдар Кембридж құжатының есебін басқа да түрлі Русь хикаяттары растайды деп болжайды және Олег пен Рюрикұлы Игорьге адал фракциялар арасындағы тұңғыш саяси бәсеке болған деген болжам жасайды. Олег ақыры бұл бәсекеде жеңілді делінеді.[21] Цукерман Русьтің ерте хронологиясын осы дереккөздер негізінде қайта қарастыру керек деп тұжырымдады. Цукерманның және осы дереккөздерді талдаған басқа адамдар ойларының арасында хазарлар Киевті X ғасырдың басына дейін жоғалтпады (дәстүрлі дата 882 емес),[22] Игорь Рюриктің ұлы емес, әлдеқайда алыс ұрпағы еді және Олег Рюриктің бірден ізбасары болмаған, орнына аңызға айналып, жоғалған варягтық кінәздер ұрпағының болғаны делінген.[23]

Олегтің өлімі туралы Кембридж құжатының жазбасында (дәлірек айтқанда, оның ФРС-ке[b] қашып, сол жерде өлтірілгені) Ибн Мискавейх сияқты араб тарихшыларының есебімен ұқсас параллельдер бар екендігі ерекше қызығушылық тудырады. Ол 944/5 жылы Арран мұсылман мемлекетіне Русьтің дәл осындай шабуылын сипаттаған еді.[24]

Өмірбаянын қайта қарап шығу

өңдеу
 
Фёдор Бруни суретіндегі Олег

Цукерманның нұсқасынан айырмашылығы, Өткен жылдар хикаяты және кейінірек Киев хикаяты Олегтің бейітін Киевте орналастырды. Сонымен қатар, ғалымдар, егер Олег 879 жылы Рюриктің орнына билікке келсе (Шығыс славян шежірелерінде айтылғандай), ортағасырлық жылнамаларда болмаған өмір сүру ұзақтығы болмаса, оның 70 жылға жуық уақыт өткеннен кейін белсенді болуы екіталай екенін атап өтті. Бұл қиындықтарды шешу үшін Паркоменко (1924) Хельгу атауы тек бір адам емес, Русьтің түрлі монарх пен дін қызметкерлері болғанын айтты, бұны атаудың норвег тіліндегі «қасиетті» дегенді білдіретін гельгу деген сөзіне байланысы бар болғаны және титулға түрлі адам, соның ішінде Игорьдің ие болғаны арқылы түсіндірмек болды.[25]

Сондай-ақ 940-жылдары соғысқан Хельгу-Олегтің Рюриктің екі мұрагерінен де ерекшеленгені жайлы да болжам бар.[26]

Георгий Вернадский тіпті Кембридж құжатындағы Олегтің Игорьдің аты-жөні белгісіз үлкен ұлы болғаны жайлы болжам да жасады, бұл есімсіз қайраткердің жесірі Предслава 944 жылғы русь-византия шартында айтылған.[27] В.Я. Петрухин 940 жылдардағы Хельгу-Олег Чернигов жергілікті кінәздерінің бірі болғанын және оның билеуші ​​әулеті Хазариямен ерекше тығыз байланыста болғанын болжады.

Ескертпелер

өңдеу
  1. ↑ белар. Алег Вешчы, орыс. Олег Вещий, укр. Олег Віщий
  2. ↑ Павел Коковцов 1932 жылғы хаттың орысша аудармасын жариялаған кезде, ФРС қысқартылуының Фракияны білдіре алатынын айтып кетті, бұл жерде Русь әскерлері Лакапин әскерлеріне жеңілген еді (online Мұрағат көшірмесі 6 мамырдың 2007 Wayback Machine мұрағатында). ФРС-тың Парсы елін білдіре алатыны да айтылып жатады.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ a b Ostrowski, 2018, p. 44
  2. ↑ a b c Ostrowski, 2018, p. 42–44
  3. ↑ Ostrowski, 2018, p. 32–33
  4. ↑ Ostrowski, 2018, p. 40
  5. ↑ Chronicles by the Hypatian Lists (ЛѢТОПИСЬ ПО ИПАТЬЕВСКОМУ СПИСКУ)  (ағыл.). Мұрағат көшірмесі 6 тамыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
  6. ↑ Vasmer, Max Этимологический словарь Макса Фасмера. Тексерілді, 21 желтоқсан 2022. Мұрағат көшірмесі 21 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
  7. ↑ Brook Kevin Alan The Jews of Khazaria. Second Edition — London: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. — P. 55. — ISBN 9781442203020. Мұрағат көшірмесі 17 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  8. ↑ Kendrick T. D. A History of the Vikings — Routledge. — P. 508–509, 847. — ISBN 9781136242397. Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  9. ↑ Reuter Timothy The New Cambridge Medieval History: Volume 3, c.900–c.1024 — Cambridge: Cambridge University Press. — P. 891. — ISBN 9780521364478. Мұрағат көшірмесі 17 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  10. ↑ Lock Peter The Routledge Companion to the Crusades — Routledge. — P. 8. — ISBN 9781135131371.
  11. ↑ a b c Dimnik, 2004, p. 259
  12. ↑ a b Ostrowski, 2018, p. 30–31, 39
  13. ↑ Gabriel Bie Ravndal Stories of the East-vikings — Augsburg publishing house, 1938. — P. 173. Мұрағат көшірмесі 17 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
  14. ↑ Dimnik, 2004, p. 259–260
  15. ↑ The Russian Primary Chronicle  (ағыл.).
  16. ↑ A. N. Nasonov Novgorodskaia Pervaia Letopis Starshego i Mladshego Izvodov — Moscow and Leningrad: ANSSR, 1950. — P. 337–343.
  17. ↑ Leningrad, Aurora Art Publishers, 1991.
  18. ↑ a b Prince Oleg and his Fateful Steed: A Story from Medieval Rus'. Medievalists.net (1 қазан 2022). Тексерілді, 7 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  19. ↑ Кембридж құжатындағы мәтін Golb 106–121 бөлімінде бар. Ол осы мақалада SL Fol. x:x форматында көрсетілген)
  20. ↑ SL Fol. 2r, 15–16; 17. The author of the letter describes Khazaria as "our land". SL Fol. 1r:19, 2v:15,20.
  21. ↑ Zuckerman 257–268. Zuckerman cites, inter alia, to the Novgorod First Chronicle. Cf., e.g., Christian 341–345.
  22. ↑ Pritsak 60–71; Shahmatov xxxii–xxxiii;
  23. ↑ Pritsak 60–71.
  24. ↑ Miskawaihi 67–74; cf. SL Fol. 2v:3 et seq.
  25. ↑ Parkomenko, 1924, p. 24 et seq.
  26. ↑ Brook 154.
  27. ↑ Vernadsky 41 et seq.

Қолданылған әдебиет

өңдеу
  • Artamonov Mikhail Istoriya Khazar — Leningrad, 1962.
  • Bain Robert Nisbet Oleg Vol. 20. — P. 76–77.
  • Brutskus, Julius D. Pismo Hazarskogo Evreja Ol X Veka. Berlin 1924.
  • Christian, David. A History of Russia, Central Asia and Mongolia, Vol. 1. Blackwell, 1998.
  • Dimnik Martin The Title "Grand Prince" in Kievan Rus' — Mediaeval Studies, 2004. — Vol. 66. — P. 253–312.
  • Dunlop D.M. History of the Jewish Khazars — Princeton: Princeton Univ. Press, 1954.
  • Gregoire H. 'Le "Glozel' khazare." Revue des Études Byzantines — 1937. — P. 12.
  • Golb Norman; Omeljan Pritsak Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. — Ithaca: Cornell Univ. Press, 1982.
  • Nasonov, A.N., ed. Novgorodskaja Pervaja Letopis Starshego i Mladshego Izvodov |location= Moscow |year= 1950}}
  • Novoseltsev Anatoli P. Hazarskoe Gosudarstvo i Ego Rol' v Istorii Vostochnoj Evropy i Kavkaza. — Moscow, 1990.
  • Ostrowski Donald Was There a Riurikid Dynasty in Early Rus'?  — Canadian-American Slavic Studies, 2018. — Vol. 52. — P. 30–49.
  • Parkomenko V. A. У истоков русской государственности — Leningrad: Gosizdat, 1924. — P. 113.
  • Petrukhin V.Ya. "Князь Олег, Хелгу Кембриджского документа и русский княжеский род". Древнейшие государства Восточной Европы. 1998. Памяти А.П. Новосельцева — Moscow: Russian Academy of Sciences, 2000. — P. 222–230.
  • Pushkin Alexander The Song of the Wise Oleg — Leningrad: Aurora Art Publishers, 1991.
  • Shahmatov A.A. Ocherk Drevnejshego Perioda Istorii Russkogo Jazyka — Petrograd, 1915.
  • Zuckerman Constantine On the Date of the Khazar’s Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus' Oleg and Igor — Revue des Études Byzantines 53, 1995. — P. 237–270.
  • Vernadsky Georgy Kievan Rus — Moscow, 1996.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Көреген_Олег&oldid=3417196» бетінен алынған