Мал атаулары

Мал атаулары^[1] - төрт түліктің (жылқы, түйе, сиыр, қой-ешкі) жасына, жынысына, жұмысқа пайдаланылуына қарай халықтың малдарға қойған аттары.

Кіріспе өңдеу

Мал көшпелі қазақ елінің тұрмысында ғасырлар бойы мінсе - көлік, жесе - тамақ, ішсе - сусын, кисе - киім болды. Сондықтан өмір бойы етіне, сүтіне, терісіне, жүніне, күшіне қараған ел малды бағым-күтімін келістіріп, қастерлеген. Халықтың төрт түлікке байланысты тудырған мақал-мәтелдері мен ән-күйлері де, өлең- жырлары мен аңыз-ертегілері де, мысалдары мен қиссалары да көп. Ертедегі діни сенімдеріне орай қазақтар әр түліктің тәңірісі, иесі, қамқоршысы болады деп түсініп, түйені - Ойсылқара, жылқыны - Қамбарата, сиырды - Зеңгібаба, қойды - Шопаната, ешкіні - Шекшеката деп кие тұтқан.

Толық мақаласы: Жылқы

1 жасқа толмаған төл - бұзау, баспақ, торпақ, одан үлкені - тайынша, тана;
1,5 - 2 жастағы ұрғашысы - қашар;
3 жасқа қарағаны - құнажын (құнажын сиыр, құнан өгіз);
4-ке қарағаны - дөнежін (дөнежін сиыр, дөнен өгіз);
5 жастан бастап сиыр, өгіз деп аталады.
Жынысы жетілген еркек малды - бұқа, піштірілгенін - өгіз дейді.
Сиыр қоңы мен сүттілігіне т.б. қасиеттеріне қарай ту, тұмса, бітеу, тоқтаған, қашақ, бұзаулы, сауын сиыр болып бөлінеді.
Ірі қараның негізгі түстері: қара, қарала, ала, көк, қызыл, қоңыр, ақбас, тарғыл т.б.

1 жасқа дейінгі төл - бота;
1 - 1,5 жастағысы - буыршын (ұрғашысы - бұзбаша) деп аталады;
піштірілген еркек түйе - атан, қосөркешті еркек түйе - бура, сыңар өркештісі - үлек;
қос өркешті (айыр) және сыңарөркешті (нар) түйелердің алғашқы ұрпағын - қоспақ (біртума), екінші ұрпағын - балқоспақ, үшінші ұрпағын - мырзақоспақ;
тұңғыш ботайлайтынын - қаймалы, одан әрі боталай беретінін - інген, нардың ұрғашысын - аруана дейді.

Қой түлігі негізінен қозы, саулық, еркек қой болып үш топқа бөлінеді. Оның жаңа туған төлі қозы деп аталады.
Туу мерзіміне қарай қозы: арамза, кейе, қауқа, күнтимес, көпей, бөдене деп аталады. Жетіле бастағандарын марқа, бағлан дейді.
Саулық: тұсақ, саулық, бойдақ қой.
Еркек қой: ісек, қошқар, азбан болып бөлінеді.
Жасына қарай қой: тоқты, құнан қой, дөнен қой, ағауыз деп те аталады.