Ноам Чомски

Ноам Чомски
	Ноам Чомски
	Avram Noam Chomsky
Жалпы мағлұмат
Туған күні	7 желтоқсан 1928 (96 жас)
Туған жері	Филадельфия, Пенсильвания
Азаматтығы	АҚШ
Шығармашылығы
Шығармалардың тілі	ағылшын тілі
Бағыты	Батыс пәлсапасы
Кезең	Қазіргі заман философиясы
Негізгі қызығушылығы	Тіл білімі · психология; тіл философиясы; саясат · этика
Негізгі пікірі	тудырушы грамматика, әмбебап грамматика, түрлендіруші грамматика, government and binding, Чомски иерархиясы, контекстен тыс грамматика, principles and parameters, лингвистикалық минимализм, тіл үйрену құрылғысы, Chomsky Normal Form, propaganda model
Қолтаңбасы
http://chomsky.info

Аврам Ноам (Нoум) Хомский (көбінесе "Хомский" немесе "Чомский"деп транскрипцияланады, ағылш. Avram Noam Chomsky, 07 желтоқсан 1928(19281207), Филадельфия, Пенсильвания) — америкалық тіл білімі маманы, философы, саяси қайраткері, жазушысы және лекцияшысы. Ол Массачусетс технология институтында институт профессоры және тіл білімінің құрметті профессоры (емеритус профессоры).

Чомски 20-шы ғасырда тіл білімі саласында жасалған ең маңызды жетістіктердің бірі болып саналатын тудырушы грамматика теориясын ұсынған. Ол Б. Ф. Скиннердің Verbal Behavior атты кітабына рецензия жазу арқылы когнитивті революцияға бастау берді. Рецензиясында ол 1950-ші жылдары кең тараған мінез-құлық пен пен тілге деген бехавиористік көзқарасты сынға алды. Оның тілді зерттеуге деген натуралистік көзқарасы тіл және сана философиясына әсер етті. Ол формалды тілдерді тудырушы күші бойынша сұрыптайтын Чомски иерархиясын да ұсынды.

1992 жылғы Arts and Humanities Citation Index («Өнер және гуманитарлық ғылымдардағы дәйексөздер көрсеткіші») индексінің мәліметі бойынша, 1980-1992 жылдар аралығында көзі тірі ғалымдардың ішіндегі ең көп рет сілтемелер алған — Чомски және оның еңбектері. Ал жалпы сілтеме жасалу саны жағынан Чомски тарихтағы сегізінші ғалым.^[2]^[3]^[4]

1960-шы жылдары Вьетнам соғысын сынай бастауы арқылы ол әсіресе кең танымалдылыққа ие бола бастады. Ол АҚШ саяси қайраткерлерінің солшыл бөлігіндегі ең маңызды зиялы тұлға болып есептеледі. Чомски өзінің саяси белсенділігімен және АҚШ үкіметінің халықаралық саясатын сынауымен кеңінен белгілі.

Өмірбаяны

Чомски Пенсильвания штатындағы Филадельфия қаласындағы «Ист Оук Лейн» ауданында туған. Әкесі — көне еврей тілінің маманы Уиллиам Чомски (1896-1977). Ол Украинада туып-өскен. Анасы — Елси Чомски (қыз кезінде — Симонофски). Ол қазіргі Беларусьтың жерінде туған, бірақ балалық шағын Құрама Штаттарда өткізген, сондықтан «қарапайым Нью-Йорк ағылшыншасын» ана тілі ретінде білген. Екеуінің де ана тілі идиш болатын, бірақ Чомскидің өзінің айтуы бойынша, оны үйде сөйлеуге «тыйым салынған» еді. Оның отбасы өзіндік бір «еврей геттосында» тұратын, ол «гетто» тіл бойынша «идиш жағы» мен «еврей жағы» болып екіге бөлінген еді. Оның ата-анасы соның «еврей жағында» болып, балаларын еврей тілі мен әдебиетінде тәірбиеледі. Чомски 1930-шы жылдардың ортасында балалық шағында ирландиялық католиктер туралы естеліктерін былай суреттейді: «Мен бұны айтуды онша жақтырмаймын, бірақ мен католиктерден өте қатты қорқатын едім. Мен ол қорқыныштың ақылға сыйымсыз екенін түсініп, кейін ол қорқынышты жеңдім».^[5]

Чомскидің еске алуы бойынша, ол өзінің алғашқы мақаласын он жасында Испания азаматтық соғысы кезінде Барселона франкистердің қолына түскен соң фашизмнің жайылып кету қаупі туралы жазған. Он екі-он үш жасынан ол саяси анархизм бағытын қолдай бастаған.^[6]

Филадельфияда орта мектепті бітірген соң 1945 жылы Чомски Пенсильвания университетінде философия мен тіл білімін зерттей бастайды. Ол С. Уест Чөрчман және Нелсон Гудман сияқты философтардың және тіл білімі маманы Зелиг Һарристің тәлімін алған. Һаррис берген тәлімнің ішінде оның өзі ашқан тіл құрылымының сызықтық түрлендірулері де бар еді. Чомски кейінірек осыларды контекстен тыс грамматиканы қалыптастыруда қолданды. Һарристың саяси көзқарастары да Чомскидің көзқарастарының қалыптасуына әсер етті.

1949 жылы Чомски тіл маманы Карол Шатцпен отауласты. Олардың екі қызы: Авива (1957 ж.т.) және Дайан (1960 ж.т.) және ұлы: Һарри (1967 ж.т.) бар.

Чомски тілі білімінен докторлық дәрежесін Пенсильвания университетінде 1955 жылы алды. Докторлық зерттеулерін ол Һарвард университетінде төрт жыл жүргізген. Диссертациясында ол өзінің негізгі лингвистикалық ойларын дамытып, оларды 1957 жылғы Syntactic Structures («Ситаксистік құрылымдар») деген кітабында толықтырып шығарды. Оның тіл білімі бойынша жазған ең маңызды еңбегі де осы кітап.

Чомски 1955 жылы Массачусетс технология институтына қызметке тұрды. 1961 жылы Қазіргі заманғы тілдер және тіл білімі бөлімінің (қазіргі Тіл білімі және философия бөлімі) толық профессоры, 1976 жылы институт профессоры болып тағайындалды. 2008 жылы оның МТИ-де тұрақты қызмет еткеніне 53 жыл болды.

1967 жылғы ақпан айында Чомски «Интеллектуалдардың жауапкершілігі» деген мақала жариялап, Вьетнам соғысының басты қарсыластарының біріне айналды,^[7]. Содан соң 1969 жылы American Power and the New Mandarins («Американың құдіреті және жаңа билеушілер») деген мақалалар жинағы шықты. Чомски енді америкалық диссиденттердің ең алғы шебіне шықты.

Чомскиге АҚШ сыртқы саясатын сынағаны үшін қоқан-лоққы жасалған кездер болған. Унабомбер деген атпен белгілі Теодор Качинскидің жоспарланған құрбандарының тізімінде болғаны анықталды. Качински жарылғыш заттар салынған пакеттерді жіберумен айналысып жүрген кезеңде, Чомски өзіне келетін барлық хаттарды арнайы тексеруден өткізуге мәжбүр болған. Оның айтуынша, өзі соны құптамаса да, кейде полиция өзін МТИ ғимараттарында қорғап жүруге арнайы қызметкерлер жіберіп отырған.^[8]

Чомски Массачусетс штатындағы Лексингтон қаласында тұрады. Ол жиі-жиі сапарларға шығып, саяси мәселелер бойынша лекциялар оқиды.

Тіл біліміне қосқан үлесі

«Чомскидің лингвистикасы» оның «Синтактикалық құрылымдар» деген еңбегінен бастау алады. Бұл болса оның одан бұрынғы Logical Structure of Linguistic Theory («Лингвистикалық теорияның логикалық құрылымы») деген еңбегіне негізделген. Осы екі еңбекте құрылымдық лингвистика сынға алынып, түрлендіруші грамматика алға тартылады. Бұл теория бойынша, айтылымдарға (яғни сөздер тізбектеріне) формалды грамматика бойынша сипатталына алатын синтаксис тән болады.

Ол теория бойынша, жас балалардың барлық тілдердің негізгі грамматикалық құрылымы туралы туа біткен білім бар (яғни, адам баласы үйренуге тиісті тілдердің барлығы біртекті болып келеді). Осы туа біткен білім жиі әмбебап грамматика деп аталады. Адам баласы саны шектеулі грамматика ережелерін және саны шектеулі ұғымдарды пайдалана отырып шексіз көп сөйлемдерді, соның ішінде ешқашан естімеген сөйлемдерді де құрастыра алатыны белгілі. Чомскидің теориясы бойынша, бұның себебі — сол әмбебап грамматика. Ол өзінің тудырушы грамматика туралы ойлары үшін Паниниге қарыздар екендігін әрқашан мойындап келеді.

Дереккөздер

↑ Kanan Makiya, Fouad Moughrabi, Adel Safty, Rex Brynen, "Letters to the Editor" in Journal of Palestine Studies, Journal of Palestine Studies via JSTOR (Vol. 23, No. 4, Summer, 1994, pp. 196-200), accessed Желтоқсанның 4 2007. Relevant quotation: «On page 146 of my book, I clearly adopt the propaganda model developed by Noam Chomsky and Edward Herman…»
↑ Chomsky is Citation Champ, MIT News Office (1992-04-15).
↑ Hughes, Samuel. Speech!, 'The Pennsylvania Gazette' (шілде/тамыз 2001). Тексерілді 3 қыркүйектің 2007. «Ғылыми ақпарат институты жақында жүргізген шолу бойынша, ғылыми журналдарда Чомскиге қарағанда тек Маркс, Ленин, Шекспир, Аристотель, Киелі кітап, Платон және Фройдтың еңбектерінен дәйексөздер жиірек келтіріледі. Бұл жағынан ол Һегел мен Цицеронды ығыстырып шығарған.».
↑ Robinson, Paul. The Chomsky Problem, 'The New York Times' (1979-02-25). «Ойларының құдіреті, ауқымы, жаңашылдығы және әсері бойынша Ноам Чомски көзі тірі интеллектуалдардың ішіндегі ең маңыздысы болып табылады. Сонымен бірге ол ... He is also a disturbingly divided intellectual.».
↑ Brian Lamb "Book TV: Interview with Noam Chomsky", маусым 1, 2000 Book TV C-Span^{[dead link]}
↑ Kreisler (2002), Chapter 1: Background. Тексерілді, 3 қыркүйек 2007.
↑ Chomsky, Noam (1967-02-23). "The Responsibility of Intellectuals". The New York Review of Books 8 (3). http://www.nybooks.com/articles/12172. Retrieved 2007-09-03.
↑ Stroumboulopoulos, George Noam Chomsky on The Hour. CBC (2006-03-13). Тексерілді, 4 қыркүйек 2007.

[Leters_to_the_Editor_in_''Journal_of_Palestine_Studies''-1] Kanan Makiya, Fouad Moughrabi, Adel Safty, Rex Brynen, "Letters to the Editor" in Journal of Palestine Studies, Journal of Palestine Studies via JSTOR (Vol. 23, No. 4, Summer, 1994, pp. 196-200), accessed Желтоқсанның 4 2007. Relevant quotation: «On page 146 of my book, I clearly adopt the propaganda model developed by Noam Chomsky and Edward Herman…»

[2] Chomsky is Citation Champ, MIT News Office (1992-04-15).

[3] Hughes, Samuel. Speech!, 'The Pennsylvania Gazette' (шілде/тамыз 2001). Тексерілді 3 қыркүйектің 2007. «Ғылыми ақпарат институты жақында жүргізген шолу бойынша, ғылыми журналдарда Чомскиге қарағанда тек Маркс, Ленин, Шекспир, Аристотель, Киелі кітап, Платон және Фройдтың еңбектерінен дәйексөздер жиірек келтіріледі. Бұл жағынан ол Һегел мен Цицеронды ығыстырып шығарған.».

[robinson-4] Robinson, Paul. The Chomsky Problem, 'The New York Times' (1979-02-25). «Ойларының құдіреті, ауқымы, жаңашылдығы және әсері бойынша Ноам Чомски көзі тірі интеллектуалдардың ішіндегі ең маңыздысы болып табылады. Сонымен бірге ол ... He is also a disturbingly divided intellectual.».

[5] Brian Lamb "Book TV: Interview with Noam Chomsky", маусым 1, 2000 Book TV C-Span^{[dead link]}

[6] Kreisler (2002), Chapter 1: Background. Тексерілді, 3 қыркүйек 2007.

[7] Chomsky, Noam (1967-02-23). "The Responsibility of Intellectuals". The New York Review of Books 8 (3). http://www.nybooks.com/articles/12172. Retrieved 2007-09-03.

[8] Stroumboulopoulos, George Noam Chomsky on The Hour. CBC (2006-03-13). Тексерілді, 4 қыркүйек 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]