Ораз Қыйқымұлы Жандосов

Ораз Қыйқымұлы Жандосов (20 ақпан 1889 жыл, Қаскелең, Верный уезі, Жетісу облысы, Түркістан өлкесі, Ресей империясы — 2 наурыз 1938 жыл, Алматы) — кеңестік мемлекет және партия қайраткері, Қазақстанда коммунизм құрушыларының бірі. Қазақ КСР халық ағарту комиссары.

Ораз Қыйқымұлы Жандосов
Туған күні	20 ақпан 1899 (1899-02-20)
Туған жері	Любавинская, Верный уезі, Жетісу облысы
Қайтыс болған күні	2 наурыз 1938 (1938-03-02) (39 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы, Қазақ КСР
Мемлекет	КСРО
Шайқасы	1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс, Қазақстандағы азаматтық соғыс
Марапаттары

Өмірбаяны

Ораз 1889 жылы Любавинская станциясында, қазіргі Қаскелең қаласында қарапайым шаруалар отбасында дүниеге келген. Ұлы жүздің Шапырашты руынан.

1917 жылы "Садақ" газетімен бірлесе жұмыс істеді. Верный қаласында қазақ жастарының ағарту үйірмесін ұйымдастырады. 1918 жылы Верный ерлер гимназиясын бітірген. Оқуын аяқтай сала ақтарға қарсы әскери іс-қимылдарға қатысқан. Сол жылы коммунистік партия қатарына кірді. Жетісу облысы кеңестерінің І және ІІ сьездерінде делегат болған.

Отбасы

Жұбайы – Жандосова Фатима Асқарқызы (1901-1973). 1901 жылы Ташкент қаласында татар саудагерінің отбасында туған. Ташкент қыздар гимназиясында оқыған. 1920 жылы Ораз Жандосовқа тұрмысқа тиген.

• ұлы – Жандосов Едіге Оразұлы (1922-1953). Өндірістік аварияда қаза тапқан. Жұбайы - Дәулетбаева Клара Фарраховна.
  • немересі - Гүлнәр Едігеқызы (1951 жылы туған).
  • немересі - Адехам Едігеұлы (1953 жылы туған).
• ұлы – Жандосов Санжар Оразұлы (1930-1992). Алматы қалалық партия комитетінің хатшысы, Еңбек министрі, Қазақ КСР Мемлекеттік жоспар комитеті жанындағы ҒЗИ директоры. Жұбайы – Жансүгірова Ильфа Ілиясқызы (Ілияс Жансүгіров пен Фатима Ғабитованың қызы)
  • немересі – Ажар Санжарқызы Жандосова (Еркін Қалиевтың жұбайы) – архитектор-урбанист, қоғам қайраткері.
  • немересі – Дина Санжарқызы Жандосова-Алдабергенова – музыкант-бард.
  • немересі – Жанар Санжарқызы Жандосова.
  • немересі – Фатима Санжарқызы Жандосова.
  • немересі – Кенен Санжарұлы Жандосов.
• ұлы – Жандосов Али (Анри) Оразұлы (1935 - 2023). Тарихшы,1920-1930 жылдардағы Қазақстан тарихының маманы. Жұбайы – тарихшы-шығыстанушы Клавдия Антонқызы Пищулина.
  • немересі – Жандосов, Ораз Алиұлы (1961 жылы туған) – ҚР экс вице-премьері, экс қаржы министрі, Ұлттық банкінің экс төрағасы.
  • немересі - Жандосова Зарина Алиқызы (1963 жылы туған) – ақын.
  • немересі –Жандосова Лааль Алиқызы (1967 жылы туған) – суретші.

Атылуы

1937 жылы Ораз Жандосовты қызметінен босатып, партия қатарынан шығарды. 13 қазан күні Жандосовты антикеңестік ұйымға қатысы бар деген айыппен тұтқындайды. 1938 жылғы 2 наурызда КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясының үкімімен РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-2, 58-7, 58-8, 58-11 баптары бойынша айыпталып, жазаның ең ауыр түрі - ату жазасына кесілді.

1957 жылғы 8 маусымдағы КСРО Жоғарғы Соты әскери коллегиясының үкімімен ақталды.

Қызметі

Азаматтық соғыс жылдары

• 1918-1919 жылдары Жетісу облыстық ұлттар істері жөніндегі бөлім басшысы.
• 1919-1920 жылы мұсылман коммунистері бюросының төрағасы болды.
• 1920 жылы 3-ші Түркістандық дивизияның саяси бөлімін басқарып, Жетісу облысы революциялық әскери комитетіне кірді.
• 1920 жылдың қаңтарында Ақтөбеде өткен Қазақстандық кеңестік партияның 1-конференциясында Жетісу делегациясын басқарды.
• Азаматтық соғыс жылдары Алаш әскерінің сарбаздарын Қызыл әскер қатарына шақыру жұмыстарымен айналысты.
• Қытайға ауып кеткен қазақтарды қайтару ісін басқарған.
• 1920 жылы Фурмановтың тапсырмасымен Верный бекінісіндегі ереуілді басқан кезде уездердегі әскери бөлімшелерді басқарып отырды.
• 1920-1922 жылдары Жетісу облыстық революциялық комитетінің төрағасы, облыстық атқару комитетінің төрағасы, ұлттар ісі жөніндегі меңгеруші болып қызмет етті.
• 1920 жылғы қыркүйекте өткен 5-ші Түркістан компартиясының сьезінен бастап Түркістан республикасының коммунистік партия Орталық комитетінің мүшесі болып тұрақтанды.
• Ораз Жандосов бастамасымен Түркістан өлкесінде “Қосшы” одағы құрылды. "Қосшы" одағының облыстық комитет төрағасы, кейін оның Орталық Комитет төрағасы болып қызмет атқарды.

Кеңестік билік орнаған соң

• 1923-1924 жылдары Мәскеудегі Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясында оқыған.
• 1924 жылдың қазанынан бастап 1925 жылдың сәуіріне дейін Ораз Жандосов Сырдария мен Жетісу губернияларында ауылдарды қайта құру жөніндегі экспедицияны басқарды. Экспедиция нәтижесінде кеңестік жүйе қазақ ауылдарына қарай бейімделуі керек деген шешім шығарылды. Әсіресе ауылдардағы мал шаруашылығы Республиканың негізгі ауыл шаруашалық саласы болып қалуы тиіс. Осының бәрін Коммунистік партияның 14-сьезінде, қазақ коммунистерінің 5-конференциясында сөз сөйлеп, делегат ретінде жеткізді.
• Қазақ АКСР-іне Түркістан Республикасының қазақ аудандары қосылған соң, Қазақстан коммунистік партиясының үгіт-насихат бөлімін басқара бастады. Қазақстан коммунистік партиясының бюросына алғашында кандидат, кейін мүше болып сайланды.
• 1927 жылғы қарашадан 1929 жылғы маусымға дейін Қазақ АКСР халық ағарту комиссары қызметін атқарды. Ораз Жандосовтың қатысуымен Қазақстандағы алғашқы жоғарғы оқу орындары ашылды. Мысалы, 1928 жылы ашылған қазақ педагогикалық институты, 1929 жылы ашылған қазақ ауылшаруашылығы институты.
• Қазақ ауылшаруашылығы институтының алғашқы директоры қызметіне кіріседі.
• 1931-1932 жылдары Қазақстан мемлекеттік кітапханасының алғашқы директоры болды.
• Одан бөлек, 1920-жылдардың екінші жартысы мен 1930-жылдардың басында:
  • Қазақ Ұлттық университетінде сабақ берді.
  • Республикалық "Еңбекші қазақ" газетінің редакторы болып қызмет етті.
  • Қазақстан өлкетану қоғамының басқарма төрағасы,
  • Республикалық кітап палатасының меңгерушісі,
  • Гидрометбюро төрағасы,
  • Өлкелік ғылыми қызметкерлер бюросының төрағасы қызметтерін атқарды.

• 1933 жылдың қаңтар айынан наурыз айына дейін Сарысу ауданының ашыққан халқын Талас аңғарына көшіру және орналастыру бойынша комиссияны басқарды.
• 1933 жылғы тамыздан 1934 жылдың желтоқсанына дейін Кеген аудандық партия комитетінің хатшысы қызметінде жүрді.
• 1935 жылғы қаңтардан 1937 жылғы маусымына дейін Алматы облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарды.
• 1937 жылдың шілдесінен бастап тұтқындалғанға дейін Алматы облысы, Қаракемер ауылында рабфак (жұмысшыларды ЖОО-ға дайындау факультеті) басқарып отырды.

Қатысқан съездер мен сайланбалы қызметтері

1920 жылғы қаңтар айында Ақтөбеде өткен Қазақстан коммунистік партиясының 1-конференциясында Жетісу делегациясын басқарды.

1925 жылы өткен Бүкілресейлік коммунистік партиясының (БК(б)П) 14-сьезінде делегат.

1925 жылы өткен Қазақ АКСР Кеңестерінің 5-съезінде делегат.

1927 жылы өткен Қазақ АКСР Кеңестерінің 7-съезінде делегат.

1936 жылы өткен КСРО Кеңестерінің төтенше 8-съезінің, 1937 жылы өткен Қазақстан коммунистік партиясы 1-съезінің және Бүкілресейлік коммунистік партиясы 2-ші және 6-ші съездерінің делегаты болды.

Әртүрлі жылдары Түркістан АКСР Кеңестері Орталық атқару комитетінің, Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің (БОАК) , Қазақ Орталық атқару комитетінің (ҚазОАК) және КСРО Орталық атқару комитетінің ұлттар кеңесінің мүшесі болды.

Мұрасы

Алматы қаласында және облысында:

• Ірі магистральді көшеге Жандосов есімі берілген.
• Жандосов-Гагарин көшелер қиылысында Ораз Жандосовтың ескерткіші орнатылған.
• Жандосов көшесінің басында мемориалдық тақта орнатылған.
• Қазақстан-Британ техникалық университетінің артындағы скверде көрнекті қайраткерлер аллеясында Ораз Жандосовтың бюсті тұр.
• №105 гимназия Ораз Жандосовтың есімімен аталады.
• Алматы қаласынан 30 шақырым жерде Қарасай ауданында Ораз Жандосов ауылы орналасқан.
• Алматы облысы, Райымбек ауданы, Нарынқол ауылында мектепке Ораз Жандосов есімі берілген.

Шымкент қаласында №30 мектеп Ораз Жандосов атымен аталады.

Жамбыл облысы, Шу ауданы, Шоқпар ауылындағы мектепке Ораз Жандосовтың аты берілген.