Павел Алексеевич Черенков
Павел Алексеевич Черенков (15 [28] шілде 1904, Новая Чигла селосы, Воронеж губерниясы, Ресей империясы — 6 қаңтар 1990, Мәскеу, КСРО) — кеңес физик, Нобель сыйлығының лауреаты (1958), КСРО Ғылым академиясының академигі (1970). Социалистік Еңбек Ері (1984). Екі Сталиндік сыйлықтың (1946, 1952) және КСРО Мемлекеттік сыйлығының (1977) иегері. 1946 жылдан БКП(б) мүшесі.
| Павел Алексеевич Черенков | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері |
Новая Чигла ауылы, Бобров уезді, Воронеж губерниясы, Ресей империясы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Ғылыми аясы | |
| Жұмыс орны |
ҒАФИ, МЭИ, МФИИ |
| Ғылыми дәрежесі | |
| Ғылыми атағы | |
| Альма-матер | |
| Ғылыми жетекші | |
| Несімен белгілі |
Вавилов — Черенков эффектісін ашуда бірлескен авторы |
Өмірбаяны өңдеу
Черенков П.А. 1904 жылы 15 (28) шілдеде Новая Чигла ауылында (қазіргі Воронеж облысы, Талов ауданы) дүниеге келген. Орыс[1]. Павел Алексеевичтің ата-анасы Алексей Егорович пен Мария Черенков шаруа болған.
1928 жылы Черенков Воронеж мемлекеттік университетінің физика-математика факультетін бітіріп, қазіргі Мичуринск қаласындағы Козлов қаласындағы мектепке сабақ беруге жіберілді. Екі жылдан кейін Воронеждік әдебиеттанушы және өлкетанушы, Воронеж мемлекеттік университетінің профессоры, И.С. Никитин үй-мұражайының негізін қалаушы, Алексей Михайлович Путинцевтің қызы Мария Алексеевна Путинцева да сол қалаға жіберіледі. 1930 жылы Черенков Мария Путинцеваға үйленді. 1932 жылы олардың ұлы Алексей, 1936 жылы қызы Елена дүниеге келді. 1930 жылы қарашада Алексей Михайлович Путинцев Воронежде өлкетанушылардың ісі бойынша тұтқындалды. Сол жылдың аяғында Павел Алексеевичтің әкесі Алексей Егорович Черенковты Новая Чиглада «иеліктен айырды». 1931 жылы Алексей Егорович сотталып, жер аударылды. Оған социалистік-революциялық партияға мүше болды, 1930 жылғы «құлақ» жиынына қатысты деген айып тағылды. 1937 жылы ғалымның әкесі тағы да қамауға алынып, 1938 жылы контрреволюциялық үгіт үшін сотталып, атылды.
1930 жылы Черенков Ленинградтағы КСРО Ғылым академиясының физика-математика институтының аспирантурасына оқуға түсті. 1935 жылы кандидаттық, 1940 жылы докторлық диссертациясын қорғады. 1932 жылдан бастап С. И. Вавиловтың басшылығымен жұмыс істеді. 1935 жылдан — Лебедев ҒАФИ-дың қызметкері, 1948 жылдан —МЭИ профессоры, 1951 жылдан — МФИИ профессоры. ҒАФИ (Троицк) филиалында жоғары энергия физикасы кафедрасын құрды және ұзақ жылдар бойы тұрақты басқарды. Филиалда қаладағы бірінші кортты салу арқылы Троицк теннисінің негізін қалады.
КСРО Ғылым академиясының толық мүшесі (1970; 1964 жылдан корреспондент-мүшесі). АҚШ Ұлттық ғылым академиясының шетелдік мүшесі (1985)[2].
Өмірінің соңғы 28 жылында Черенков Ғылым академиясының әртүрлі институттары, соның ішінде ҒАФИ орналасқан Ленин даңғылы ауданындағы астаналық пәтерде тұрды.
Ол 1973 жылы «Правда » газетіне ғалымдардың «Академик А. Д. Сахаровтың жүріс-тұрысын» айыптаған хатына қол қойды. Хатта Сахаровқа «Кеңес Одағының мемлекеттік жүйесін, сыртқы және ішкі саясатын жамандайтын бірқатар мәлімдемелер жасады» деген айып тағылып, академиктер оның құқық қорғау қызметін «кеңес ғалымының ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіру» деп бағалады[3]. Павел Алексеевич Черенков 1990 жылы 6 қаңтарда механикалық сарғаюдан қайтыс болды. Мәскеудегі Новодевичье зиратынжа жерленген [4].
Ғылыми қызмет өңдеу
Черенковтың негізгі еңбектері физикалық оптикаға, ядролық физикаға және жоғары энергиялы бөлшектер физикасына арналған. 1934 жылы ол жылдам зарядталған бөлшектермен сәулеленген кезде мөлдір сұйықтықтардың ерекше көк жарқылын ашты. Ол радиацияның бұл түрі мен флуоресценция арасындағы айырмашылықты көрсетті. 1936 жылы ол оның негізгі қасиетін – сәулеленудің бағыттылығын, осі бөлшектің траекториясымен сәйкес келетін жарық конусының пайда болуын белгіледі. Черенков сәулеленуінің теориялық негізін 1937 жылы И. Е. Тамм және И. М. Франк жасады.
Вавилов—Черенков эффектісі жылдам зарядталған бөлшектердің детекторларының (Черенков есептегіштері) жұмысының негізінде жатыр. Черенков синхротрондарды, атап айтқанда 250 МэВ синхротронды жасауға қатысты (Сталиндік сыйлық, 1952). 1958 жылы Тамм және Франкпен бірге «Черенков эффектісін ашқаны және түсінгені үшін» физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты атанды. Швеция Корольдік Ғылым Академиясының қызметкері Манне Сигбан өз сөзінде: «Қазір Черенков эффектісі деп аталатын құбылыстың ашылуы салыстырмалы түрде қарапайым физикалық бақылау, егер дұрыс жүргізілсе, маңызды жаңалықтарға әкеліп соқтыруы мүмкін екендігінің қызықты мысалы болып табылады және әрі қарай зерттеуге жол ашады» деп атап өтті. Ол гелийді және басқа да жеңіл ядроларды жоғары энергиялы γ-кванттармен бөлу бойынша бірқатар жұмыстарды аяқтады (КСРО Мемлекеттік сыйлығы, 1977).
Естелік өңдеу
- «Жұлдызды кемелер» (1959) кітабында гиперкеңістікпен функционалды сәйкес келетін «Черенков кеңістігі» (Черенков дискісі) туралы айтылады.
- 1994 жылы Черенковтың құрметіне ресейлік пошта маркасы шығарылды.
- 2004 жылы 12 қарашада Чигол мектебіне Нобель сыйлығының лауреаты П. А. Черенков аты берілді.
- Троицк қаласында (қазіргі Мәскеу қалалық ауданы) көше Черенковтың есімімен аталады.
- 2021 жылы МФИИ Ұлттық зерттеу ядролық университетінің аумағында мүсінші Александр Мироновтың ескерткіші ашылды.[5]
Танымал нақыл сөздер өңдеу
«Өмірде ненің көбірек болғанын бағалау қиын —сәттілік, сәтсіздік, бақыт... Бірақ мен көп нәрсені – жеңу керек білемін» П. А. Черенков[6].
Марапаттар мен сыйлықтар өңдеу
- Социалистік Еңбек Ері (27.07.1984)
- үш Ленин ордені (28.07.1964; 26.07.1974; 27.07.1984);
- екі Еңбек Қызыл Ту ордені (06.10.1945; 12.08.1951)
- «Құрмет белгісі» ордені (27.03.1954)
- «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін» медалі (1946);
- «Мәскеудің 800 жылдығын еске алу» медалі (1948);
- «Ерен еңбегі үшін» медалі. В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толуына орай» (1970);
- «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске отыз жыл» мерекелік медалі (1975);
- «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске қырық жыл» мерекелік медалі (1985);
- «Ғылымға және адамзатқа сіңірген еңбегі үшін» алтын медалі (Чехословакия Ғылым академиясы, 1981).
- Бірінші дәрежелі Сталиндік сыйлық (1946) —электрондардың затта жарықтан жоғары жылдамдықпен қозғалуы кезіндегі сәулеленуін ашқаны және зерттегені үшін, оның нәтижелері қорытындыланып, ҒАФИның П.Н. Лебедев еңбектерінде жарияланған (1944).
- Сталиндік сыйлық (1952);
- КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1977) —электронды үдеткіштердің қуатты сәулелерінде жұмыс істейтін бұлтты камералар әдісін қолдана отырып, жоғары энергиялы γ-сәулелерімен жеңіл ядролардың бөлінуін зерттеу жөніндегі жұмыстар сериясы үшін
- Физика бойынша Нобель сыйлығы (1958) —Вавилов-Черенков эффектісін ашқаны және негіздегені үшін (И. М. Франк және мен. Е. Таммен бірге)
- Павел Алексеевич Черенков (рус.). Сайт «Герои страны».
- Биография на сайте электронной библиотеки «Наука и техника»
- Черенков, Павел Алексеевич // Энциклопедия «Кругосвет».
- Говорков Б. Б., Тамм Е. И. Павел Алексеевич Черенков (к 70-летию со дня рождения) // Успехи физических наук. — 1974. — Т. 113, Вып. 3.
- Храмов Ю. А. Черенков Павел Алексеевич // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — С. 294. — 400 с. — 200 000 экз.
- Черенков, Павел Алексеевич на математическом портале Math-Net.Ru
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Черенков, Павел Алексеевич Сайт «Герои Страны»
- ↑ Pavel Cherenkov (ағыл.)
- ↑ Письмо членов Академии наук СССР // «Правда», 29.08.1973.
- ↑ Могила П. А. Черенкова на Новодевичьем кладбище
- ↑ В НИЯУ МИФИ открыли памятник нобелевскому лауреату, академику Павлу Черенкову (орыс.). Атомная энергия 2.0 (29 ноября 2021). Тексерілді, 6 желтоқсан 2021.
- ↑ Цит. по О ценности малой доли: у воронежского профессора Овчинникова свой взгляд на процессы в современной науке (беседа с деканом физфака Воронежского ГУ проф. Олегом Овчинниковым. // Воронеж, 3.03.2021.
Сілтемелер өңдеу
- Өмірбаян «Наука и техника» электронды кітапхананың сайтында
- Черенков, Павел Алексеевич // «Кругосвет» энциклопедиясы.
- Говорков Б. Б., Тамм Е. И. Павел Алексеевич Черенков (70 жылдығына орай) // Успехи физических наук. — 1974. — Т. 113, ор. 3.
- Храмов Ю. А. Черенков Павел Алексеевич // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Бас. 2-ші, өңд. және тол. — М. : Наука, 1983. — Б. 294. — 400 б. — 200 000 дана.