Пуэрто-Рико
Пуэрто Рико (ис. Puerto Rico; ағылш. Puerto Rico) — Вест-Индиядағы ел. Пуэрто Рико, Вьекес, Мона т.б. аралдарда орналасқан. Солтүстік жағалауы Атлант мұхитымен, оңтүстігі Кариб теңізімен шайылады. Жері - 8,9 мың км² . Халқы - 3 195 153 (2018). Әкімшілік орталығы - Сан Хуан қ. Әкімшілік жағынан 7 округке бөлінеді.
| Пуэрто Рико ис. Estado Libre Asociado de Puerto Rico ағылш. Commonwealth of Puerto Rico | |||||
| |||||
| Пуэрто-Рико мемлекеттік әнұраны | |||||
.png)
| |||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ресми тілдері | ағылшын тілі, испан тілі[1] | ||||
| Елорда | Сан-Хуан | ||||
| Ірі қалалары | Сан-Хуан | ||||
| Үкімет түрі | АҚШ-пен қауымдастырылған ел | ||||
| Губернаторы | Рикардо Росельо | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
9104 км² 1,6 | ||||
| Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2010) • Тығыздығы |
3 195 153[2] адам (136-шы) 3 725 789 адам 351 адам/км² (39-шы) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда |
129,908 млрд.[3] $ (75-ші) 39,763[3] $ | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда |
104,557[3] $ (62-ші) 32,004[3] $ (32-ші) | ||||
| АДИ (2015) | 0,845[4] (40-шы) | ||||
| Валютасы | АҚШ доллары (USD) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| ISO коды | PR | ||||
| ХОК коды | PUR | ||||
| Телефон коды | +1(787) және 1(939) | ||||
| Уақыт белдеулері | -4 | ||||
.svg)
Мемлекеттік құрылымы
өңдеу«Өз еркімен қосылған» (АҚШ-қа) және өзін-өзі басқаруға құқылы мемлекет. Жоғарғы билігі АҚШ Конгресінің қолында. Атқарушы үкімет – Пуэрто Риконың губернаторы. Екі палаталы заң шығарушы органы бар.
Табиғаты
өңдеуПуэрто Рико аралы ұзындығы 170 км, ені 60 км, негізінен таулы, тек солтүстік және оңтүстік жағалауы ғана енсіз ойпатты келеді. Биіктігі 1838 м-ге жететін тау жоталары бор мезгілінің шөгінді жыныстарынан түзілген. Марганец (оңтүстік-батыс бөлігінде) және темір (шығысында) руда көздері табылды. Кезінде жер сілкіністер күшті болған. Климаты тропиктік пассаттық. Ойпатты өңірінің орташа айлық температурасы 24-8-280С. Жылына 900-2500 мм жауын-шашын түседі. Теңіз дауылдары жиі байқалады. Солтүстік беткейлерінде мәңгі жасыл және аралас орман, оңтүстік жағында қуаңшылыққа төзімді бұталы өсімдік өседі. Жануарлар дүниесі өте кедей; көбіне жарғанат, бауырымен жорғалаушылар, құрлық ұлулар кездеседі. Пуэрто Рикода 17 жасанды көл және 50 астам өзендер бар.
Халқы
өңдеуНегізгі тұрғындары – пуэртор-икалықтар (3 725 789 адам, 2010). Ондаған мың американдықтар және басқа шетелдіктер тұрады. Ресми тілі – испан және ағылшын тілдері. Басым діни ағымы католицизм. Халықтың орташа тығыздылығы 1 км² жерге 409 адамнан келеді(2010).
Тарихы
өңдеу
8-9 ғ-ларда П.-Р. Аралын үндіс-борикендер мекндеген. Борикендер қарапайым егіншілікпен, аң, балық аулаумен шұғылданған, тоқыма кәсібін де білген. 14-15 ғ-ларда аралды карибтер қоныстанды. 16 ғ-дың басында үндістер рулық құрылыс сатысында болды. Испандықтар бұл аралды басып алып, мал өсірді, жаңа астық дақылдарын енгізді. 16 ғ-дың ортасына қарай жергілікті халық түгел дерлік қырғынға ұшыратылды. П.-Р-ға Африкадан негр-құлдар әкеліне бастады. Ағылшын, француз және голланд қарақшылары бірнеше рет П.-Р-ны басып алуға әрекет жасады. 19 ғ-да испан үстемдігіне қарсы қимылдар (1835, 1838 ж. Көтерілістер) болды. 1868 ж. Р.Э.Бетансес бастаған көтерілісшілер Ларес қ-нда республика жариялады. Көтеріліс қатал басылды. 1873ж. П.-Р. Шектеулі автономия алды.
1898 ж. Аралды АҚШ әскері басып алды. 1917ж. Джонс-Шафрот актісі бойынша пуэрто-рикандықтарға осы күнге дейін күшін жоймаған АҚШ азаматтығы берілді.
1952 ж. П.-Р-да конституция қабылданды. Бұл конституцияға сәйкес «АҚШ-қа еркімен қосылған мемлекет» деп жарияланды, ал іс жүзінде П.-Р. АҚШ-қа тәуелді болып қала берді. 1959 ж. Куба революциясының жеңісі ықпалымен П.-Р-ның тәуелсіздігі жолындағы күрестің күшейе түсуі АҚШ конгресін 1964ж. наурызды П.-Р-ың саяси және экономикалық мәселелерін зерттеу және П.Р-ның келешектегі дәрежесі туралы арнайы комиссия құру жөнінде заң қабылдауға мәжбүр етті. 1968-72 ж. өкіметті бастаған билеуші топтар П.-Р-ны 51-штат ретінде АҚШ-қа қосу жолындағы талапты бұрынғыдан күшейте түсті. 1960 ж. бастап П.-Р. Халқы елдің тәуелсіздігі, әлеуметтік прогресс пен демократия үшін күресті өрістете түсуде.
Кәзіргі уақытта П.-Р. Фармацевтикалық және өндіріс жүйелері дамыған ірі туристік орталыққа айналған.Саяси дәрежесі әлі күнге дейін айқындалмаған.[5]
2000 ж. АҚШ президенті Б.Клинтонның ұсынысымен саяси дәрежесін анықтау мақсатында арнайы комиссия құрылды. Арнайы комиссияның есебінде П.-Р. қазіргі дәрежесі расталып, азаматтарына өз дәрежесін анықтауға құқық беруді ұсынды. Халыққа саяси дәреженің үш түрі ұсынылып отыр: қәзіргі дәрежені растау, АҚШ-қа 51 штат болып ену немесе тәуелсіздігін жариялау.
2012 ж. 6 қарашада П.Р-ның саяси дәрежесін анықтау үшін екі кезеңде референдум өтті. Дауыс берушілердің 65% АҚШ-қа штат болып кіруді қолдады, 31%,- АҚШ-қа одақтас мемлекет болуды, ал 5,53% тәуелсізідікті жариялауды қолдады.
Демография
өңдеу
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Puerto Rico |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Nancy Morris Puerto Rico: Culture, Politics, and Identity — Praeger/Greenwood, 1995. — P. 62. — ISBN 0275952282. + Crawford J. Puerto Rico and Official English 1997
- ↑ Nevada and Idaho Are the Nation's Fastest-Growing States. United States Census Bureau (December 19, 2018). Тексерілді, 30 желтоқсан 2018.
- ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
- ↑ Fuentes-Ramírez, Ricardo R. (2017). "Human Development Index Trends and Inequality in Puerto Rico 2010–2015" (PDF). Ceteris Paribus: Journal of Socio-Economic Research 7. https://ceterisparibusuprm.org/volumen-actual/human-development-index-trends-and-inequality-in-puerto-rico-2010-2015-by-ricardo-r-fuentes-ramirez/. Retrieved May 15, 2017.
- ↑ Қазақ Совет энциклопедиясы: Алматы, 1976. 385-386 б.