Тұран жолбарысы
«Тұран жолбарысы» немесе («Каспий жолбарысы») - тұқымы бүгінде Орта Азия мен Қазақстанда мүлдем құрып біткен. Ғылыми тілде «Тұран жолбарысы» (кейде «Каспий жолбарысы») деп аталған жолбарыс тұқымы бертінге дейін Қазақстан мен Орталық Азияны мекендеген. 1950-жылдардың соңында бірде-бір тұқымы қалмаған тұран жолбарысы 1960 жылдары xалықаралық Қызыл Кітапқа енгізілмей қалған. Қазақстан жерінде жолбарыстардың көбірек мекендеген жері – Сырдария өзені мен Арал теңізінің бойы, кейінгісі Балқаш көлі мен Іле өзені аумағы болған. Сондай-ақ, Шу мен Сарысу, Талас, Арыс өзендерінің бойы, Билікөл маңы, Қаратау жоталарын мекендеді деген ғылыми тұжырым да бар. Шу өзені бойында 1912 жылы екі жолбарыс өлтірілген. Сырдарияның соңғы жолбарысының бірі 1925 жылы Қармақшы ауданы, Жосалы кентінің маңында, ал енді бірі 1933 жылы Қазалы маңында жан қиған. Дегенмен Шу жолбарысын 1940 жылға дейін көргендер болса, Сырдария бойындағы ну жыныста тұран жолбарысы 1945 жылға дейін де ұшырасып отырған. Ғалымдардың зерттеуінше, тұран жолбарысының салмағы 170 пен 240 келі аралығында, ұзындығы 2,70-2,90 метр болған. Салмағы жөнінен уссурий жолбарысынан зор тұран жолбарысы, одан гөрі әлді болған. Керуенге кенеттен шабуыл жасаған тұран жолбарысының атан түйені ұрып жығып, қамыс арасымен 100 метрге дейін сүйреп барғаны туралы оқиға хатқа түскен. Биологтардың мәліметінше, 1900 жылы тұран жолбарысының жортуылдайтын аумағы батыста Қара теңізге, шығыста Алтай тауларына дейін созылған.
| Тұран жолбарысы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 1899 ж. Берлин хайуанаттар бағындағы соңғы Тұран жолбарысы
| ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Panthera tigris (Linnaeus, 1758) | ||||||||||||||||
| Үш-есімді атауы | ||||||||||||||||
| †Panthera tigris virgata | ||||||||||||||||
![Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green).[1]](/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Tiger_map.jpg) Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green).[1]
| ||||||||||||||||
| Subspecies | ||||||||||||||||
|
P. t. tigris | ||||||||||||||||
| Синонимдері | ||||||||||||||||
|
Tigris striatus Severtzov, 1858 |
Ресейде жарық көрген «Военный сборник» журналының 1871 жылғы нөміріндегі «Табиғат және аңшылық» деген бөлімінде Сырдария бойында тұратын Шахан деген аңшы жайында мақала басылған. Шахан аңға кеткен бір күні түнде адамжегіш жолбарыс киіз үйге кіріп, баласын өлтіріп, әйелін қамысқа сүйреп әкетеді. Таңертең қайғылы оқиғаның үстінен түскен ауыл тұрғындары кетпен, қанжар, шоқпармен қаруланып, қанды ізді қуалай барып, жұлым-жұлымы шыққан әйелдің өлі денесінің үстінен түседі. Қатты күйінген Шахан жолбарысты өлтірмекке ант береді. Ақыры сөзінде тұрған аңшы бірнеше шұбар аңның көзін жояды. Өкінішке қарай, аңшының жолбарысты қалай өлтіргені толық баяндалмаған. Дегенмен, өлкелік Сырдария генерал-губернаторы Александр Перовскийге терісі сыйға тартылған алып жолбарыстың қалай ауланғаны жөнінде жазбалар сақталған. Білектерін арқанмен орап, үстеріне қалың тері жамылған аңшылар жалаң қанжармен-ақ жолбарыс жайратып отырған. Мұрағат деректері бойынша, 1880 жылы Арал түбіндегі ауыл маңында отын жинап жүрген бір әйелді жолбарыс жеп қойған. Дәл солай Перовский гарнизонының офицері де жолбарыстың жемі болыпты. Кешке қарай офицер көзге түспеген соң, дабыл көтеріліп, оны солдаттар іздеуге кіріседі. Жолбарыс әлгі офицерді қамыс арасына апарып түк қалдырмай жеп қойыпты. Осындай оқиғалардан кейін тұран жолбарыстарын жаппай қыру басталғанға тәрізді. Әр өлтірілген жолбарыс үшін сый ақыға 25 сом (ол кез үшін бұл 40 қойдың құны) берілген. Атақты контрреволюционер Лев Давидович Троцкий 1928 жылы Алматыға айдалып келгенде, қауіпсіздік қызметкерлері оған Іле өзені бойына аңшылық құруға рұқсат берген екен. Сталиннің бұйрығымен Мәскеуден қуылған маршал Жетісу жерінде түн қатып жүрген тұран жолбарысын талай рет тамашалаған. Бастан-аяқ қара түсті киім киіп, үлкен ит жетектеп жүретін Троцкий, Алматыда белгілі саяси мәлімдемелерімен қатар, «Балқаш жолбарысына шабуыл жасамау туралы пакт» деген еңбек жазған. Тұран жолбарысын тірілту мәселесі соңғы кездері жиі көтеріліп те жүр. Осы мәселені көтеріп жүрген ғалым Бақытжан Әділов Қазақстанға тайгадан уссурий жолбарысын әкеліп, жергілікті жерге бейімдеу арқылы арнайы питомникте тұран жолбарысын «тірілтуге» болатынын дәлелдеп жүргеніне бірнеше жыл болды.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Wild Tiger Conservation. Save The Tiger Fund. Тексерілді, 7 наурыз 2009.