Шерлок Холмс

Шерлок Холмс — атақты әдеби кейіпкер, 19-шы ғасырдың аяғы, 20-шы ғасырдың басында өмір сүрген деп бейнеленген детектив. Ол туралы алғашқы басылым 1887 жылы жарыққа шыққан. Оның авторы — Шотландияда туып-өскен жазушы және дәрігер Артур Конан Дойль. Шерлок Холмс Лондонда тұратын жеке детектив, ол детективті пайымдау және абдуктивті пайымдау атты тәсілдерді және мұқият бақылауды қолдана отырып қиын қылмыстық істерді шешумен айналысады.

Шерлок Холмс
Суретші Сидни Пейджеттің 1904 жылы «Странд» журналында жарияланған Шерлок Холмстың суреті.
Information
Gender	Ер
Occupation	Детектив, жеке тергеуші, консультант
Family	үйленбеген; ағасы Майкрофт Холмс
Children	Жоқ
Nationality	Ағылшын

Конан Дойль Холмс туралы төрт повесть және алпыс алты әңгіме жазған. Әңгімелердің төртеуінен басқасының бәрі Холмстың досы және өмірбаяншысы дәрігер Ватсон атынан жазылған, екеуін баяндайтын Шерлок Холмстың өзі, және тағы екеуі үшінші жақтан баяндалады. Шерлок Холмс туралы ең алғашқы екі әңгіме Beeton's Christmas Annual («Битонның рождестволық жылнамасы») 1887 жылғы басылымында және 1890 жылы Lippincott's Monthly Magazine («Липпинкоттың айлық журналы») басылымында жарық көрген. 1891 жылы «Странд» журналында ол туралы әңгімелер басыла бастағаннан соң Шерлок Холмс кең танымал бола бастады. Конан Дойль 1930 жылы қайтыс болғанға дейін жаңа әңгімелер шығып отырды. Оларда Холмс өмірінің 1878 -1903 жылдар аралығы суреттеледі, соңғы ісін ол 1914 жылы шешті.

Кейіпкерлердің жасалуы

19 ғасырдың екінші жартысында детектив жанры дүниеге келіп, үлкен танымалдылыққа ие болды. Ол Эдгар Поның «Уби́йство на у́лице Морг» (1841) классикалық әңгімесінен басталды, одан кейін детективтік әңгімелерді Чарльз Диккенс, Эмиль Габорио, Уилки Коллинз және басқа да көптеген жазушылар кеңінен пайдаланды. Көптеген романдарда епті де байқағыш детективтер айлакер қылмыскерлерді ұстаған, ал детектив образы, әдетте, схемалық сипатта болды.

Конан Дойл өзінен бұрынғыларға ұқсамай, оқырмандардың көзайымын тудыратын, әділетті детективтің бейнесін жасауды жөн көрді. Шерлок прототипі доктор Джозеф Белл болды, оны Дойл ұсақ-түйек детальдардан адам туралы кең ауқымды деректер жасай алатын кабілетіне таң қалған еді.

Дойл жаңа романның алғашқы идеясын 1886 жылы дәптеріне енгізді. Көптеген варианттардан кейін, ол детективке сол кездегі Англияда кең тараған «Холмс» фамилиясын және «Шеррингфорд» деген онша көп таралмаған есімді беруді ұйғарды (бастапқыда «Шеррингтон» нұсқасы болды). Кейінгі жазбаларда «Шеррингфордты» ирландиялық «Шерлок» есіміне ауыстырылды.

Детективтің адал досы Ватсон, бастапқыда «Ормонд Сакер» деген ерекше есімді алды, соңғы нұсқада ол прозалық  «Джон Ватсонға» айналды . Жазушы өз кейіпкерлерін Лондонның орталығында, Бейкер-стрит 221-б мекен-жайына орналастырды (мұнда әріппен нөмір 221-дің екінші қабатындағы жеке кіреберісі бар пәтерді білдіреді); шын мәнінде Бейкер-стриттегі №221 үй бұрында болмаған.  

Дойл Холмс туралы алғашқы романын (Этюд в багровых тонах) 1886 жылы аяқтады. Бірақ ұзақ уақыт бойы ешбір баспагер оны басып шығарғысы келмеді, мүмкін сол кездегі кітап баспалары детективтік хикаяларға толы болғандықтан шығар. Жазушы 1887 жылы ғана романды басып шығара алды, бірақ авторлық құқықты баспаға беруге мәжбүр болды. Критиктар сол кездегі жас және онша танымал емес авторды ұстамдылықпен мақтады. 1890 жылы Англия мен Америка Құрама Штаттарында бір мезгілде сенсация тудырған Холмстың екінші әңгімесі «Знак четырёх» жарияланды. Көп ұзамай Холмстың танымалдығы бұрын-соңды болмаған биіктерге жетті, оқырмандар мен «Strand» журналы Дойлдан ұстамды детективтің шытырман оқиғалары туралы көбірек әңгімелер талап етті. Strandтың таралымы айына екі жүзден, бес жүз мың данаға дейін өсті, Конан Дойл журналдың ең танымал авторы болды және әр оқиғаға бұрын-соңды болмаған 50 фунт стерлинг сыйақы алды. Бұл Холмс туралы әңгімелер Конан Дойлға 1891 жылы офтальмолог ретіндегі сәтсіз Лондондағы практикасын бас тартуға және толығымен әдеби қызметке шоғырлануға мүмкіндік берді. Уақыт өте келе, Дойл детективті оқиғаның орнына, тарихы роман жазу деген ойы болды. Сондықтан ол 1893 жылы  Холмстың қаһармандық өлімі туралы жазады. Бұл жаңалық жанкүйерлердің күшті қарсылығына тап болды. Қарсылық күші көп болғаны соншалықты, Дойл ақыр аяғында Шерлокты тірілтуге мәжбүр болды.

Білімі мен қабілеттері

Холмс ғылыми әдістерді қатаң сақтау, логикаға, зейінділікке және дедукцияға ерекше назар аудару қылмысты ашуға көмектеседі деп мәлімдейді.

«Этюд в багровых тонах» кітабында ол Жердің Күнді айналатынын білмейтінін айтады, өйткені бұл ақпарат оның жұмысында маңызды емес. Бұл деректі Ватсоннан естігендіктен, ол оны мүмкіндігінше тезірек ұмытуға тырысатынын айтады. Холмс адам миының сақтау қабілеті шектеулі екенін, пайдасыз нәрселерді білетіндігі оның, пайдалы нәрселерді үйрену қабілетін төмендететінін айтады. Доктор Ватсон кейіннен Холмстың қабілеттерін былайша бағалайды:

• Әдебиет саласындағы білімі – жоқ.
• Философия - жоқ.
• Астрономия - жоқ.
• Саясат - жоқ
• Ботаникадан біркелкі емес. Белладоннаның, опиумның және әртүрлі улардың қасиеттерін біледі.
• Бау-бақша туралы түсінігі жоқ.
• Геологиядан білімділігі практикалық, бірақ шектеулі. Бір қарағанда әртүрлі топырақ үлгілерін анықтайды. Жаяу жүргеннен кейін ол шалбарындағы кірді көрсетеді және түсі мен консистенциясы бойынша оның Лондонның қай бөлігінен екенін анықтайды.
• Химия - терең.
• Анатомиялар -  нақты, бірақ кездейсоқ.
• Қылмыстық хроникалар – орасан зор, ХІХ ғасырда жасалған әрбір қылмыстың бүге-шігесіне дейін білетін сияқты.
• Скрипкада жақсы ойнайды.
  • Қылышпен және эспадронмен(шпага) тамаша семсерлеседі және тамаша боксшы.
• Ағылшын құқығы бойынша біліміне сенімді.

Алайда «Этюд в багровых тонах» әңгімесінің соңында Холмстың латын тілін білетіндігі, дегенмен тілді білу детективтік жұмыстағы керектілігі күмәнді болғанымен де, латын  дәстүрлі түрде анатомиямен байланысты. Кейінгі әңгімелерде Холмс Уотсонның басында ол туралы жазғандарына толығымен қайшы келеді. Саясатшылдыққа немқұрайлы қарағанымен, ол «Скандал в Богемии» әңгімесінде, Шерлок Граф фон Краммның кім екенін бірден таниды, ал «Второе пятно» хикаясында ол Еуропаның қай монархының абайсызда хат жазғанын, оның жоғалып кеткенін бірден болжайды.

Сенсациялық емес әдебиетке келетін болсақ, оның сөздері Библияға, Шекспирге, тіпті Гётеге сілтемелерге толы.

Жеке басы және әдеттері

Лондондағы Шерлок Холмс ескерткіші

Холмс өзін богеманың өкілі, ал өз өмір салтын «богемалық» деп сипаттайды. Оның жеке басының әдеттерін Ватсон "«Масгрейв рәсімінің хикаясында»" өте тәртіпсіз етіп көрсетеді: ол өздері тұратын бөлмелердің ішінде бұрынғы істері туралы жазбалардан бастап химиялық тәжірибелердің қалдықтарына дейін бейберекет қалдырып тастап, темекісін өзінің персиялық үй шәркейінің ішінде қалдырып кетеді. "Шұбар таспа хикаясында" доктор Ватсон Холмс жалпы алғанда таңертең өте кеш тұрады деп жазады. Алайда «Этюд в багровых тонах» әңгімесінде Ватсон Холмсты өзі таңертең оянғанға дейін тамағын ішіп, жұмыстарымен кетіп қалатын деп жазған.

Іздестіру әдіс-тәсілдері

Холмстың мінезі көбінесе өте салқын қанды әрі ұстамды болып келеді. Бірақ бір шытырман іске шындап кірісіп кеткенде оның мінезі күрт өзгеріп ұстамдыдан өте қызу қанды болып кете алады. Ол басқаларға әсер етіп, таңғалдырғанды ұнатады. Ватсонды немесе Скотланд-Ярдтың қызметкерлерін таңырқату үшін ол қылмыскерді қолға түсіруді ерекше әсерлі бір көрініске айналдыруға ұмтылады (мысал ретінде «Норвуд құрылысшысы» әңгімесінің соңында инспектор Лестрейдті таңғалдырғанын немесе Төртеудің белгісі әңгімесінде Джонатан Смоллды қалай қолға түсіргенін келтіруге болады). Сол сияқты ол іздестірудің кезінде өзінің не істеп жатқанын түсіндірмейді немесе түсіндіргені басқаларға түсініксіздеу болып шығады. Тек соңында ғана ол өзінің әрекеттерінің бәрін ашып береді. Ол дедуктивті пайымдау әдісін қолдана отырып өзіне мүлдем бейтаныс адамның бұрын айналысқан немесе қазір айналысып жүрген ісін анықтай алады, мысалы отставкаға шыққан әскери теңіз сержанты (Қырмызы түсті этюд); қазір ломбардта жұмыс істеп жүрген, бұрынғы кеме ағаш ұстасы («Жиреншаштылардың одағы»); биллиард белгілеушісі және отставкадағы артиллерия кіші офицері («Грек аудармашысының хикаясы»); демікпесі бар адвокат («Норвуд құрылысшысының хикаясы»); бала тәрбиешісі және музыка мұғалімі («Жалғыз велосипедшінің хикаясы»).

Оның нағыз артистік дарыны бар. Басынан кешірген оқиғаларының бірнешеуінде ол өзінің ісін жеңілдету үшін немесе айналадағы адамдарды әшкерелеу үшін жараланған немесе қатты науқастанып қалған адамды айнытпай салады мысалы Өлейін деп жатқан детективтің хикаясы деген әңгімеде. «Рейгейт шонжарының хикаясында» Холмс Каннинхемдердің бір парақ қағаздың маңызына көз жеткізе алмаулары үшін немесе қағаздың бір жыртық шеті қаза болған адамның уысында қалғанын біліп қоймаулары үшін ол өзінік артистік дарынын пайдаланады. Холмстың ойынша, егер Каннинхемдер осы бір парақ қағаздың маңызын біліп қойса, олар қағазды бірдер жойып жіберер еді, ал оның жыртық шетін табу бүкіл істі табысты аяқтау үшін өте маңызды болды. Ирен Адлер туралы істе Холмс суреттің қай жерде екенін білдіріп алуы үшін алдымен атыс, содан соң өрт ұйымдастырады. Басында бұл тиімді болып шығады, бірақ ол қайтып кеткеннен кейін Ирен Адлер не болғанын түсініп қойып, шетелге кетіп қалады, бірақ одан бұрын жасырын жерде басқа бір суретті және өзінің істеген әрекеттерін сипаттайтын Холмсқа арналған хатты қалдырып кетеді. Кейінірек ол Холмстан айласын асырған жалғыз әйел адам ретінде сипатталады. Бейкер-стрит 221б-ны санамағанда Холмстың бүкіл Лондонда кем дегенде тағы бес пәтері бар.

Холмс өзінің британиялық азамат екендігін мақтан тұтатын адам. Оның отаншылдығы тапаншасымен атып өз бөлмесінің қабырғасына «VR», яғни Victoria Regina, демек Виктория патшайым деген белгі салғанынан көрінеді. Ол бірнеше рет өз елінің үкіметіне қарсы барлау жұмыстарын жүргізуге де көмектескен, мысалы «Оның соңғы сәлемі» әңгімесінде. Көбінесе оның көмегі ұрланған мемлекеттік құжаттарды қайтару немесе шетелдік барлаушылардың әрекеттеріне тосқауыл қою түрінде жасалатын.

Холмстың жеке басынан кейде өркөкіректік сияқты жағымсыз қасиеттерді байқауға болады. Бірақ оның өзі туралы ерекше жоғары пікірі негізсіз де емес. Ол полицияны өзінің ерекше керемет дедукцияларымен таңғалдырғанды ұнататын сияқты болып көрінеді. Бірақ жиі-жиі ол қылмысты ашып, ол үшін марапаттарды полицияның алуына да қарсы болмай отырады. Бұндай жағдайларда мәселенің іс жүзінде қалай болғанын білетін Ватсон ғана («Теңіз келісімі хикаясында» ол өзі ашқан 53 қылмыстық істің 49-ы үшін атақ-даңқтың полицияға кеткенін айтады). Алайда Холмс өзінің жеке достарынан және оның қызметіне мұқият назар аударатындардан мақтау алудан да кет әрі емес.

Есірткі қолдануы және жеке басының басқа ерекшеліктері

Холмс әсіресе қызықты қылмыстық істер болмаған кездерде морфин және кокаин қолданады. Сол кездері бұл заңға қайшы емес болатын. Ватсон оның бұнысын құптамайтын және оның «жалғыз кемшілігі» деп сипаттайтын. Кейінірек ол есірткінің зиянды қасиеттерін айтып Холмсты оны тастауға «көндіргенін» айтады. Тіпті соның өзінде Ватсон Холмстың есірткі қолдануды толығымен тастамағанын мойындайды.

Есірткі қолданумен қатар ерекше қиын істермен айналысқан кездерде тамақ ішуді де доғаратын. "«Норвуд құрылысшысының хикаясында»" Ватсон былай деп жазады: «Менің досым өзіне таңғы тамақ алдырмады, себебі бір іске шындап кірісіп кеткен кездерінде ол тамақтан мүлдем бас тартатын. Оның әлсіреуден құлап қалғанша ол өз бойындағы зор қуатына сенім артып істерімен айналысатын».

Сонымен бірге Ватсон Холмстың темекі шегуге (әдетте трубка) деген ерекше зор әуестігін, керек болған кездері шындықты бұрмалап, заңды бұзудан (мысалы, полицияға жалған мәлімет беру, айғақтарды жасыру, біреудің үйіне бұзып кіру сияқтылардан) да тайынбайтынын теріс жағынан сипаттаған емес. Холмс пен Ватсон бұндай істерді әйел адамның мүддесін немесе жазықсыз отбасының ар-намысын қорғау сияқты адал мақсаттарда істеуге болады деп сенді (бұл туралы "Чарлз Аугустус Милвертонның хикаясы" деген әңгімеден оқуға болады).

«Қырмызы түсті этюд» деген Холмс туралы алғашқы әңгімеде Холмстың қолдарында қышқылдан дақтар қалғаны туралы, кейбір химиялық тәжірибелер үшін, мысалы қылмыстан кейін бірнеше ай өтсе де қанның құрғап қалған дақтарын анықтау тәсілін табу үшін өзінің саусақтарынан қан алатыны туралы жазады. Осы әңгімеде Холмстың бір аурухананың жанындағы «химиялық зертханада» жұмыс істейтіні, ал оның жеке «қылмыстық іздестіру бойынша кеңесші» болып жарты уақыт қана жұмыс істейтіні туралы айтылады. Кейінгі әңгімелерде Холмс химиялық тәжірибелерін Бейкер-стрит көшесі, 221б-да өткізеді делінеді

Сілтемелер

Орысша:

• Велижев Михаил. Артур Конан Дойл. «Приключения Шерлока Холмса». Из курса «Как читать любимые книги по-новому»

Ағылшынша:

• The Sherlock Holmes Museum 221b Baker Street London NW1 6XE England.
• Sherlock Holmes plaques on openplaques.org
• "Sherlock Holmes, the world's most famous literary detective" Мұрағатталған 28 маусымның 2017 жылы.
• Elementary, My Dear Watson
• "How Sherlock Holmes changed the world"