IV Джеймс (Шотландия королі)

	IV Джеймс; ағылш. James IV of Scotland ; шотл. Seumas IV Alba
Лауазымы
Ту	Шотландия королі
1488 — 1513
Тәж кигізу жорасы	24 маусым 1488
Ізашары	III Джеймс
Ізбасары	V Джеймс
Өмірбаяны
Діні	католицизм
Дүниеге келуі	17 наурыз 1473 ; Стерлинг қамалы, Шотландия
Қайтыс болуы	9 қыркүйек 1513 (40 жас); Флодден, Нортамберленд, Англия
Династия	Стюарттар
Әкесі	III Джеймс
Анасы	Даттық Маргарита
Жұбайы	Маргарита Тюдор
Балалары	Джеймс, Артур, V Джеймс, Александр
	өңдеу

IV Джеймс (шотл. Seumas IV, ағылш. James IV of Scotland; 17 наурыз 1473 жыл – 9 қыркүйек 1513 жыл) — Стюарттар әулетінен шыққан Шотландия королі (1488–1513), Ренессанс дәуіріндегі Шотландияның тұңғыш королі.

Жас кезі

IV Джеймс Шотландия королі III Джеймс пен Маргаританың үлкен ұлы болған. Оған туған салысымен Ротсей герцогы, Каррик графы және лорд Каннингем атағы берілді.

1488 жылы он бес жасар Джеймс әкесіне қарсы оңтүстік-шотландтық барондар көтерілісінің номиналды көшбасшысы болған. Король армиясы 1488 жылғы 11 маусымда Сочиберн түбіндегі шайқаста көтерілісшілер жеңді, қашып бара жатқанда III Джеймс өлтірілді және жас ханзада IV Джеймс деген атпен Шотландияның тағына келді. Королдік әкімшіліктегі ең жоғары лауазымдарды ІІІ Джеймске қарсы көтерілісшілердің жетекшілері — Хепберн және Хьюм әулеттердің өкілдері бөлісіп алды. Шотландияның канцлері болып Аргайл графы Колин Кэмпбелл тағайындалды. Алайда, бірнеше отбасының енсіз олигархияның билік органдарындағы үстемдігі, көп ұзамай, сыйлық үлесін алмаған басқа да 1488 жылғы көтеріліске қатысушылар арасында наразылық туды. Бұл 1489 жылы Леннокс графының көтерілуіне алып келді, ол король әскерлері тарапынан басылса да, олигархиялық биліктің жойылуына және корольдік қызметке ақсүйектердің кең топтарын тартуға себеп болды. 1491 жылы IV Джеймс толық қамқорлықтан босатылып, күшті, авторитарлық күшіне негізделген, елде патшалық биліктің жаңа жүйесін қалыптастыру туралы айтуға болады.

Ішкі саясаты

Шотланд биік тауларының бағынуы

Шотландияда күшті орталықтанған билік құруға батыс жағалауындағы жартылай тəуелсіз тауда мекендейтін кландар мен Гебрид аралдары кедергі келтірді. Замандастарының айтуы бойынша, кельттік тілде еркін сөйлейтін және кельттік бардтардың өнерін көтермелеген IV Джеймс елдегі кельттік аймақтарын бағындырудың дәйекті саясатын бастады. 1493 жылы Аралдардың соңғы лорды Джон Макдональд, патшаның қысымымен, Гебридтегі үлкен иелігін королге тапсырды. IV Джеймс елдің батыс жағалауына бірнеше экспедицияны жүргізді: кельттік көсемдерден ант қабылданды, басынан бастап бекіністерді қалпына келтіру және жаңадан патшалық бекіністер салу жұмыстары жүргізілді, аса күдікті жетекшілер жазаланды, аралдарда шерифтер мен салық жинаушылар тағайындалды, кландардың көсемдері өздерінің кландарының мүшелері жасаған қылмыстары үшін патша алдында жауапты болды.

Батыс жағалауында патшалық биліктің нығаюы кельттік жетекшілердің наразылығын тудырмай қоймады. Сонымен қатар, 1499–1501 жылдары патша Аргайл мен Хантлидің графтарына шотланд тауларында тəртіп орнату тапсырмасын жүктеді. Мұны Торкиль Мак-Леод бастаған кельт кландарының көсемдері пайдаланды. 1501 жылы олар Аргайл графында 20 жыл тұтқында болған Аралдар лордтарының соңғы өкілі Дональд Дубты («Қара Дональд») босатты. Дональдтың еркіндікке шығуы Гебридтер мен Шотландияның солтүстік-батыс жағалауын қамтыған күшті кельттік көтерілістерге серпін берді. Тек корольдік теңіз флотын және Хантли графы басқарған король әскерінің артиллериясының біраз бөлігін Гебридте айтарлықтай тырысушылық пен шоғырландырудың арқасында 1504 жылдың соңына қарай негізгі көтеріліс орталықтарын баса алды. Торквиль Мак-Леодтың Льюис аралындағы бекінісі 1506 жылы ғана берілді, көп ұзамай Дональд Дуб қайтадан қолға түсті.

Айта кететін жайт ол 1501–1506 жылғы көтеріліс кельттік мәселенің түпкілікті шешімі дегенді білдірмеді. XVI ғасырда корольдік биліктің кез келген әлсіреуі көтерілістер мен тәртіпсіздіктерді қалпына келтіру үшін тау кландарының басшылары пайдаланды. Сонымен қатар, таулы аудандардағы корольдік тыңшылардың — Аргайл мен Хантли графтарының әсері күрт өсті, бұл оларға шотланд саясатында маңызды рөлдерді жалғастыруға мүмкіндік берді.

Шіркеу саясаты

Шіркеуге IV Джеймс өзінің шіркеуге қатысты істерде алдыңғы ізашарлардың саясаты патшалық билікті нығайту бағытын жалғастырды IV Джеймс шын мәнісінде Рим папасының епископтар мен басқа шенеуніктерді шіркеу иерархиясында тағайындау құқығын тартып алды және Шотландия шіркеуінің ұйымдық мәселелеріне батыл араласты. Осылайша, 1492 жылы Глазгода патшаның бастамасы бойынша екінші шотланд архиепископы құрылды. 1497 жылы королдің бауыры, жиырма жасар Джеймс, Росс герцогы Сент-Андрус архиепископы болды, ал 1504 жылы ол қайтыс болғаннан кейін IV Джеймстің 11 жастағы некесіз туған ұлы Александр Стюарт архиепископ болып сайланды. Бұл Шотландияның негізгі шіркеу кафедрасының патшаға толық бағынуы және шіркеу кірістерінің IV Джеймстің қолында болуы. Шіркеудің, непотизм мен симонияның таралуымен бірге патшалық биліктің қол астына өтуі Шотландияда католик шіркеуінің әсерін күрт әлсіретті.

Қаржы жағдайы және әкімшілік реформалар

IV Джеймс билігі кезінде Шотландияда қалалар мен қалалардың саны айтарлықтай өсті, бұл ішкі сауданы қалпына келуін білдіреді. Алайда, жалпы алғанда, шотланд қалалары мен сауданың дамуы өте төмен деңгейде қалды. Кедендерден түсетін табыстар II Дәуіт дәуірінің кедендік кірістерінің үштен біріне жетті. Корольдік билікті нығайту сонымен бірге қаланың билігін шектеуге әкелді: салықтар жиі қала тұрғындарының келісімінсіз жиналды, қалалар біртұтас корольдік сот жүйесіне кірді.

IV Джеймс әкесіне қарағанда әділдік және елде тәртіпті орнату мәселелеріне белсене қатысты. Король қабылдаған Шотландияның реттелген сот жүйесі мемлекеттік қазынаға түсетін айыппұлдардың, соттық төлемдердің және рақымшылық сатудың айтарлықтай артуына мүмкіндік берді. Сондай-ақ, елдің қаржылық жағдайын уақытша жақсаруы патшаның белгіленген жалдау ақысымен жерді мұрагерлікке жалға берді («фью-фарминг»). Бірақ ел бюджетінің кіріс бөлігінің көп үлесі IV Джеймске толық бақылауында болған шотланд шіркеуінің патшасына төленетін жарналар мен басқа да төлемдер әкелді.

IV Джеймс кезінде патшалық билікті нығаюы, сондай-ақ парламенттің мағынасын төмендеуіне әкеліп соқтырды — оның шақыру тұрақты болуын қойды және 1509 жылдан кейін ол мүлде тоқтатылды. Парламенттің орны құпия кеңес пен корольдік сарай басты. Патшаға жақын қоршауы мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының іргетасын қалыптастырды. IV Джеймс графтық титулдарды белсенді түрде таратты, осылайша орта дәрежедегі ақсүйектердің қолдауды қамтамасыз етті. Жоғарғы ақсүйектер патшаға толығымен бағынды.

Сыртқы саясат

Белгісіз суретші салған IV Джеймстің портреті

IV Джеймс билікке келгеннен бастап Шотландия мен Англия арасында бейбіт бітім заңды түрде болғанымен, шын мәнісінде қарым-қатынастары шиеленіскен болды: теңізде жартылай қарақшылық соғыс жүрді, 1492 жылы Франциямен анти-ағылшындық одақ қайта жанданды, 1495 жылы IV Джеймс аман қалған король IV Эдуардтың кенже ұлы Йорктық Ричардпын деп өзін көрсеткен Перкин Уорбекті қолдады. Алайда, 1496–1497 жылғы ағылшын тағына үміткерді қолдауға бағытталған әскери іс-қимылдар сәтсіз аяқталды. Дегенмен, сәтсіздіктер IV Джеймстің есін шығармады: Англия королі ішкі қиындықтарды сезінген VII Генри шабуылға қарсы жауап қайтара алмады. Бұл патшалық биліктің соңғы кездерінде елді апатқа әкеледі.

Ағылшын-шотланд қарама-қайшылықтарының шешімін король IV Джеймс ықтимал әулеттік одақта іздеуді бастады. Жалпы айтқанда, корольдің сыртқы саясатының басты мәселесі оның некесі болды. 1474 жылы кінәз ханзада ағылшын королі IV Эдуардтың қызы Сесилиямен некелескен болатын, бірақ 1480–1482 жылдардағы соғыстан кейін аталастыру келісімі бұзылды. 1492 жылы патша Испания инфантына құда түсуге тырысты, есесіне Франциямен арадағы одақты үзетін болды. 1490 жылдардың соңынан бастап, IV Джеймс VII Генринің үлкен қызы Маргарита Тюдорға құда түсуге тырысты. Осы мәселе бойынша Англия-Шотландия келіссөздері 1502 жылғы 24 қаңтарда неке туралы келісімге қол қойды, бұл 1328 жылғы Британияның екі мемлекеті арасындағы алғашқы келісіммен бірге болды. 1503 жылғы 8 тамызда IV Джеймс пен Маргарита Тюдордың тойы өтті. Бұл неке 100 жылдан кейін ағылшын тағын IV Джеймстің шөбересіне қамтамасыз етті.

Анасы жағынан Даниялық патшалардың ұрпағы бола отырып, IV Джеймс Даниямен тығыз қарым-қатынаста болды, ал, тіпті, 1502 жылы бүлікші шведтермен шайқасу үшін Дания короліне шотланд флотын көмек ретінде жіберді. Англиямен жасаған әулеттік одақ Франциямен қарым-қатынасты үзген жоқ: 1492 жылы франко-шотланд одағы жанданды, 1499 жылы Франция, Дания және Шотландия блогы құрылды.

IV Джеймстің ауқымды дипломатиялық қызметі және шотланд флотының беделінің өсуі Шотландияның еуропалық саясатқа ықпалын арттыруға мүмкіндік берді. VII Генри (1509) қайтыс болғанға дейін, Шотландияның сыртқы жаулары болмады, бірақ көптеген одақтастары болды.

Королдік сарайы және Ренессанстың ықпалы

IV Джеймсті ізашарлардан жалынды қуатымен ерекшеленеді: ол үнемі әділдікпен айналысты, ылғи елді аралап жүрді, сол арқылы өз азаматтарының патшамен жеке қарым-қатынастарын қамтамасыз етіп отырды, рыцарлардың дәстүрлерін қолдап, қайырымдылықпен белсенді айналысты. Испан елшісінің айтуынша IV Джеймс сарайында, патша ағылшын тілінен басқа, шотланд және кельт, француз, латын, неміс, фламанд және испан тілдерінде сөйлей алды. Король сарайында кельттік бардтар мен итальяндық музыканттар ойнады, француз алхимиктері мен фламандиялық қару жасаушы жұмыс істеді, алғашқы ірі шотланд ақындар — Роберт Генрисон, Уильям Данбар, Гэвин Дугластың таланттары өркенді.

IV Джеймстің кезінде италиялық Ренессанс әсері Шотландияға ене бастайды. Бұл тек сарайда ғана емес, бүкіл елде де сезілді: орта ғасырлық қамалдардың дизайны жеңілдетілген кешкі готикалық сарайлар құрылысымен ығыстырылды, өнер мен білімнің танымалдығы айтарлықтай өсті. 1496 жылы патша ақсүйектердің ұлдары үшін міндетті бастауыш білім алу заңын енгізді. 1495 жылы Абердинде Шотландияның үшінші университетті құрылды. Патшаның ұлы Александр Стюарт Италияға оқуға жіберілді, онда Роттердамдық Эразмның өзі оны оқытты. IV Джеймс медицина мен алхимияның дамуын ынталандырды. Алғаш рет флоттың құрылысы бойынша бағдарлама ұйымдастырылды. 1511 жылы суға түсірілген патшалық кеме «Михаил» Еуропадағы ең ірі кеме деп танылды.

Флоддендік апат

Патшалықтың салыстырмалы өркендеуі ұзаққа созылмады. 1509 жылы бейбітшілік сүйгіш VII Генри қайтыс болды да, Англияның тағына оның соғысқұмар ұлы VIII Генри келді. Ағылшын-шотландық қарым-қатынастар IV Джеймстің әйелі Маргарита Тюдордың Англия тағының мұрагері болғаннан бастап нашарлады. Ағылшындар мен шотланд теңізшілердің арасындағы қақтығыстар жиіледі. 1512 жылы Шотландия мен Францияның одағы қайта жанданып, олардың әрқайсысы егер Англия олардың біреуіне шабуылдаса, соғысқа қатысуға міндеттелді. VIII Генри Францияға қарсы Қасиетті Лигаға қосылып, 1513 жылы ағылшын әскерлері француз жағалауына түсті. Жауап ретінде IV Джеймс өзінің флотын Францияға көмекке жіберді және жасақты жұмылдыру туралы жариялады. 1513 жылғы 22 тамызда шотланд әскерлері ағылшын шекарасынан өтіп, Норхэм, Итал және Уарк бекіністерін басып алды. Шотланд әскеріне қарсы Суррей графы, Томас Говардтың әскері шықты. 1513 жылғы 9 қыркүйекте Флодден түбіндегі шайқаста шотланд әскері толығымен қирады, король IV Джеймс, оның некесіз ұлы архиепископ Александр және көптеген атақты шотланд ақсүйектері шайқаста қаза тапты.

Неке мен балалары

(1503) Маргарита Тюдор, Англия королі VII Генри мен Йорктық Елизабеттің қызы.
- Джеймс (1507–1508)
- Артур (1509—1510)
- V Джеймс (1512–1542), Шотландия королі (1513 жылдан бастап)
- Александр (1514–1515)

Маргарита Тюдормен үйленбей тұрып, патша бірнеше некеден тыс байланыстары болды. Мәселен, леди Мэрион Бойдтан 1493 жылы заңсыз ұлы — Александр Стюарт, болашақ Сент-Эндрус архиепископы, ал 1495 жылы 3-Мортон графы, Джеймс Дугласқа тұрмысқа шыққан қызы Катерина Стюарт дүниеге келді. Содан кейін патшаның жүрегінде Маргарита Драммонд, кейінірек Морей графы, Джеймстің анасы Джанет Кеннеди орын алды.

Әдебиет

Mackie R.L. King James IV of Scotland, 1958
Mackie J.D. Earlier Tudors, 1485—1558', 1952 (ағылшын-шотланд қарым-қатынасы)
Nicholson R. Scotland: the Later Middle Ages, 1974