Қазақстандағы комсомол жастар және пионер ұйымдары

Қазақстан комсомол жастар ұйымының тарихы

РСДР(б)П-ның 1917 жылдың тамызында Петроградта өткен VI съезінде жұмысшы жастардың коммунистік ұйымын құру мәселесі қаралды. Ал Қазақстан аумағында бұл әрекет азамат соғысы мен шетел интервенциясы жылдарында басталған болатын. 1918 жылы алғашқы комсомол ұясы дүниеге келді. Комсомолды ұйымдастырушылар Б.Атуев, Х.Чурин, Қ.Сахыбалиев, Ғ.Сұлтанов, Е.Сереченко, М.Кұжбанов, Н.Оперштейн, М.Шығаев, т.б. болды.

1918 жылдың 29 қазанында Мәскеуде Жұмысшы және шаруа жастарының I Бүкілресейлік съезі ашылды. Комсомол тарихы осы кезден басталады.

Комсомол ұйымының негізіне мына төмендегі қағидалар жатқызылды:

1. Одақ Ресей коммунистік партиясымен тығыз байланыста;
2. Коммунизм идеяларын насихаттауда, сондай-ақ Жұмысшы мен шаруа жастарын Кеңестік Ресейдің іргетасын бекітуде белсенділік көрсетуге үндеу;
3. Одақ өзін РК(б)П жетекшілігіндегі дербес ұйым деп есептейді.

Қазақстандағы алғашқы комсомол ұйымдары бірінші кезекте темір жол желісі бойындағы поселкелерде құрылды. Елде азамат соғысы жүріп жатты. Өз ықпалын күшейте түсу үшін Кеңес өкіметі жақтастары қатарын көбейтуге ұмтылды. Бұл жолда оған Қызыл Армияның партия ұялары мен саяси бөлімдері көмек көрсетті.

Жергілікті партия органдары жаңа құрылган комсомол ұяларының қызметін бағыттап отырды. Бұл ұялар құрамына орташа 3-тен 10 адамға дейін кірді. Негізгі өзегі майдангерлер мен жұмысшы жастар болды. Болыстық және уездік комсомол органдарының басшылары өз міндеттерін негізгі жұмысынан қол үзбей, кешке және демалыс күндері атқарды. 1918—1919 жылдары комсомолдың қоғамдық жұмысы әрбір әкімшілік аудандағы жастарға комсомолдың әсерін таратуға бағытталды. Жастармен жұмыс жасаудың бір түрі — қазіргі кезең жағдайы, майдандағы оқиғалар, халықаралық оқиғалар туралы саяси әңгіме өткізу болды. Әңгімелесуге уездік партия комитетінен баяндамашылар шақырылды, кейде Орынбордан баяндамашы келген кез де болды. Комсомол жұмысының көп таралған бір түрі клубтарда көркемөнерпаздар ұжымын құру еді. Бұл ұжымдар пьесалар қойып, концерттер ұйымдастырды.

Түркістан жастарының аса көрнекті ұйымдастырушысы Ғани Мұратбаев есімі комсомол тарихында мәңгі қалды. Кеңес өкіметін орнату кезінде Ғани Қазалы депутаттар кеңесінің жұмысына белсене қатысқан. 1920 жылы ол Түркістан комсомолының съезі жұмысына қатысып, ОК мүшелігіне сайланды. Ол қазақ жастарымен жұмыс жүргізу бөлімінің бастығы болып бекітіледі. 1922 жылдан бастап ол Түркістан Орталық атқару комитетінің мүшесі болып және РК(б)П ОК Ортаазиялық бюросының мүшелігіне сайланады.

1920 жылдың ортасында Қазақстанда және оның көптеген облыстарында уездік, губерниялық комсомол ұялары құрыла бастады. Бастауыш комсомол ұйымдары жұмысының одан әрі жандана түсуіне РКЖОIII съезінің әсері мол болды. 1920 жылдың қазан айында өткен бұл жастар съезінде В.И. Ленин «Жастар одағының міндеттері» туралы баяндама жасады.

1921 жылдың 7—13 шілдесінде РКЖО-ның I Бүкілқырғыздық (Қазақстандың) облыстық съезі өтті. Съезге Жетісу мен Сырдария облыстарын қоспағанда, одақтың 20 960 мүшесінен 194 адам делегат болып қатысты. Оның 20 шақтысы қазақ жастары болды. Осы съезден кейін комсомол ұйымдары Коммунистік партияға бағынышты бірыңғай жүйе болып құрылды. Партия тапсырмасын орындай отырып, комсомол саяси ағарту, жетім балаларға қамқорлық жасау және дінге қарсы насихатпен айналысты. Бұл шаралардың бәрі, негізінен, уездік орталықтарда өткізілді.

Комсомолдар қираған шаруашылықты қалпына келтіру үшін сенбіліктер мен жексенбіліктер ұйымдастыруға мұрындық болды. Қалалардағы комсомол ұйымдары жақын жатқан ауылдарды қамқорлыққа алып, айына 2-3 рет демалыс күндері сонда барып, пьесалар қойды, көркемөнерпаздар кешін өткізді, газеттер мен журналдар оқуды ұйымдастырып, саяси әңгімелер жүргізді. 1921 жылы Түркістандағы комсомол обкомында батырақ жастарды қорғайтын экономикалық бөлімдер ашылды. Бұл бөлім байлар мен малайлар арасында еңбек келісімшартын жасасу жұмысын жүргізді. Келісімшарт жергілікті кеңесте тіркеліп, заңды күш берілді. Бай келісімнің күшін енді біржақты бұзып, малайын жұмыстан шығара алмады. Малай, керісінше, бүкіл саяси құқықтарға ие болды. Бай, молда, дворяндар, бұрынғы акгвардияшылар сайлау құқығынан айырылды. Бұл — ЖЭС кезі еді.

XX ғасырдың 20-жылдарының басындағы күрделі бір мәселе мүшелік жарна жинау еді. Мүшелік жарна ақшалай емес, астықпен жиналды. Ақша құнсызданып, өз бағасын жойған еді. Комсомолдардың көпшілігі жас болғандықтан, ата-анасының қол астында болатын. Жарна төлеу көптеген отбасында жанжал тудырып жатты.

Жұмыс кеңінен жүргізілгеніне қарамастан, 1921—1922 жылдары Қазақстанның барлық болыстарында комсомол комитеті болған жоқ, кейде екі, одан да көп болыстықтарда бір аудандық бюро құрылды. Комсомол қатарындағы жергілікті ұлт өкілдерінің саны мардымсыз, жергілікті жерлерде қызмет істейтін кадрлар жеткіліксіз болды. Аудандық және уездік комитет қызметкерлері жалақы алмады, тек қана жарнаға жиналған астықтан өздеріне тамаққа қалдырып отырды.

1937 жылы құрамында 136 мыңнан астам ұл мен қыздары бар Қазақстан өлкелік комсомол ұйымы Қазақстан лениншіл коммунистік жастар одағы болып қайта құрылды. Комсомол өкілдері бірінші ретте ауыл-село жастарын комсомол қатарына тартуға, ФЗО ұйымдастыруға, екпінді құрылыстарға жастарды көбірек жіберуге күш салды. Комсомол республикалық, одақтық деңгейдегі социалистік жарыстарға жер-жердегі жастарды көбірек тарту мақсатында комсомол жастар бригадаларын ұйымдастырды. Комсомол қызметіне елдің қоғамдық-саяси, мәдени өмірін біршама жетік білетін, тәжірибелі жас мамандар тартылды. Республика комсомолы Орталық комитетінің құрамында оқушы жастар мен жұмысшы жастар, пионерлер арасында жұмыс жүргізу, тағы да басқа бөлімдер болды. 1970—1980 жылдары комсомол өзінің жастарға ықпалын жоғалта бастады.

Қайта құру жылдарында (1985—1991 жылдары) комсомолға қарсы заңсыз жастар ұйымдары (байкерлер, рокерлер, металлистер, т.б.) құрыла бастады. Студент жастардың жұмысшы және ауыл жастарынан бөлектенуі күшейе түсті.

Комсомол бірте-бірте өз идеяларын жүзеге асырудан қалып, партия курсын жүргізуші және негізгі атқарушысы рөлін атқарды.

Қазақстандағы В.И.Ленин атындағы пионер ұйымы

Коммунистік балалар ұйымы өз қарамағына Кеңестер Одағының барлық мектеп оқушыларын қамтитын көпшілік саяси ұйым есебінде тарих сахнасына шықты. Партияның тапсыруы бойынша балалар коммунистік ұйымын құрумен комсомол айналысты. 1922 жылдың 19 мамырында өткен комсомолдың II Бүкілресейлік конференциясында елдің барлық қалалары мен селоларында пионер отрядтарын ұйымдастыру туралы қаулы қабылданды. 1922 жылдың желтоқсанында өткен комсомолдың V съезінде жекелеген пионер отрядтары бір ұйымға топтастырылып, алғашқыда «Спартак» атын иемденді. Қазақстанда мұндай отрядтар алғаш Петропавлда, Перовскіде ұйымдастырылды. 1923 жылдың тамыз айында РКЖО ОК-нің Бюросы «Спартак» атындағы жас пионерлердің балалар коммунистік топтарының ұйымдық Жарғысын бекітті. Ұйымдық Жарғы пионерге қабылдау тәртібі мен ережесін, отряд, звено секілді ұйымдық түрлерін, сыртқы белгілерін, сондай-ақ пионерлердің заңы мен дәстүрін, жас мөлшерін (9-дан 14-ке дейін) белгіледі. Балалар коммунистік ұйымы болашақтағы Кеңес елі азаматтарының мектеп жасынан бастап тәртіпті, тәрбиелі, еңбексүйгіш, саналы, мәдениетті болып өсуі бағытындағы партия мен комсомол ұйымдары ісіне өз тарапынан ұйытқы бола білді.

Пионер отрядтары, ең алдымен, олардың ата-аналары жұмыс істейтін өндіріс орындары мен мекемелерде құрыла бастады. Ал 1923 жылдан бастап ол мектептерде жалғасты. РКЖО ОК-нің 1924 жылдың 23 қаңтарында өткен кезектен тыс пленумында «Спартак» атындағы жас пионерлердің балалар коммунистік топтары Ленин атындағы жас пионерлердің балалар коммунистік топтары болып аталуы жөнінде қаулы қабылданды.

Пионер ұйымдарының жұмысы жас ұрпақты коммунизм ісіне берілгендік рухта тәрбиелеуге, Отанды сүюге, өзге ұлт-ұлыстарды құрмет тұтуға бағытталды. 1925 жылдың қаңтар айында Орынборда «Пионер» журналының алғашқы саны жарық көрді.

1926 жылы республиканың барлық мектептерінде дерлік пионер отрядары құрылып, жұмыс істей бастады.

1929 жылы 18 тамызында Мәскеуде КСРО пионерлерінің I Бүкіл одақтық слеті ашылды. Слетке барлығы 7 мың жас жеткіншек қатысса, оның 80-і қазақстандықтар еді. Слет барысында спартакиада, олимпиада, көркемөнерпаздар үйірмелерінің конкурстары, балалар шығармашылығының көрмелері өткізілді.

1930 жылдың 14 наурыз күні «Қазақстан пионері» газетінің бірінші саны жарық көрді. 1930 жылы 6 тамыз күні Алматыда Қазақстан пионерлерінің I слеті ашылды.

Пионер ұйымдары еліміз өмірінің барлық саласына белсене қатысты: сауатсыздарды оқытып, қызыл отауларға керекті кітаптарды жинады, металл сынықтары мен қалдықтарын жинауға қатысты, жаңа оқу жылы қарсаңында мектептерге балаларды тартты.

1931 жылдың 10 сәуірінде Республикалық пионерлер штабы құрылды. Алғашқы құрылған бұл штабтың төрағасы болып Ә.Асылбекұлы, бюро жетекшісі болып З.Ақышқызы сайланды. Осылайша Қазақстанда орталыққа бағынған бірыңғай пионер ұйымы өмірге келді.

БЛКЖО-ның 1949 жылы наурызда өткен XI съезінде комсомол ұйымдарының алдына — пионер дружиналары арасынан жан-жақты дайындығы бар жас жеткіншектердің белсенді тобын — вожатыйларды дайындап отыру міндеті қойылды. Съезд БЛКЖО Жарғысына «Пионер ұйымдары туралы» жаңа бөлім енгізді. Сөйтіп, комсомолдың өзінен кейінгі жас жеткіншектермен арадағы байланысы одан сайын нығая түсті. Бұдан былайғы жерде пионер дружиналары арасындағы барлық жұмысты қалалық, аудандық комсомол комитетіндегі мектеп жастары бөлімдері атқаратын болды.

1954 жылы БЛКЖО ОК-і «В.И.Ленин атындағы жас пионерлердің балалар коммунистік ұйымдарының Ережесін» бекітті. Жаңа Ереже пионер ұйымдарының жұмысына бұрынғыдан да кең өріс аша түсті. Жас натуралистер станциясын, жас механиктер мен туристер клубтарының көптеп ашыла бастауы осының айғағы. Пионерлер сонымен бірге октябряттар арасындағы, балалар бақшаларындағы, пионерлер парктері мен аллеяларындағы жұмыстарды да өз қолдарына алды, мектеп аумағында арнайы аймақтар құрып, оларды бақылап, қадағалап отырды. Бұл жұмыстарда үздік көрінгендерге алғыс жарияланып, Құрмет грамоталары, төсбелгілер, басқа да сый-сияпаттар беріліп отырылды. Ескерту, сөгіс жариялау сияқты жаза түрлері де дружина, кеңес, звено шеңберінде жүргізілді.

Пионердің жеке рәміздері: ту, галстук, төсбелгі (значок), салют жас жегкіншектерді тәртіп пен өзара ынтымақтастыққа, ұйымшылдыққа, бірлікке тәрбиелеуде үлкен рөл атқарды. Жалпы пионерлер қызметі комсомол жоспарлаған шараларды орындаумен ғана шектелді. Саяси құрылымнан комсомолдың кетуіне байланысты, В.И. Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымы да өмір сүруін тоқтатты.

Ғани Мұратбаев

Ғани Мұратбаев

Ғ.Мұратбаев «Жас алаш» жастар газетін алғаш шығарушылардың бірі. Кейін ол газет «Жас қайрат» деген атпен шықты. 1922 жылдың қыркүйегінен Ғ.Мұратбаев осы мерзімдік басылымдардың редакторы болды. Ұзамай Ғани РЛКЖО (Ресей Лениншіл коммунистік жастар одағы) ОК-нің мүшесі болып және КЖИ (Коммунистік жастар интернационалы) атқару комитетінің мүшелігіне сайланды. Алайда өкпе ауруы жалынды жастың өмірін ерте қиды. 1925 жылы 15 сәуірде ол қайтыс болғанда, «Правда» газеті мынадай қазанама жариялаған: «...Мұратбаев жолдас Одақтағы аса көрнекті қызметкер, Кеңестік Шығыстағы революцияшыл жастардың аса талапты өкілі еді. ...Мұратбаев жолдас ірі масштабтағы комсомол қызметкері. КЖИ-де ол Шығыс бөлімін басқарды. Алайда 1924 жылдың күзінде басталған ауру оны бізден және комсомол жұмысынан алып кетті...» (РЛКЖО Орталық Комитеті. «Правда», 1925, 17 сәуір).