Қазақ халқының саяси тәуелсіздігін жоғалтуы

XVIII ғасырдың соңындағы саяси жағдай

XVIII ғасырдың соңына қарай Қазақстанның үлкен бөлігі әлі де болса саяси тәуелсіздігін сақтады. Ресей империясымен арадағы шекара XVIII ғасырдың орта тұсындағыдай Жайық, Ой (Тобылдың тармағы), Ертіс арқылы өтті. Оңтүстігінде қазақ жері Хиуамен және Түрікменстанмен шектесті. Оңтүстік-шығыста қазақ иеліктері Іле Алатауына жетті. Қытай билігіне Ұлы жүз қазақтарының шығыс аудандары ғана қарады, ал оның басым бөлігі, яғни батыс аудандары өз тәуелсіздігін сақтады.

XVIII ғасырдың соңынан бастап қазақ елінің бұл жағдайы күрт өзгеріске ұшырай бастады. Орталық Азия хандықтары, Ресей және Қытай қазақ елінің өзін-өзі қорғай алатын мемлекеттік қуаты жоқтығын, сондай-ақ ішкі алауыздығын пайдаланып, қазақ жерін бөліске салу ниетімен нақты әрекеттерге көше бастады.

Қазақ жеріне шабуыл барлық тұстан төніп тұрды. Қазақстанға бойлай ену мақсатында патша үкіметі әскери бекіністер тізбегін салуды одан әрі жалғастырды. XIX ғасырдың басында бұрынғы бекіністер тізбегіне 19 бекіністен тұратын Жаңа Елек тізбегі қосылды. Бұл тізбек арқылы патшалық билік Қазақстаннан су мен шұрайлы жайылымға бай көлемі 750 мың гектарлық үлкен аумақты бөліп тастады.

Шығыстан Қытай мемлекеті Жоңғар хандығын біржола жойып жібергеннен кейінгі уақытта, қалмақ жұртымен іргелес Іле, Тарбағатай және Алтайда орналасқан қазақ елінің дәстүрлі мекендерін де иемденуге күш салды, мұндағы қазақ ауылдарына алым-салық төлетті.

XVIII ғасырдың соңына қарай Ұлы жүздің жері бірнеше иеліктерге бөлінді. Оның батыс бөлігі Ташкент билігі құрамына енді. Бұл кезде Ташкентте қазақ сұлтандарынан шыққан Баһадүр Фарман билік құратын. Ол қаза болған соң орнын жергілікті қожалардың өкілі Жүніс қожа басты. Жүніс қожа Шымкент және Түркістан аймақтарын өзіне қаратып, жергілікті билікті билерге беріп, хан деген атақты жойып, қазақтардан міндетті түрде зекет жинаумен шектелді.

1808 жылы Ташкентті Қоқан ханы Әлім хан басып алды. Әлім хан қазақ елін Жүніс қожа тұсында орныққан тәртіп арқылы басқаруды жөн көрді. Ол қазақ рубасыларын өзіне шакырып алып, олардың арасынан билер тағайындап, атқаратын міндеттерін белгілеп, елдеріне қайтарды. Сөйтіп, ендігі уақытта Ұлы жүз қазақтары Қоқан хандығына бағынышты болды.

Зекет пен хараж салықтарын жинау барысында хан әкімшілігінің адамдары түрлі сорақылықтарға, зорлыққа жол берді. Шыдамы таусылған халық салық төлеуден бас тартып, 1809 жылдың қысында Әлім хан қазақ ауылдарын жазалау үшін Шымкент пен Сайрамға үлкен әскер шығарады. Қыстың қатты болуына байланысты әскерге өз міндетін орындау оңайға түспейді, тіптен оның арасында Әлім ханға ашық наразылық білдіру орын ала бастайды. 1809 жылдың көктемінде Әлім ханды қарсыластары тақтан түсіріп, өлтіреді.

Дегенмен оның әскерлері бұған дейін біраз қазақ ауылдарын тонап, малдарын айдап, көптеген адамды тұтқынға алып, біразын өлтіріп үлгерген еді. Ташкенттен бастап, Түркістан және Әулиеата аралығындағы халық ойранға ұшырады.

Қоқан хандарының билігі солтүстік-батыста Қармақшы елді мекеніне жетіп, шығыста Іле бойына дейін созылды. Осы екі арада Қоқан хандығы Ақмешіт, Мерке, Піттшек, Таушыбек сияқты және басқа бекіністер салды.

Қазақ жеріне қауіп Хиуа хандығы тарапынан да төнді. Хиуа билеушілері құнарлы жері мол Сырдарияның төменгі ағысы бойын өздеріне бағындыруды көздеді. 1806 жылы Хиуа тағына отырған Мұхаммед-Рахым хан Сыр қазақтарын күшпен бағындыруға көшті.

Жақсы қаруланған және даярлығы бар Хиуа әскеріне қазақ қолдары тойтарыс бере алған жоқ. Қазақтар жағында жақсы салынған бекіністер, зеңбірек сияқты кару, тұрақты әскер болған емес. Қазақ билеушілерінің Хиуаға қарсы Ресей үкіметі мен Бұхар ханынан кемек сұраған өтініштері қолдау таппады. Сөйтіп, қазақтар тәуелсіздігін өздері қорғауға мәжбүр болды.

1821 жылы Ұлы жүз қазақтары Қоқан билігіне қарсы көтеріліске шықты. Оны Тентектөре басқарды. Көтеріліс Түркістан, Шымкент, Сайрам және Әулиеата сияқты қалаларға жақын аймақтарды қамтыды. Саны он екі мыңға дейін жеткен көтерілісшілер Шымкент және Сайрам қалаларын басып алды.

Кетерілісті басуға жіберілген Қоқан әскері ұзақ мерзім қоршаудан соң Шымкент пен Сайрамды қайтарып алды, бірақ қазақтар берілмеді. Ұзақ қорғаныстан соң Тентектөре Қоқан билеушілерімен келіссөзге келіп, Қоқан билігін мойындауға мәжбүр болды. Өз ұлын Қоқан әмірі Омарға аманатқа жіберді. Сөйтіп, көтеріліс басылды.

Орта жүз және Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы

Осы уақытқа дейін қазақ елінің хандық билік түрінде көрінген мемлекеттік дербестігін жоюға даярлық жасап келген патша үкіметі XIX ғасырдың 20-жылдары мұндай мақсатты іске асыруға қолайлы жағдай туды деп шешіл, іске кірісіп кетті.

Михаил Михайлович Сперанский

Патшалық билік бұл істі алдымен Орта жүзден бастады. Бөкей және Уәли хандар өлген соң, енді қайтып мұнда хан тағайындамау туралы шешім қабылдайды. XIX ғасырдың 20-жылдарының басында Батыс Сібір губернаторлығын басқарған белгілі мемлекет қайраткері М.М.Сперанскийдің басшылығымен Сібір қазақтары жөніндегі Жарғы өмірге келді. Бұл заңдық құжат бойынша Орта жүзде хандық билік жойылды. Оның орнын аға сұлтандар институты басты. Орта жүздің жері жеке әкімшіліктерге бөлініп, "сыртқы округтер" аталып, Омбы облысына қарайтын болды.

Сөйтіп, 1822—1838 жылдар аралығында Қарқаралы, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Құсмұрын, Көкпекті, Көкшетау аталған округтер өмірге келді. Оларды басқару округтік приказдарға жүктелді. Оларға сондай-ақ полицейлік және соттық билік те берілді.

Приказдың басында үш жыл мерзімге тек сұлтандар ғана сайлай алатын аға сұлтандар тұрды. Приказдың басқарушы аппараты төрт адамнан, яғни бар билікті қолдарына ұстаған екі орыс шенеунік заседателі және беделді би мен старшындар сайлайтын екі қазақ заседателінен тұрды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді.

Болыстық бөлу аумақтық негізде емес, рулық негізде жүрді. Әрбір болыс белгілі бір рудың атымен аталатын болды. Мәселен, Қанжығалы болысы, Қаржас болысы және басқа болыстықтардың жеке әкімшілік ретінде жер көлемі анықталып, қазақ қожалықтарына басқа болысқа ез беттерінше өтуге шектеу қойылды. Бұл сол уақытқа дейін қалыптасқан жайылымды пайдалану жүйесінің бұзылуы еді.

Ауылдарды казак арасынан сайланатын старшындар басқарды. Болыстарды басқаруға сұлтандар тағайындалды. "Сібір қазақтары жөніндегі Жарғы" жергілікті әкімшіліктің сайлау арқылы анықталатындығын сырттай болса да сақталғандығын көрсетуге тырысты. Ал шын мөнінде билік орындары жергілікті әкімшілік қызметтерге өзіне тиімді адамдарды ғана жіберіп, тиімсіздерін кейін асыруды, сол сияқты округтік приказдың жұмысын оның құрамындағы орыс шенеуніктері арқылы реттей отырып, приказ аппаратына бекітілген шептік казак әскерін пайдаланды.

Хандық билікті жойған отаршыл әкімшілік қазақ ақсүйектері мен билеуші тобын өзіне бірден қарсы қойып алмау үшін алғашында олармен құйтырқы ойын жүргізді. Округтер мен болыстарды басқаруды міндетті түрде сұлтандарға беріп, бірак бұл қызметтік орындарды иемдену құқын төре тұқымдарымен қатар езіне ұнаған "қара" қазақтан шыққан ақсүйектерге де берді. Яғни, сұлтандық мансапты иемденетін кісіні анықтауды патшалық әкімшілік өз қолына алды.

Сұлтандарға билік орындарының ісіне араласуға тыйым салынды. Заң аға сұлтан, болыстық сұлтандарды және ауыл старшындарын "жергілікті шенеуніктерге" жатқызды.

Сот жүйесі де өзгеріске ұшырады. Қазақ ішіндегі аса қауіпті деп саналған мемлекеттік сатқындық, кісі өлтіру, тонаушылық, барымта, сондай-ак "билік орындарына бағынудан бас тарту" сияқты кылмыстық істер билер соты қарамағынан алынып, олар патшалық заңы бойынша округтік приказда қаралатын болды. Ал ұрлық және басқаларды билер соты халықтың әдеттегі құқығы бойынша қарауға тиіс болды.

Сонымен бірге билер сотының шешімі арызданушыны қанағаттандырмаса, ол облыстық әкімшілікке арыздануға құқылы болды. Ал бұл мәселені қарауда облыстық басшылық та қазақтың әдеттегі құқын негізге алуға тиіс-тін.

1824 жылғы "Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы"

Пётр Кириллович Эссен

1822 жылы Кіші жүзге байланысты Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен даярлатқан осындай ережені Азиялық комитет 1824 жылы қабылдады. Бұл құжат бойынша да хандық билік жойылды. Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға шақыртылып, 150 сомдық айлықпен сондағы шекаралық комиссияға қызметке қалдырылды.

Кіші жүз үшке бөлінді:

1. батыс бөлік — байұлы рулары,
2. орта белік — жетіру және әлімұлы бұтағының аз бөлігі;
3. шығыс бөлік — әлімұлы бұтағы, сондай-ақ қыпшақ және арғын тайпалары араласқан бөлік.

Әр бөліктің басында патша үкіметі тағайындаған басқарушы сұлтан тұрды. Оның басқарушы аппараты төрағадан, сондай-ақ ықпалды қазақтардан белгіленген кеңесші және заседательдерден құралды. Атқарған міндеті тұрғысынан алғанда, бұлардың бәрі де Орынбор шекаралық комиссиясы шенеуніктеріне теңгерілді. Әрбір басқарушы-сұлтан кеңсесінің жанында офицер басқарған казак әскери бөлімі орналасты.

Кіші жүздегі ауыл старшынынан бастап басқарушы-сұлтанға дейінгі барлық қызметтегілерді шекаралық комиссияның ұсынысы бойынша Орынбор генерал-губернаторы тағайындады. Сайлау жүйесі болған емес.

Патша үкіметі 1822 және 1824 жылдардағы реформалық шараларды өмірге бірден енгізе алған жоқ. Орта жүзде сыртқы округтерді құру 1838 жылы аяқталды. Кіттті жүзде баскарушы-сұлтан билігі алғашында тек шекаралық ауылдарға ғана таралды, ал одан шалғай жатқан елге біртіндеп, орыс билігінід нығаюымен бірге жетті. Қазақ халқы сырттан таңылған жаңа билік жүйесіне қарсылық көрсетіп бақты.