Қазақ халқының өлім-жітім жөнелту салты

Қазақ халқының өлім-жітім жөнелту салты

‹‹Бір тумақ, бір өлмек›› адам баласының барлығының басындағы шаруасы. «Өлім қайда барасың?»-сынға барамын дегендей, үлкендері жастарының құлағына «мен өлгенде күлкіге қалмаңдар» деп-‹‹өлімнен ұят күшті››, «бардың малын шашамын, жоқтың артын ашамын» демекші, қазақ халқы бар жоғына қарамай шама-шарқысынша, өлімді қастерлеп ұзатады. Өлім-жітім істері ислам дініне сай ‹‹құран кәрім›› нің тағылымдары бойынша жөнелтіледі.

Аттандыру

Аттандыру - жан үзу, дәрет суға алу, оңашалау, хабар айту, өлімге келу, мәйітті суға жуындыру, кебіндеу, садақа өткізу, намаз түсіру, мәйітпен қоштасу сынды жұмыстарды қамтиды.

1. Жан үзу

Хәл үстінде жатқан адам сөзге келетіндей хәлде жатса, әке шеше не бауыр – туғанға, бала шағасына насихатын айтып, о дүниелік болатындығын, артқы істерінің жақсы жүргізілуі жөніндегі көптеген жағдайды айтады. Бұл - “Бір ауыз сөз” - деп аталады. Егер тілден қалса, ымдап, ишарат арқылы білдіреді. Мұны бала-шаға, туыстары “бір ауыз сөз” айта алмай қиналып жатыр деп межелеп, молда немесе құран білетін адам бір кесе суға ‹‹Фатиха›› сүресін оқып, қасықтап ұрттатады. Су іше алатын күйі болса кеседегіні түгел ішіп қояды. Мұны “иман су” деп атайды. Хәл үстінде жатқан адам нашарлаған сайын үй ішіндегі адамдарды азайтады. Деседе, төсек тартып жатқан адам жас кісі болса жан-жағындағы үлкен кісілердің біреуі «Құдайдың құлымын, Мұхаметтің үмбетімін» «Алла» де, деп айтып тұрады. Сондай-ақ “Құдайдың ақ өліміне ризамыз”, “Қидық сізді” деп айтады. Хәл үстінде жатқан адам жан үзгенде көзін уқалап жауып, жағын таңып, қолын екі жамбасының қырына қырлап түзеп, екі аяғының басбармағын ақ шүберекпен шатып байлап мүрдені түзулейді. Егерде жан тапсыра алмай қиналса, басындағы жастықты алып, басын түсірсе болады.

2. Дәрет суға алу

Қаза болған кісіні ең алғаш көрші қолаңға, жақын дос-жаранға хабарлаған соң, қаза болған кісінің тең туыстары қаза болушының мүрдесінің дәретін алып, бетін жуып, қолын шайып, ең алғашқы суға алады. Мұны дәрет суға алу, яғни сербек суға алу деп атайды.

3. Оңашалау

Мүрдені Оңашалауда ауыз үйді немесе арнаулы үй тігіп, үйдің оң босағасына мәйіттің басын солтүстікке, аяғын оңтүстікке келтіріп, бетін құбылаға бұрыңқырап киімін түгел шешіндіріп, ұятты жерін жауып, үстін ақ шүберекпен бүркеп, сыртын шимен қоршап, өзі кезінде ұстаған шымылдықпен көлегейлеп мәйітті (мүрдені) тасалап, қалампыр иәки әтір шашып оңашалап қояды.

4. Хабар айту

Хабар айту қаралы хабар айту және естірту сынды екі мазмұнды қамтиды. Мәйітті ауашалап болған соң, қаза болушының жақын жамағаты хабар айтуды ұйымдастырады. Қаза болушының туыс-туғаны, құда-жекжаты, дос-жараны тағы басқа өлімге шақырылатындардың мекенжайына қарай хабаршы бекітеді. Сондай-ақ хабаршыға, марқұм қашан қаза болғанын, намазының қашан болатынын түсіндіреді. Қаралы хабар айтуды мойнына алған хабаршы, міндеті бойынша, өзіне тиісті мекенжайларға хабарды тез жеткізудің жөнін жобалайды. Міне бұл “қаралы хабар” деп аталады. Естірту - хабар айтушылар әр отбасыға хабар жеткізу барысында, қаза болушыға 3 ата аралық туысқандарға төте жеткізбей, сол ауылдың біліктілері мен қарияларының біреуіне марқұмның туысқанына естіртуді тапсырады. Сол білікті кариялар, бірнеше адам ұйымдасып, марқұмның жақын туысының үйіне барып қазаны естіртеді. Одан соң марқұмның туысын өлімге жалғыз жібермей ертіп барады. Мұны “естірту” дейді.

5. Өлімге келу

Өлімге келгенде өлім болған үйге дауыс шығарып келу, жоқтау, көңіл айту сынды жосын жүргізіледі. Дауыс шығарып келу - қаза болған кісі жасы келген кісі болса мекем, қормалым, бас ием, қорғаушым деп дауыс шығарып келеді. Тең-туысы болса замандасым, жолдасым деп; жақын туысы немесе жасы кіші болса бауырым деп; ал балиғатқа толған жас бала болса жасына қарай бауырым, балапаным, құлыным, жеткіншегім, ат байларым деп дауыс шығарып келеді. Бұлай болуы қазақ халқының бауырмалдығының айғағы.

6. Жоқтау

Үш буындық туысқан, қандастық қатынастағы ер әйел қаза болған кісіні жоқтап жылайды. Ерлер болса, сыртта таяқ таянып, әйелдер жағы болса, арнаулы бір үйде тізіліп отырып жоқтау айтады. Мұндағы жоқтау сөз түріндегі жоқтау болып, мекем, қормалым, қорғаушым, жел жағыма пана болған, күн жағыма сая болған қормалым; қаза болушы жас адам болса жеткіншегім, бауырым, жал құйрығым, арманда кеткен арысым, бір ауыз сөзге зар қып кеткен балапаным т.б. сөз түріндегі жоқтау айтылады. Көңіл айту - дауыс шығарып келушілер әредік дауыс тоқтаған аралықта, сырттағылар ерлермен қол берісіп, үйдегі әйелдер әйелдермен (туыс туғаны, құда жегжәт, дос жараны, әйелдермен де) қол берісіп сабырлық етіңіздер «қаза қайырлы болсын, өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ, иманы жолдас болсын, жаны жәннәтта болсын» - деп көңіл айтады.

6. Мәйітті жуындыру

Мәйітті жуындыруға көбінесе бес адам шығады. Әсіресе білікті кісілер ауыл ақсақалдары, жасы келген кісілердің мәйітін жуындыруға таласып қалатын жағдайлар да кездеседі. Өлім ісін басқарушы көпшілікке дауыстап, "мәйітті жуындыруға дайындалып жатырмыз. Үлкен рулардан жуындыруға шығамын деушілер барма?" деп жариялайды, Адам шықпаса өлімге келген жұрт ішіндегі әр рудан бірден, бес кісі дайындайды. Бұлар мына міндеттерді өтейді. Қаза болушының өз руынан шыққан адам басына түседі. Біреуі ортасына, және біреуі аяғына, су құятын бір адам, су тасып беретін бір адам орналастырылады. Қаза болушының тұстас адамдарынан шығарылады. Өйтпегенде тән ұялады деп қарайды. Мәйітті жуудың алдында молда жуудың әдісін түсіндіреді. Содан соң жуындырады. Молда босағада «Таха» сүресін оқып отырады.

7. Кебіндеу

Кебіндеу ер адамды 5 бөлік, әйел адамды 7 бөлік, балиғатқа толмаған балаларды 3 бөлік ақ кездемемен орайды. Ер болса сәлде, жейде (тізесіне дейін), тақым жапқыш, құрғақ тартқыш, көрпе жолын істейді. Әйел болса кимешек, салы, іш жейде (көйлек), омырау тартқыш, тақым тартқыш, шапан, көрпе жолын істейді. Балиғатқа толмаған балалар болса ұлдарға: бас шыт, жейде, көрпе. Қыздарға: жаулық, көйлек, көрпе жолын істейді. Кимешек, жейделер басқа, бетке, мойынға тура келетіндей етіп ойып пішіп жасалады. Тақым жапқыш ерлер жөнінде екі қабат болады. Бір қабаты жуындырғанда ұятты жерін көлегейлеу үшін алдының бірнеше жерін ойып су құю арқылы жанынан жандатып жуып-шаяды. Одан соң құрғақ тартқышпен орап тартып қояды. Әйелдер жөнінде ұятты жерін тақым тартқышпен жауып қояды. Жалпы жұмысты жүргізу барысында, ақырет киімдері іштен сыртқа қарай теріс бүктеліп, ең соңында басынан, белінен, аяғынан үш жерден буылады.

8. Садақа өткізу

Бір өлімге кемінде бірнеше молдаға хабар айтылады. Қаза болған адамның өсиеті бойынша, садақасы мен намазын өткізіп беруге молда бекітіледі өсиеті болмаса өлімге келген молдалардың ішінен, ақы иелерінің талабы бойынша екі молда орналастырылады. Біреуі садақасын, біреуі намазын өткізуге жауапты болады. Бұларды жұртқа жария етеді. Садақаға бір тұяқ ұсақ мал, сансыз дән (жарым қалта мөлшерінде жүгерінің дәні), тақ санды ақша даярланады. Есік алдына бір парша киіз жазып молдалар және қарт кісілер тізерлеп отырады. Жалпы қауымды садақа өткізуге шақырады. Сондай-ақ, садақаға байланған бір тұяқ жанды малды, садақа өткізуге жауапты болған молда, ‹‹сауапқа›› келетін кісілер бар ма? деп ұқтыру жасайды. ‹‹сауапқа›› келмесе мешіттің алқасынан біреуі келіп «сауапқа» отырады. Молда бір тұяқ малдың бұйдасын ұстап тұрып, қайтыс болған адамның жасы, балиғат жасын шығарғанда қалған жасы, әке-шешесінің атын айтады. Балиғат жасын шығарғанда пәленбәй жастың өтелмеген парызы, өткізген күнәләрі үшін жамағат алдында қабыл қылып алдыңыз ба? - деп үш қайтара ‹‹сауапқа» отырған кісінің қолын алып қолдасады. Егер жеті мүшелі аяқталған қарт адам болса 2 жас, 100 жасқа таяған немесе 100 жастан асқан адам болса, 3 жас қосып жасын шығарады.

9. Жаназа шығару немесе жаназа Намаз

Мәйітті жуындырып жатқанда, келгендер дәрет алып даярланады. Мәйіт кебінделіп болған соң үйден аяғымен шығарылады. Молда жамағатты ‹‹әссалату жаназа›› деп дауыстап намазға шақырады бұл үш рет қайталанады. Мәйітті көтеріп шығушылар мәйіттің аяқ жағын үш рет кідіре еңкейтеді. Барлық жамағат бас киім киіп сапқа тізіледі. Мәйіт жамағат алдында басы солтүстікке, аяғы оңтүстікке бағытталып, алып келінеді. Молда намаз өтеудің алдында жамағатқа тәлім айтады. Қаза болушының жақын-жұрағаты саптың ең артқы жағында сап түзеп тұрады. Алдынғы саптың ортасын мөлшерлеп молда намазын шығарады. Намазы өтеліп болған соң баласының біреуін шақырып ‹‹разылығын ал›› дейді. Баласы мәйіттің аяқ жағын үш рет тізеден асырмай көтере рұхсат деп үш қайтара айтады. Бұл ақы иесінің мәйітті көмуге рұхсат жасағаны болмақ. Осымен намаз толық орындалған есептелінеді.

10. Мәйітпен қоштасу

Мәйітті көмуге алып жүргенде үй ішіндегі әйелдер жағы есіктен басын шығарып, босағада тұрып жабыла дауыс айтады. Міне мұны сүйекпен қоштасу деп атаймыз.

Қабір дайындау

Адам жан үзгеннен кейін хабар айтуды орналастыру барысында, қабір қазу жұмысын бірлікте ұйымдастырады. Қабір қазуға сол ауылдың азаматтары шығарылады. Қабір қазуға шақырылған азамат сылтау айтпайды. Бұларға қабір қазуды білетін кісілерден 1-2 адам ілесе барады. Қабір қазуда қаза болушының өсиеті бойынша немесе туыс-туғандарының ақылдасуы негізінде, жақын маңдағы зираттан, бұрынғы өмірден өткен туыстарының қатарына немесе алыс болсада туыстарының қасына арпарып жерлейтінде де кездеседі. Қазақ халқында қабірдің қазылу формасы 5 түрлі болады. Олар шам ақым (шам көр), жан ақым, жарма ақым, тік ақым, бала көр (ошақ көр) қатарлылар.

1 . Шам ақым (шам көр)-бір кісіге емес көптеген адамдарға арнап жасаған, бірата әулеттеріне арнаған (тән) қабырыстан шам көрдеп аталады. Шам көр көбінесе жасы үлкен, ұлағатты кісілер қаза болудың алдында қазып, даярлап қоятын қабырыстанды көрсетеді. Жерасты кең көлемді қазылып, өлгендерді қаз қатар жатқызып, ішкі бетіне шымылдық ұсталатын арнаулы есік бекітлген, адам қаза болғанда, шам көтеріп кіріп мәйітті қатарға орналастыратын қабырыстан болмақ. Бұл ерте кезде қазақтарда пайдаланған қабырыстан. Мәселен шәлкөде жайлауында рәйімбек батырдың шөбересі жәтпейіс атамыз шәм көржәсәтіп соған қойылыпты, бұны қазірге дейін жәтпейістің шам көрі деп атайды. Халқара көтерілісінде семиәсімен қырғынға ұшыраған диқанбай батырдың семиәсінән 4 кісі әкесі жәтпейістің шам көріне қойылыпты.

2 . Жан ақым-жан ақымның құдығы әдетте өңтүстіктен сөлтүстікке қарай ұзын төрт бұрыш формасында болып ұзыны 2.5 метр, ені 1.8метр, тереңдігі 2 метр тік қазып түсіріледі. Батыс керегесінен адам сиятындай тесік қазып, ішкі жаққа төмендеп қазып ақымды қазуды бастайды. Ақымға бір кісі көсіліп жатса бас-аяғы тимейтін, малдас құрып отырса төбесі тимейтіндей етіп қазып бОлған соң төбесі бесік формасына келтіріледі. Ақыммен құдықтың арасындағы керегесі 0.5метр болуы керек. Кей жерлерде ақым мен құдық арасындағы кереге берік болуы үшін әрі мәйітті алып кіруге қолайлы болуды ойластырып, құдық шығыстан батысқа, ұзын төрт бұрыш формасында қазылып жатқан жәйттерде кездеседі.

3 . Жарма ақым-бұл түрдегі ақым топырағы жұқа, саздауыт өңірлерде қазылады. Қазу формасы жан ақым мен бірдей болып бірақ құдық тереңдігі 1.5 метр шамасында қазылып, батыс қапталынан 0.8 метр мәйіт жатқызуға келетіндей етіп үңгіп кіреді. Формасын бесік тектес жасап шығады. Осы бойынша мәйіт қойылып болған соң ауыз жағы шикі кесекпен немесе қалың тақтаймен бекітіледі.

4 . Тік ақым – таулы өңірлерде, құм және тастақты мекендерде тік ақым қазылады. Оны жер ошақ секілді қазады. Терең болғанда 1.5 метр бөліп мәйіт түсіруге қолайлы болатындай қазылады. Мәйітті ішіне түсірген соң жалпақ тастармен немесе жұмыр ағаштарды туралап кесіп бетін жапқан соң тас тізіп, бүркемелеп қалап шығады. Бұны жұрт тас бейіт немесе құм бейіт деп атайды. Құмды өңірлерде ошақ пішінде дөңгелектеу қазылып, бетіне ағаш белағаштарды келтіріп, қамыспен бекемдеп бекіткен.

5 . Ошақ көр-нәрестелерге, бес жастан төмен балаларға қазылатын ақым. Құдықтың ені – ұзыны бір метір, тереңдігі бір метр шамасында қазылып, ошақтың аузы тектес ақымы жармалап қазылады. Таулы өңірлер мен тастақты, құмды өңірлерде ошақ тектес қазып аузын бекітеді.

Жерлеу

Мәйітті жерлеу-мәйіт бейіт басына апарылғаннан кейін, алдымен ақым ішін торқалап шығады. Торқалау дегеніміз-ақым ішіндегі топырақты майдалап мәйітті жатқызғанда топырағы майда болсын дегендік. Одан соң, ақы иесінің біреуі ақымның ішіне кіріп көреді. Ақы иесі мақұлдаған соң, ақым ішіне екі адам кіріп, құдықта төрт адам тұрып қолдасып, мәйіттің аяқ жағы алдымен ақымға түсіріледі. Бұл барыста құдық төбесінде төрт адам ақырет киіздің төрт бұрышынан кере жайып күнді тасалап тұрады. Осы арқылы саумалап, ақым ішіне кіргізілген соң бас топырағы (құдықты қазуды бастағандағы бірінші күрек топырақ) және ақым ішіне барлық жамағат бір шымшымнан күрекке топырақ салып бас топырақпен бірлікте ақым ішіне жеткізіледі. Бас топырақты ақым ішіндегі бір адам, мәйіттің бас жағына паршаламай қойып, шымшымнан апарылған топырақты мәйтті айландыра шашып шығады да, мәйіттің үш жерінен буылған белбеу ағытылып мәйіттің басын батысқа бұрыңқырап, ақырет киімінің жағалық жағымен бет жағын қалқалап (бұл жерде мәйіттің басы солтүстікте аяғы оңтүстікке келтіріп жатқызады) жайғастырып болған соң, ішіндегі екі адам шығып, ақымның аузы бекітіледі. Ақы иесі алдымен жеті күрек топырақ тастаған кейін, бейіт басындағы жамағат толық отырып, молда құран оқиды. Одан соң жамағат құдыққа кезекпен Олған соң төбесі бесік формасына келтіріледі. Ақыммен құдықтың арасындағы керегесі 0.5метр болуы керек. Кей жерлерде ақым мен құдық арасындағы кереге берік болуы үшін әрі мәйітті алып кіруге қолайлы болуды ойластырып, құдық шығыстан батысқа, ұзын төрт бұрыш формасында қазылып жатқан жәйіттерде кездеседі.

1. Топырақ салу Топырақ тастағанда күректі қолдан-қолға алмайды. Күрек жерге тасталған соң, екінші кісі күректі алып топырақ тастайды. Топырақ тасталып шөккен нардың формасына келтіріліп үйіледі. Топырақты жасап қоймайды. Сонымен жамағат тағы отырады. Молда құран оқып тілек айтқан соң жерлеу аяқталған есептеледі.

2 . Ат қойып келу – жерліктен қырық адым ұзаған соң ақы иелері дауыс шығарады. Кей жерлерде дауыс шығармайтын жәйіттерде кездеседі. Жерліктен қайтқан жамағат әдететтегі аяңмен келеді. Ақы иелері үйге жақын қалғанда атты желдіртіп ат қойып келеді. Бұл дауысты естіген үй ішіндегі әйелдер жағы дауыс айтады. Ұлар шу болып сөгіліп жоқтау айтады. Жерлеуге кеткен ақы иелері мен көріспеген жақын жамияты, ер әйел қайта көріседі. Көріспеген басқа жамағат қол алысып көңіл айтады. Үлкен кісілерден бірнешеуі дауыс тоқтату жөнінде сабыр сұрайды. .

3. Аманат қою – жорықтарда, үркіншіліктерде, қолайсыз көші қондарда қаза болған адамдардың мәйітін аманат қояды. Бұл дегеніміз тау үңгірлеріне, жар, жота, сайлардың ыңғайлы жерлеріне мәйіттің бетін тасалап мықты бекітіп жауып, ел орныққанда көшіріп жерлеуді көрсетеді. Мәйітті аманатқа қойғанда Ақы иелері ‹‹аманат›› деп үш қайтара серт жасайды . Аманатқа келген жамағат соңынан ‹‹аманат›› деп бір ауыздан қайталайды.

Нәзір өткізу

1. Үші және жетісі

Қазақ халқында адам дүниеден өтіп, 3 күн толғанда берілетін нәзірүші, жеті күн толғанда берілетін нәзірін жетісі деп аталады. Қаза болған адамның намазы оқылып болғанда, басқарып жүрген кісілерден біреуі, жамағатқа үші мен жетісінің қашан болатындығын ұқтырады. Көбінесе мәйітті жерлеп келгеннен кейін қазаға келген жамағаттың жағдайын ескере отырып, үшімен жетісін мәйітті көміп келгеннен кейін өткізіп кетеді. Үшімен жетісіне ұсақ мал сойып немесе ірі қарадан бір бас, қонағасына ұсақ малдан бір тұяқ сойып өткізеді. Ал үш күн, жеті күн толғанда үшімен жетісін сындырамыз деп көршілерін, ауылдастарын және жақын туысқандарын шақырып шелпек салып аят оқытып айрым ас беріп қояды.

2. Қырқы нәзірі

Қаза болушының дүниеден өткеніне 40 күн толғанда берілетін ас қырқы нәзірі деп аталады. Көбінесе ерлер жөнінде 39–37 күнде, әйелдер жөнінде 37–35 күн толғанда (тақ күн) беріліп келеді. Малын бейсенбі күні сойып жұма күні тарқатып жүр, туыс туған, жегжәт жұрағат, ағайын-туыс, ауылдастарға сауын айттырып беріледі, қырқы нәзірінде ірі қара сойылады, жағдайына қарай ұсақ мал соятындарда болады, дастарқанын жақсылап жасап шелпек пісырып дастарқан жаяды, өліміне келе алмаған адамдар қырқы нәзірінде арнаулы жоқтап келеді, мұнда көбінесе үйдегі әйелдер дауыс айтады.

3. Жыл нәзір

Ас беру деп айтады. Ас беру үшін алажаздай, қаза болушының мініс атын тұлдайды, ерте қамданып дайындық жұмыстарын істейді. Біршама көлемді өткізіледі, қадыр қымбаты жоғары, жасы үлкен кіслер болса ас соңында көкбар және бәйге беретін жағдайларда бар. Жыл назыры көбінесе бір жыл толғанда, ішінара 3–6 ай болып күз мезгіліне тура келсе өткізе беретіндерде кездеседі, ал жыл уағы болғанда жылын сындырып аят оқып өткізіп береді. Қазақстан республикасының басым обылыстарында 100 күндік нәзірі яғни Жүзін өткізеді.

Жол-жосын

1. Шымылдық-адам қаза болғанда мәйітке көлегейлеп ұстайтын перде. Әсіресе жас кезде, тұрмыстанғанда ұстаған шымылдық ұсталады. Кейде қарт кісілерге әл-ауқатына қарай ақ торғыннан арнаулы шымылдық тігіп даярлайтын жағдайларда бар. Бұл сол кісі қайтыс болғанда бетіне ұсталады .

2. Боқша-әйел кісілер 70 жастан өткен соң боқша даярлайды, боқшаның ішіне асыл кездеме, жүзік, білезік, сырға, күміс түйме, күміс қалып, жаулық, көйлек т б әйелдерге қатысты нәрселер салып даярлап қояды. Қайтыс болғанда тең туыстарынан бір әйел боқшаны ашады. Боқша ашудан бұрын молда аят оқиды. Боқшаның ішіндегі ең асыл нәрсені боқшаны ашқан әйел алады. Басқасын сол орындағы әйел жамағатқа таратып береді де, қартамыс әйелдер боқша даярламаса сынға ұшырайтын жәйіттерде кездеседі. Боқша тек әйелдер үшін ғана ұсталады.

3. Ақырет киіз (иман киіз)-бұл қаза болған кісіні ақырет киімі сырттан орайтын бір парша көлемді ақ киізді көрсетеді. Бұл қойдың жүнінің қылшығын суырып, қалған ақ түбітінен басып даярланатын киіз, оны арнаулы жүкке жиып таза сақтайды. Тірі кезде төсенішке істетпейді. Атам заманда халқымыз ақ киізді кебін ретінде істеткен. Сондықтан мұндағы жылдарға дейін ақырет киіз жасалып, ол тек мәйітті орап жерлікке апару аралығында ғана істетілетін болып, істетілу көлемі кішірейген.

4. Шың киім-мәйітті орап киіндіретін киімді көрсетеді, төркіндемеген қыз болса әке – шешесі қал үстінде жатқанда шік ким үшін ақ болатынайдан 24 метр сатып алып әкеліп, қал үстінде жатқан адамға көрсетпей оның жастығының астына тығып қояды. Қайтыс болғанда ақырет киімдікке стетіледі. Оны қал үстінде жатқан әке-шешесі көріп қалса қуанады. Кейбіреуі ренжиді сондықтан оны көрсетпей жасырады.

5. Естіртпей әкелу-қаза болушының бала шағасы, тіке қандастық кісілері науқас болса, кейде науқас болмасада, көңілі толқымасын деп, қаза болған адамды естіртпей ‹‹науқастанып қалыпты››, ‹‹сәлдеп қалыпты››, ‹‹қал үстінде екен››, дегендей сылтау көрсету арқылы бір адам жауапты болып ертіп келіп қазалы үйге жақын қалғанда естіртеді, сондай-ақ сабырлық сұрап аттан түскенде жоқтап келуші әйел болса екі әйел алдынан шығып сүйеп ерлермен көрістіріп, сүйеп үйге кіреді. Ер болса бір адам шығып сүйеп қазалы үйдың мүшелерімен көрістіреді.

6. Көріспеу-қаза болған үйге дауыс шығарып келушілер ішінде, әйелдер жағынан сол үйге келін жолындағы кісілер болса, жоқтау айтып тұрған кісілердің ішінде қайын ата, қайын аға жолындағы кісілерге көріспей аттап отып, басқалармен көрісіп үйге кіреді. Жылап келуші ерлер болса, дауыс айтып тұрған ерлер мен толық көрісіп, үй ішіндегі әйел қауымдармен көріскенде келін жолы бар әйелдермен көріспей басқалармен көрісіп өтеді.

7. Дауыс шығарып келу-қаза болған кісі үлкен кісі болса мекем, қормалым, бас ием, қорғаушым деп дауыс шығарып келеді. Тең-туысы болса замандасым, жолдасым деп; жақын туысы иәки жасы кіші болса бауырым деп; ал балақатқа толған жас бала болса жас парқына қарай бауырым, балапаным, құлыным, жеткіншігім, ат байларым деп дауыс шығарып келеді. Бұлай болуы қазақ халқының бауырмалдығының айғағы.

8. Жоқтау-өлім болғаннан бастап айтылады, қаза болған кісінің тіршілік күніндегі, өміріндегі жақсы істермен, игі істері қара сөзбен немесе өлең түрінде белгілі зарлы үнмен айтылатын өлең. Қазақ халқы ішінде жоқтау үш түрлі айтылады. Бірінші бастан аяқ жыр түріндегі жоқтау; екінші қара сөзді жоқтау; үшінші көтермелі терме түріндегі жоқтау. Жыр түріндегі жоқтау-қазақ халық жырларының әр шумағының қатысты жолдарын, қаза болушының жағдайына қарай, оның өмірдегі істерін қосқан болып өзгертіп құрап айтады.

Жоқтаудың айтылатын мезгілі

• Таң ертең күн ұясынан шыққанда, кеш мезгілінде күн ұясына отырғанда айтылады. Бұл бұрын қырқы нәзіріне дейін жалғасады. Қазір жетісін өткізгенге дейін айтып жүр.
• Жетісін өткізгенде, сондайақ ел тарағанда бір реттімен айтылады.
• Қырқы нәзіріне мал сойылған кезде бір рет, нәзір тарағанда бір рет айтылады. .
• Асы берілетін күні мал сойылғанда бір рет, туын жығып ел тарағанда бір рет айтылады.
• Дауыс шығарып көңіл айта келгендер болса үнемі дауыс айтылып отырады. .
• Төрт маусым көшіп кетіп бара жатып ауылдардың маңынан өткенде тұлданған атқа қаза болушының ер тұрманын ерттеп, киімін үстіне бөктеріп, әйел қыздары жетектеп -дауыс айтып өтеді.
• Адам қаза болған күннің ертесі таң қылаулағанда ер – әйелдер дауыс шығарып жоқтау айтады.

9. Көңіл айту-дауыс шығарып келушілер әредік дауыс тоқтаған аралықта, сырттағылар ерлермен қол берісіп, үйдегі әйелдер әйелдермен (туыс туғаны, құда жегжәт, дос жараны, әйелдерменде) қол берісіп сабрлық етіңіздер «қаза қайырлы болсын, өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ, иманы жолдас болсын, жаны жәннәттә болсын»! Деп көңіл айтады. !

10 . Сүйек күзету – адам қайтыс болған күні түнде, үлкен кісілерден бір екі адам мәйіт басына шам жағып мәйітті күзетеді. Бұл деген қайтыс болған адамның өлген – өлмегендігі әрі бала – шағаның үйден кіріп шыққанда, шошынып қалуынан сақтану үшін жасалатын әрекет.

11 . Суға алғанда берілетін киім-суға алушылар мәйіттің басына, ортасына, аяғына түсетіндер деп бөлінеді. Басына түскен кісілерге сырт шапан, бас киім беріледі. Міндеті: басын жуып шаю дәретін алуды көрсетеді. Ортасына түскен кісіге ішкі қазекей, жейде беріледі. Міндеті: кеуде болымын жуып шаю, аяғына түскен кісіге іш киім ретінде ақ кездеме етік, және оның ішіне салатын ақ шұлғау береді. Оның міндеті: аяқ бөлімін жуып шаю, ал су құятын кісімен су таситын кісіге жолдық ретінде кездеме береді. Олар бұл жол жораны алғаннан кейін үйіне қайтып барып, екі әрекет намаз өтеп аят оқыған соң пайдалануына болады.

12 .Теберік үлкен кісілер қайтыс болғанда, бейіт басында немесе өлім шыққан үйде бір метр ақ торғынды шыт үлкендігіндей жыртып, жамағатқа таратылып беріледі. Міне бұл теберік деп аталады. Қаза болған кісі әйел адам болса жоғарыдағы теберікті тарқатудың сыртында, 40 инеге жіп сабақтап оған қоса бір кесектен шәй қосып, әйелдер қауымына жіп-шу деп тарқатады. Бұл дегендік тірлігінде қарыз алған жіп-шуы болуы ықтимал. Мойнына қарыз болып жүрмесін деген ойдан туындаған. Теберік ретінде қаза болған кісінің бетіне ұстаған шымылдықты жыртып тарататындарда бар. Бұлардың барлығы үшімен жетісі аралығында таратылып болуы керек

13 . Құран аударту-әркім жағдайына қарай құран аудартады. Құран аударту дегеніміз-‹‹құран кәрімді›› бірнеше қайта оқып шығу дегендік. Өлім үстінде құран тапсырады. Құранды молдалар аударады. ‹‹үшімен жетісі›› беріліп болған соң, көңілге алған молданы бекітіп құран аударуды өтінеді. Үстіне алған молда, қаза болған кісінің қырқы нәзіріне дейін аударып болады. Аударуға арнаулы жол жора береді. Ілгеріде құнан өгіз бергендерде болған.

14 . Сыпар өткізу-бұл құран аударумен бірдей, қаза болған адамға құран аудартпаса, сыпар өткізеді. Сыпар өткізу дегеніміз-қаза болған адамның үші, жетісі, қырқы нәзірлері барысында бірнеше молда жиналып кезекпен ‹‹құран кәрімдегі›› қатысты аятты оқып аударуды көрсетеді. .

15 . Тұлдау-нәзір беріліп, аят оқытып қаза болушы үлкен кісі, ауыл ақсақалы, беделді кісілерден болса, өзі тірі күнінде мініп жүрген атын немесе басқа бір бас жылқыны арнаулы атап, жылын беруден бұрын аттың жалын күзеп, құйрығын кесіп, кекіліне ақ байлап, жаздай өріске бос қоя береді. Ал сол кісі тірі күнінде мінген ер тұрманын жүкке жинап, ер басына сол кісі киіп жүрген бас киімін кигізіп, қамшысын алдыңғы қанжығасына іліп жылын күтеді. Мұны тұлдау деп атаймыз. Жылын бергенде тұлданған жылқының басы жағынан ажыратылып, пітеу (бөлмелемей) пісіріледі. Жылына келген жамағат тарқап кеткенде артында молда-қожалар, туыс туғандары іркіліп қалады да, құда-жұрағат, үлкен кісілерден біреуі тұлданған нәрселерді орнынан қозғап, жабулы тұрған жапқыштарды ашады. Бұны туын жыққтық деп атайды да, айрым дастарқан жазып жылқының басы табаққа салынып молдалармен қалған туыстардың алдына тартылады. Бір жігіт жылқының піскен басының құйқасын кертіп-кертіп жұртқа таратады. Соңын да таза мүжіліп ағаштың басына іліп қойылады. .

16. Қаралық шайға шақыру-қаза болған адамның отбасындағы адамдарды туыс-туғаны, көрші-қолаңы, құда-жегжәті, дос-жараны қаза болған кісінің қырқы нәзірі берілгенге дейін, мал сойып үйіне шақырып күтіп, жол-жора беріп қайтарады. Міне бұл қаралық шайға шақыру деп аталады. .

17. Ақтық салу-қаза болған кісінің қыздары, құда-жегжәті, сондаяқ туысқандары жылы берілген күні жылқы, сиыр, қой сияқты малдардан бір тұяқ және жол-жолсын үшін, кездеме қосып алып келіп көмек көрсетеді. Мұны қазақ халқы ‹‹ақтық салу›› деп атайды. Олар қайтқанда оларғада жол-жорасын беріп қайтарады. .

18. Жер ошақ қоңырсыту – жылын өткізетін күні арнаулы ошақ қазып, қазан асып, бір тұяқ қой және тұлданған атын алып келіп құран оқытады. Қойды алдымен сойып қазанға асып, пісіріп жәрдемге келген жамағат аят оқып алдымен ауыз тиеді. Ошақ қазған кісіге жол-жора беріледі. Міне мұны жер ошақ қоңырсыту деп атаймыз.

19. Туын жығу-бұрынғы өткен кездерде қаза болған кісіні жерлеп келгеннен кейін, шаңарақтан немесе босағадан ту шығарып жылына дейін тұрғызады. Жылы өткізіліп ел тарқайтын кезде, арнаулы бір кісі тігулі тұрған туын алып сабын сындырады. Міне мұны туын жығу деп атайды. Қазіргі кезде үйдың ішкі керегесіндегі қазыққа киімін іліп қояды. Ол киімді екінші бір қазыққа жөткеп іліп жүр, бұларға жол-жора көрсетіледі.

20.Қалау-ас тарқаған соң ақтық әкелушілерге үй иесі қалау сұрап, қалағанын беретін жосын қалау болмақ.

Ырым-жырым

1. Бой жасау-қарт кісілер, сезгір кісілер қайтыс болудың алдында өзімен қарым-қатынасы өте жақсы дос-жарандарының, туыс-туғандарының үйлеріне бір дүркін барып дәм татып, Әңгіме дүкен құрып қайтады да, бірер күннен кейін дүниеден өтеді. Міне мұны марқұм бой жасап келген екен деп ырымдаймыз. .

2. Түс (физиология)-барлық ұлтта бар әдет, қазақ халқының кейбір адамдарға қайтыс болудан бұрын, әке шешесі немесе бұрын дүниеден өткен ішінара адамдар түсінде аян беріп, ертіп кетеді. Сондай түс көрген кісі о дүниелік болатындығын мөлшерлеп, сенімді туыс туғандарына айтады. Содан кейін кейбір даярлық жұмыстарын жасайтындарда кездеседі.

3. Жемек-ішпекті ауашалау- адам жан үзуге таяғанда тамақтарды, ыдыс аяқтарды, қазан шелектерді, жемек-ішпектерді ауашалау үйге жөткейді. Иәки барлық нәрселердің аузына бүркеншек жауып бүркемелейді. Бұлай істеуі адам жан үзгенде үйдың ішіне көзге көрінбейтін қан шашырайды деген танымнан келген.

4. Шырақ жағу-қайтыс болған адамды ауашалап суға алған жеріне, сүйекті шығарып кеткен кештен бастап, әр күні ымырт жабылғанда жеті шырақ (мақтадан шиге орап сумайға шылап тұтандыратын шырақ) жағылады. Бұл жеті күн жалғасады. Шыраққа балалар қолын табындырып қол аяқ аурудан сақтағай деп ырымдайтын жәйт бар.

5. Шам жағу-қайтыс болған адамды жатқызып ауашалаған үйге қырық күнге дейін шам жағып қояды. Бұлай болуы балалар үрейленіп қорқудан сақтану. .

6. Арулау-ертеректе ер адамдәр шаш қоймайтындықтан, қал үстінде жатқан кісінің шашын алып, сақалын басып, тырнағын алып тазалық жүргізетін. Ал бұл салт қазірде қолданып келеді. Мұбада тұйықсыз өлімдер болса, мәйітті суға алудың алдында, жоғарыдағы жұмыстарды жүргізеді. Кей жағдайда жас өлім болса шашын алмай, сақал мұртын басып, сол бойынша жерлеп келе жатқандарда бар. Бұлай болуы адам туғанда шашымен туылады. туғанда қандай болса, өлгенде де солай болсын деп қарайтын, көз қарастағы кісілер осылай атқарып келеді. Әйел адам болса ері ертеректе қайтыс болған жағдайда, шашы өріліп артына түсіріледі. Егер ері өлмеген болса, шашын алдына жайып, ортасынан бөлып екі қолтығының астына шаш ұшын туралайды. Өйткені әйел адамның өмірінде шашы бір рет жайылады деген ырымнан туындаған.

7. Алымсақ сұрау-қазақ халқында қайтыс болған кісінің жасын есептеу де, мүшел қайырып жыл қуады, сол арқылы жасын бекітіп жасын шығарады. Мұнда ер болса 12 жас әйел болса 9 жас балиғат жасы деп есептеп, жалпы жасаған жасынан шығарып қалған жасын, күнә өткізу мүмкіндігі бар жас деп қараса; 7 мүшелден өткен адам болса (85 жастан асқан адам болса) асқан жасында күнә мүмкіндігі жоқ жас деп қаралады. Сондай ақ, мүшелден өткен адамдар болса 2 жас, 100 жасқа таяған адамдар болса 3 жас қосып, жалпы жасаған жасын тұрақтандырады. Бұл жас қосу әр жылы 365 күн деп есептегенде, 33 жылда бір жылға жуықтаған күн қорытындысы шығады. Сондықтан 85 жастан өткен ксілерге 2 жас, 100 жасқа таяған ксілерге 3 жас қосылатын себебі осыдан. Жыл нәзірі беріліп тарағанда, сол кісінің тірлігінде ұстанған киімі, жабдығы қалап сұраған адамдарға беріледі.

8. Күрек жаңғырту-бүл мәйтті жерлеп болып, жамағат қайта бергенде, жерлігін қазуға істетілген саймандарды, бір-біріне өзара шағылтырып, дауысын шығарып жабысқан топырақты тазалайды, күректердің сабын жонып жаңғыртады. .

9. Таяқ таянбау-мәйітті жерлеп жамағат үйге қайтып келгеннен кейін, сыртта жылайтын ерлер жағы, таяқ сүйенбей бүйірін сүйеніп сөгіліп жылайды. Алғашқы таянған таяқты жинап тастайды.

10. Күйеу қалу-көбінесе мәйітті жерлеуге алып жүргенде күйеу балалар үйде қалады. Олар негізінен сүйек үйден шығып кеткеннен кейінгі, жоқтап келушілерді қарсы алады. Әрі мәйітті жатқызған жерді тазалап қазық қағады. Әдетте мәйітке сырттан үй тігіп осы орнынан шығарған болса, мәйітті жатқызған жерді тазалап, оның бас жағына екі қазық, аяқ жағына бір қазық қағып оңашалайды. Бұлай істеу адам басып дәрет сындырып, қоқыр қоқсық төгіп қоймаудың алдын алу. Ондай жерлерге ағаш егіп оңашалап қоятын жәйттерде бар. .

11. Сәлем бермеу-өлім шыққан күні ерлер-ерлерге сәлем бермейді. Әйелдер сәлем беретін кісілер көрілседе сәлем жасамайды. Бұл қаралы өлімге аза тұтуды көрсетеді.

12. Құлып бекіту-қаза болушы жыл арасы, ай арасында өлген болса немесе сол адам қаза болғаннан кейін сол үйден өлім шығымы көрілсе соңғы өлген адам жерленгенде ақымның аузына құлып бекітіп, кілтін сыртқа тастайды. .

13. Қаралы ту-қаралы ту жас адамдар үшін қызыл ту, қарт адамдар үшін ақ ту, орта жас адамдар үшін бір бөлегі қызыл бір бөлегі ақ ту тұрғызады. Бұл шама дінінің сарқыншағы болса керек.

14. Ақ жамылу-қаза болған кісі ер адам болып оның әйелі болған болса, абысындарының біреуі ‹‹қормалың жоқ боп қасыңда, ақ бүркеп салдық басыңа›› деп дауыс айтып, басына ақ шаршы жаулық салады, жаулық байланбайды, омырауына түсіріп қояды. Жыл нәзірі берілген күні, жаулық салған абысыны арнаулы жасаған кимешек немесе салы әкеліп, алмастырып салып ақ бүркеншекті алады. Бұғанда өзіндік жол-жора беріледі. .

15. Аза тұту – өлім шыққан үйдің мүшелері қаза болған кісінің жыл уағына дейін аза тұтады. Әсіресе қырқы нәзірін бергенге дейін ойын күлкі, сауық-сайран жасамайды. Арақ-шарап ішпейді. Міне мұны аза тұту дейміз. .

16. Құран оқыту-қаза болған кісінің мәйітін үйден шығарып кеткенше құран оқылмайды. Мәйітті үйден алып шығып кеткеннен соң, мал сойылып, нан пісіріліп, құран оқылады. Құран оқу жұмысы жоқтап келгендер, сондай-ақ, жұма күндер және түске кіріп қалғанда айт, ораза мерекелерде жалғасты оқылады.

17. Құлып тас орнату және күмбез тұрғызу – қаза болған кіснің басына белгі тас орнату және күмбез тұрғызу істері, көбінесе жыл нәзіріне дейін немесе қаза болғаннан бір жылға толғанға дейін, орындалатын әрекетті көрсетеді. Тас орнату болсын, күмбез тұрғызу болсын бір малды атап сойып нәзір беріп орнатылады. Құлып тастың бас жағына жарым ай формасын ойып келтіріп, ‹‹бійсімылла раһыман раһим›› деп жазу түсіріп, марқұм деген жазу жазылып аты-жөні, туған уақыты, қайтыс болған уақыты деген соң пәниден бақиға кетті, жаныңыз жанатта болсын! Деп қояды. Тас тұрғызу, күмбез орнату болсын барлығы қаза болушының кім екендігі жөніндегі ‹‹белгі›› болмақ. Күмбез көбінесе атақ даңқы үстем кісілерге, бар кісілерге орнатылады.

18. Мәйітті жууға қолданылатын қазан аяқтар-мәйітті жуудың алдында, қазаның қақ майын кетіру үшін, отқа төңкеріп күйдіріп тазалап жуып су ысытады. Ерлер үшін шелек және су құятын таза тегеш, әйелдер үшін ұсталмаған шәйнек арқылы су құйылады. Негізінен мәйітті жууда табыт, қазан, шелек, тегеш ұсталмаған жаңа шәйнек қолға орап жуатын ысқы шүберек қолданылады. Қолданылған аяқтар кетілмеген яғни сынбаған болуы керек.

нанымдар

1. Нәзірге және көңіл айта келгендер қатарында ‹‹тойға келейік, арты той болсын›› деп аттанады.

2. Жалғыз жарым жолаушы, кеш батып қонатын жай таба алмағанда мазарға түнейді. Бұлай болуы аруақтар қорғайды дейтін наным бар.

3. Қайтыс болған кісілер түске кіріп қалғанда, ертесі таң сәріден, май қоңырсытып жеті шелпек пісіріп, аят оқытып, жарықтық дәметіп қалған ұқсайды деп жориды.

4. Қаза болған кісілердің жақсы сөздерін және жақсы істерін әңгімелеуге тура келгенде, ‹‹қара жер хабар айтпасын››, ‹‹аруағыңды айналайын››, ‹‹өлшесе өзімен кетсін›› деген сөз бірікпесін қосып сөз қозғайтын жағдайларда бар. .

5. үші, жетісі, жыл нізірі болсын келіп қайтқан жұрыт ‹‹нәзір қабыл болсын›› немесе ‹‹ниет қабыл болсын›› деген тілектерді, қайтқан кезде ‹‹тойға келейік›› немесе ‹‹арты той болсын›› деп тілек айтып аттанады. .

6. Өлімге иман, тіріге берекет берсін, аруақ қолдап қуаттасын, ата бабамның аруағы қолдасын т б тілеулер айтылады.

Тиымдар

1. Ағайын арасында араздасқан иәки ‹‹ат кекілін кесіп›› бір-біріне қарамайтын кісілер, өлім болғанда, райынан қайтып, өлім барысында жүздерін жылытып, бірін-бірі өзара кешіреді.

2. Әрқашан қазақ халқы өлген кісінің артынан өсек айтпайды, қисынсыз атын шақырып, аруақты шуылдатпайды.

3. Жас өлімдер мен аянышты өлімдердің ас суын азаланып батып ішпейді. Сарқыт тастамайды.

4. Өлімді естіп тұрып, белгілі себеппен бара алмағанда қаралы ұйдың адамдарын көруден ұялады. Көзі шалып қалса тасаланып қашқалақтайды. Жолығып қалса, шарасыз көңіл айтып, озының айыпты екендігін мойнына алып кешірім сұрайды.

5. Зираттықтың жанынан өткенде желе жортып иәки ат шаптырып өтпейді. Аяңдап ‹‹жатқан жерлерің торқа болсын аруақтар›› деп бет сипайды.

6. Өлім болғанда әйел және ерлер жалаңбас бармайды. Ондайлар өздіктерінен ұялып, қатты қысылады.

7. Жас жігіттің әйелі өліп, ері сөгіліп жыласа үлкендер сөгіп кетеді.

8. Бейітке қарап дәретке отырмайды. Мұсылмандар бейітін «мола» деп айтуға тыйым салынады.

9. Мәйітті жерлегенде темекі тартып, насыбай шегіп мейір қандыруға, бейіт аралап кетуге тыйым салынады. Мәйіт көміліп қайтқанға дейін азалы күй сақталады.

10. Қаралы ұйдың кісілері өлім болғанда, назыр бергенде жоқтап келушілер мен қабыл болсын айтып келгендерді үйден ұзатып салмайды.

Өлімге қатысты мақал-мәтелдер

1. Өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ.

2. Өлімнен ұят күшті.

3. Торқалы той топырақты өлімде кешірмейтін өкпе жоқ.

4. Өкпеге қисада, өлімге қимайтын ағайын.

5. Өлгендердің ішінде жаманы жоқ, тірілердің ғибадаттан аманы жоқ.

6. Қарның ашса қаралы үйге шап.

7. Бардың малын шашамын, жарлының артын ашамын.

Ескеретін түйіндер

1. Жаз күні қайтыс болған адамның мәйітін құрақ, жоңышқа қатарлы суық сақтайтын шөптермен орау арқылы, мәйітті иістендіріп алмаудың алдын алады.

2. Қыс күні қайтыс болған адамның мәйітін үсітіп алмау үшін, пеш қойып, қалыпты жылулықты сақтайды.

3. Кейбір адамдар өлген соң, іші кеуіп кетеді. Іштегі желді шығару үшін, кеудесіне тас қою амалын істетеді.

4. Жеті жастан төменгі балалар қаза болса, ошақ көр қазылады. Сондай-ақ қырқы, жыл нәзірлері берілмейді. Өйткені, балиғатқа толмады, күнә өткізу жасына келген жоқ деп қаралады. Сондай-ақ туыс-туған түгелімен қаз-қатар тұрып жыламайды. Тек баланың әкесі, атасы, жақсы көретін кенже әкесі ғана қатарға тұрып, дауыс айтады. Бұлай болуы, жас нәресте, ғайыптың құсы, өлгенде әке-шешенің мойнындағы қарызды, күнәні көтеріп аламын деп алдыдан шығады деп ырымдайды. Десе де туыс-туған азалы күйді сақтайды.

5. Адам жан беріп жатқанда, қатты қиналса, ұрпақтары әкесі болса, қамшы сабын сындырады . Шешесі болса, сабау сындыру ырымын ұмытпаған жақсы. Бұл өлімге қидық деген ойдан туындаған.

Дереккөздер

Ескерту: ҚХР, Іле жастары жорналында жарияланған. (төл туынды) .