Қалмақеміл петроглифтері

Қалмақеміл петроглифтері – Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.

Қалмақеміл. Әртүрлі кезеңде салынған жануарлар мен адамдардың бейнесі.

Орналасқан жері және орналасу сипаты

Қарағанды (Ақтоғай ауданы) және Абай (Аягөз ауданы) облыстарының шекарасында жатқан Қалмақеміл тауында орналасқан.
Шығыстан батысқа қарай созылып жатқан бұл аласа тау сілемі көптеген бұлақ суларымен жаз ортасына дейін шалғынды шөбі көгеріп тұратын кең жазықты кесіп өтеді. Сол бұлақтардың жағасын бойлай неолит дәуірінен ХХ ғ. басына дейінгі әр алуан кезеңнің қоныстары мен зираттары ұшырасады, ал сайдың сол жақ жартасты беткейінде петроглифтер кездеседі, олар әсіресе аңғардың орта тұсында өте көп. Сол жерде алқап бір сарынды иілім жасайды және баурайдың ең төменгі жағынан өтеді, оның тік шаншылаған өте көп тастарының беті "тотыққан", жартас суреттер үшін тамаша фон болып тұрады. Кейбір петроглифтердің аумағы ірі, оларды беткейдің етегінен 10–20 м қашықта тұрып-ақ көруге болады. Мұнда жартастың әр алуан жеріне қашалған петроглифтер көп мүсінді композицияға ұласады, бұл жағынан петроглиф шынында да алғашқы көркем-сурет галереясы секілді.

Петроглифтер сипаты және салыну кезеңдері

Қалмақемілдің ең көне петроглифтері бейнелік қатардың негізін құрайды және саны жағынан басқа суреттерден көп. Суреттер саяз қашалғандығына қарағанда тас құрал пайдаланылған секілді. Суреттің нобайы өшуге айналған, сызықтарының шеттерінде дәл ұрылмаған аспап іздері қалып, сызықтар үзіліп қалады. Техникалары, репертуарлары және стильдері бірыңғай суреттер олардың өзара жақын тарихи кезеңдерде салынғанын танытады. Бұл өнердің мазмұнын бағалай келіп, алыс дәуірдің суретшілері жартастарға "дала тұрғындарының атқа деген сүйіспеншілігін" таңбалап қалдырған деуге болады. Қаншама жүздеген көне заман суреттерінде басқа да жануарлар – бұқа, бұғы, ит, адам да бейнеленген, бірақ олар петроглифтердің оннан бір бөлігін ғана құрайды. Мұнда композицияның алдыңғы қатары үлкен топтардың бейнесіне немесе жылқы үйіріне беріледі. Жануарлардың пішіндері бір сарынды, олардың нобайы шынайы – тұрқы қысқа тұқымды жылқылардың қарындары салбыраңқы, бастары үлкен, шағын кекілдері ерекшеленіп көрсетілген. Соңынан құлын ілескен биелер үйірі тұяқтары тұсалған жылқылардың ізімен жүріп отырғаны және мұнда адам жылқының жуасытушысы немесе оны жебемен атқан аңшы болып бейнеленген. Ол билік жүргізуші ретінде жануарларға қарсы қарайды және бұл ерекше әдіс көмегімен немесе бейнелеу бетіндегі нюанстарды және жартас "сәулетін" шеберлікпен пайдалану арқылы көрсетіледі. Тертемен қос ат жегу сюжеті Қалмақеміл петроглифтері алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі Сарыарқаның алғашқы малшылары жабайы жануарларды аулаушы болумен қатар, оларды қолға үйретушілер болғанын да танытады.
Б. з. д. II мыңжылдықтың бірінші жартысына жататын петроглифтердің бұл сериясы сейминдік-турбиндік (Ростовка мен Сеймнен шыққан қанжарлар) типтегі қоладан құйылған көркем ұқсастық табатын иконографиялық (біреудің бейнесін біліп жазу) және стилистикалық параллельдерге негізделеді. Қазақстан жартас сурет ескерткіштерінің ішінде мазмұны жағынан Қалмақеміл петроглифтеріне барынша жақындары Сарыарқаның солтүстік-шығыс жағындағы Ақбидайық петроглифтері. Ал оңтүстік-батыс өңірдегі оның ұқсасы Теректі әулие мен Байқоңыр өзені аңғарындағы тастағы суреттер, тек мұның өзіндік ерекшелігі – айыр өркешті түйе бейнесі.
Қалмақемілде ерте дәуір петроглифтерімен қатар қола дәуірінің соңғы кезінің суреттері де бар, олар стилімен репертуары жағынан, оның ішінде ат-арба, шайқастар көрінісі және солярлық белгілер бейнесі жөнінен айқын ерекшеленеді. Яғни бұл дәуірдегі Қазақстан жартас сурет өнерінің тақырыптық негізін құрайды. Бірақ Қалмақемілде бұл кезеңнің суреттері көп емес, олар орталық галерея жартастарында өте сирек кездеседі және олар бір-бірімен байланысты түпкі ой-мазмұны бойынша композициялық серия құрай алмайды.
Ерте дәуірдегі және ортағасырлардағы көшпенділер петроглифтерінің репертуары Бесоба ескерткішіне қарағанда едәуір бай, бірақ саны соншалықты көп емес. Номадтардың тіршілік аймағы, негізгі сайдан солтүстікке және Қалмақемілдің оңтүстік беткейлеріне қарай созылады. Батыс Моңғолия мен Алтайдың "бұғы" стиліндегі бұғылармен басқа да жануарлар бірыңғай контурлық (пішіндік) бейнеде кездеседі, ат тұяғының бейнесі тағы да ұшырасады. Бір таңғаларлық жайт, Минусинск қазаншұңқырындағы тагар мәдениетінің өзіндік суреттерін дәлме-дәл еске түсіретін антропоморфтық мүсіндер композициясының көптігі. Ортағасырлық петроглифтер аз көрініс тапқан, бірақ олардың ішінде Алтай мен Тарабағатайдан бастап Шу аңғарына дейінгі басқа да ескерткіштерде кездесетін таңбалар бар. Қалмақеміл жартастарындағы көне галереяларда кейінгі петроглифтер жоқ десе де болады, олар XIX ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қыстауларға жақын шоғырланған және барынша шынайы суреттермен берілген. Мұнда жартас сурет өнерінің соңғы іздері секілді арғын таңбалары жиі кездеседі.

Петроглифтер суреттері

• 
  Әртүрлі кезеңде салынған жануарлар мен адамдардың бейнесі.
• 
  Жылқылар мен адамдар бейнеленген композиция.
• 
  Ат пен садақшы.
• 
  Ит бейнесі.
• 
  Жылқылар мен бұғылардың бейнесі.