Уикипедия

Қытай Халық Республикасы экономикасы

Қытай Халық Республикасы экономикасы — әлем бойынша номиналды ЖІӨ бойынша екінші, ЖІӨ бойынша сатып алу қабілетінің паритеті бойынша бірінші (2014 жылдан) (АҚШ-тан кейін) экономика.

ХВҚ деректері бойынша 2014 жылдың 1 жартыжылдығында алдын ала қорытындысы бойынша ҚХР ЖІӨ СҚП бойынша АҚШ-ты ЖІӨ СҚП бойынша басып озды, жылдың соңына қарай үлесі және көлемі сәйкесінше 16,48 % - 17,632 трлн долларға қарсы 16,28% және 17, 416 трлн. долларды құрады[1]. Қолданыстағы стандарттарға сәйкес, жыл сайынғы ЖІӨ-ге сәйкес алдын-ала есептеу және түпкілікті түзету жүзеге асырылады[2].

Елдің ЖІӨ-ін бағалау кезінде бұл деректер өткен жылдар үшін үнемі өсу жағына қарай қайта қаралатынын ескеру қажет, сондықтан ағымдағы цифрлар қорытындысынан 1-2%-ға ерекшеленуі мүмкін[1]. Сәйкес қолданыстағы стандарттарға мәліметтері бойынша, ЖІӨ-нің әр жылғы жүргізіледі, алдын ала, алдын ала және түпкілікті түзету[2]. Қытай экономикасына тән жалпы әлемдік елдің ЖІӨ-ндегі ауыл шаруашылығы өнімін үлесін төмендету үрдісі еді, оның үстіне 1990-1995 жж. бұл секірмелі төмендеді, содан кейін жатық күйінде.

Жалпы ақпарат

өңдеу

ҚХР Экономикасы соңғы 30 жылда тұрақты өсуде, 2010 жылы әлемде номиналды ЖІӨ-нің (АҚШ-тан кейін, оны 2014 жылы ПОҚ бойынша басып озып) көлемі бойынша 2-орын атқарған. 2009 жылы ЖІӨ $5,02 трлн-ға теңескен.[3] 2010 жылдың сәуір-маусым айларында деректері бойынша, Қытай Жапонияны осы көрсеткіш бойынша басып озды[4]). ЖІӨ бойынша ескере отырып, тепе-теңдік валюта Қытай 1-ші орында (деректері бойынша ХВҚ — 17,6 трлн халықаралық доллардан 2014 жылы), обогнав АҚШ. Бұл ретте көптеген болжамдар әр түрлі талдаушыларының беріп кезеңінде 2015-2021 ж. ж.[5][6][7][8], [10] және 2040 ж., айналуы ірі АҚШ үш есе[9]. Скептики, полагающие, бұл ештеңе болмайды ешқашан, қателескен.[10]. АҚШ жүлделі бірінші орынды иеленді әлемде 1872 жылы.

Сурет:GDPPCBRIC.png
БРИК елдерінің 1998-2009 жылдары жан басына шаққандағы ЖІӨ өсу қарқыны, АҚШ долларымен

Қытай ХХІ ғасырдың басында өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша бірінші дүниежүзілік индустриялық сверхдержава, сондай-ақ ғарыш және ядролық держава — ол әлемде көмір, темір, марганец, қорғасын-мырыш, сурьмян және вольфрам кендерін, сондай-ақ ағаш өндіру бойынша алда. ҚХР аумағында сондай-ақ мұнай, газ, уран елеулі ауқымда өндіру жүргізіледі.

Қытайда сирек кездесетін металдардың (молибден, ванадий, сүрме) әлемдік қорының 37%-ы орналасқан. Өткен ғасырдың 80-ші жылдардағы қомақты инвестициясы нәтижесінде осы қазбаларды өндірудің бүгін Қытайға әлемдік өндірудің 95 %-ы  тиесілі[11]

Қытай әлемдегі өнеркәсіптік өнімдерінің басым көпшілігі түрлерін ең ірі өндіруші — кокс, шойын, болат және болат құбырлар, алюминий, мырыш, қалайы, никель, теледидар, радиоқабылдағыш және ұялы телефондар, кір жуу және тігін машиналары, велосипед, мотоцикл, сағат, фотоаппарат, тыңайтқыштар, мақта-мата және жібек маталар, цемент, аяқ киім, ет, бидай, күріш, құмай жүгері, картоп, мақта, алма, темекі, көкөніс, жібек пілләларды; әлемдегі құс, шошқа, қой, ешкі, жылқы және қодас басы бойынша ең ірі, сондай-ақ балық аулау бойынша алда. Сонымен қатар, ҚХР-ның ең ірі болып табылады әлемде ірі көлік шығарушы, жыл сайын шығаратын автомобильдер (18-ден астам млн., 2010 ж.) бұрынғы лидерлерге қарағанда - АҚШ және Жапония бірге алғандағыдан көп[12].

Жоғары экономикалық өсу қарқыны кезінде (1992 ж. - 14,2%, 1998 ж. - 7,8%) ол экстенсивті сипаты бар. 1995 ж. экономиканың тым қызып кетуінен қауіптеніп, басшылық өсімді 8-9 % шегінде ұстау туралы шешім қабылдады. Өндіруді қарқындату жағымсыз нәтижелер де әкеледі: ауылдық жерлерде жасырын жұмыссыздық деңгейі ресми көрсеткіштерінен (4,6%) шамамен екі еседен асады. Қытай эмиграцияны заңсыз көтермелейді[13]  Кедейшілік деңгейі 128 000 000 адам (кемінде күніне 1$)[14].

Құрылымдық өзгерістерге ықпал ету үшін, Қытай өзіндік білім беру жүйесін, студенттерді шет елдерде (әсіресе АҚШ-та және Жапония) оқытуды дамытады, мұндай прогрессивті дамытуға мүмкіндік беретін бағдарламалық қамтамасыз ету, жаңа материалдар өндіру, телекоммуникациялық индустрия, биотехнология, денсаулық сақтау сиақты экономика секторлары технологияларды импортын көтермелейді. ҚХР-да 500 млн-нан астам Интернет пайдаланушылар бар, сондай-ақ, ел әлем бойынша ұялы телефон байланысын пайдаланушылардың саны жағынан көш бастап тұр, 1 миллиард шекарасына пайдаланушылар 2012 жылы жетті[15]. Пекиннен солтүстікке қарай Хайдянь ауданында, қытай "Силикон аңғары", ал бірқатар ірі қалаларда, сондай — ақ қазіргі заманғы ұлттық индустриалды-технологиялық парктер құрылды.

ҚХР мемлекеттік кеңесінің өндірістік қуаттарды жаңғырту (2015) бойынша онжылдық жоспарына сәйкес қытайлық өндірушілер герман бәсекелестерінің деңгейіне жақындауы тиіс және басқа да дамушы елдер компаниялармен салыстырғанда, өз позициясын жақсартуы тиіс[16].

Тарихы

өңдеу

1840-1860 жж. Қытай Опиум соғысында жеңілген соң шетелдік сауда үшін Қытай теңіз порттарын ашқан әділетсіз келісімшартқа еріксіз қол қояды, сондай-ақ осы кезде кедендік баж 5 пайыз деңгейінде бекітілген.[17] Осы уақыттна бастап ғасыр ішінде қытай кедендік баждары әлемде ең төменгі болатын: 1913 жылы — 4%, 1925 жылы 8.5%. салыстыру үшін — сол жылдары АҚШ-та кедендік баж-ы 30%.1911 жылы Императорды құлату және Гоминьдан өткізген реформалар Қытайға экономиканы маңызды сауықтыру бермеді: 1950 жылға дейін Қытайда жан басына шаққандағы ЖІӨ  сол деңгейде қалды (кейбір құбылулармен) және XIX ғасырдың басында шамамен $500-ды құрады. Дәл сол уақытта халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ батыс елдерінде бірнеше есе есе өсті.

1949 жылы Қытайдағы билікке Мао Цзэдун басқарған коммунистер келеді. Мао басқармасы елді ұзақ уақыт бытыраңқылық кезеңінен кейін біріктіру үрдістерінің өсуімен,Қытайды индустрияландырумен және халықтың әл-ауқатының бірқалыпты өсуімен сипатталды. Алайда "Үлкен секіріс" сияқты коммунистік экономикалық эксперименттер экономикалық дағдарысқа және жаппай ашаршылыққа әкелді.

Мао Цзэдун (1976) қайтыс болғаннан кейін 1979 ж. "Реформалар мен ашықтық саясаты" жарияланды. Реформалардың бірінші кезеңінде ауыл шаруашылығы, транспорт саласындағы жоғары өсім Мао дәуірінің көптеген шектеулер алынуымен қамтамасыз етілді. Партия кең ауқымды, ұсақ тауарлы өндірісті, бейберекет өнеркәсіпті дамытуды мадақтады. Бұған халық санының үлкендігі ықпал етті. Елде ұсақ техникалық жағынан артта қалған кәсіпорындардың үлкен массасы пайда болды, қолөнершілер, тігінші, етікшілер және т. б сонда еңбек етті. Қолөнер өнеркәсібінің бейберекет даму салдарынан материалдық және қаржылық ресурстардың едәуір тозаңдануы, елде өндіріс құрылымының бейберекетсіздігін, өндірістік қуаттарды нашар пайдалану, созылмалы шикізат, энергетикалық және су ресурстарының тапшылығын туғызды. Мемлекеттік кәсіпорындар соның арасында негізінен ұтылды.

Нарықтық экономиканы құру Қытайда Коммунистік партиясы басшылығымен бес жылдық жоспарлар негізінде жүзеге асырылады. Экономика әрсалалылығын сақтайды. Цзян Цзэмин кезінде мемлекеттік кәсіпорындар үшін шетелге "шығудың" мемлекеттік стратегия жаряланды, оны іске асыру үшін қолайлы жағдайлар 2001 ж., Аспан асты елінің ДСҰ-ға енгеннен кейін қалыптасты[18].

қараңыз, Қытай қор нарығының құлдырауы (2015)

2015 жылы тамыз айында Қытай экономикасында, елеулі проблемалар басталды. Қытай халық банкі күрт — бірден 1,9%-ға — юань девальвациясын жүргізді, бұл экспорт мәселелелірмен байланысты болатын (ұлттық валютаның Пекин ұқсас құлауын 1994 жылғы қаңтардан жібермеген болатын). 2015 жылы 12 маусымнан тамызға дейін Қытай қор нарығы, 29% - ға құлап, $2,8 трлн капиталдандыру жоғалтты. Қытай нарығы тамыз айының соңында, тіпті Орталық банк елде екі күнде екінші рет юань девальвация жасағанның өзінде төмендеуін жалғастырды.[19][20][21] 2015 жылдың желтоқсанында юань девальвациясы екі рет болды, әрі 14 желтоқсанда төмендеуі 137 базистік нүктелерді құрады[22]. Қытайдан капиталдың кетуі 2015 жылы, 7 есеге өсіп, бір триллион АҚШ долларын құрады. Бұл бақылаулар жүргізілген уақытта 2006 жылдан бергі ең жоғарғы сомасы еді[23][24].

2016 жылы Қытай экономикасындағы дағдарыс жалғасты: жылдың бірінші сауда-саттық күні CSI300 қытай индексі 7 пайыз құлаған. Осыған байланысты қытай сауда-саттық нарықтары күннің соңына дейін жабылған болатын. Ресми Пекин 2016 жылғы 4 қаңтарда долларға шаққанда ұлттық валютаның бағамын (eurusd_tod) 6,5032 юаньға дейін төмендетті. Алғаш рет 4,5 жыл ішінде валюталардың ара салмағы доллар үшін 6,5 юаннан әлсіз болып шықты.[25] 25 ақпанда Қор индекстері Қытайда 6%-дан астам төмендеді. Жыл басынан бері Shanghai Composite индексі 23% жоғалтты. [26] 29 ақпанда Қытай қор нарығының құлдырауы жаңадан орын алды.[27] Наурыз айының басында Халықаралық Moody's рейтинг агенттігі болжам бойынша Қытай кредиттік рейтингін "тұрақты" - дан "келеңсізге" төмендету туралы шешім қабылдады.[28] 2016 жылы бірінші тоқсанында Қытайдың жалпы қарызы өсіп, рекордтық деңгейге ЖІӨ-нің 237 пайызына дейін өсті.[29]

Юань курсын тұрақтандыру мақсатында, Қытай ұлттық резервтеріндегі шетел валютасын қысқартуды бастады. 2016 жылдың ортасынан бастап елдің валюталық резервтері тұрақты қысқарып келген, соның нәтижесінде 2017 жылғы қаңтар айының басында 2011 жылдың ақпандағы ең төменгі мәніне дейін төмендеді[30][31][32].

Қаржы жүйесі

өңдеу

Қытай әлемдік қорлары валюта жартысы бар. 2012 ж. Қытай 2 трлн. долл. түсімң алды және бір мезгілде мемшығындар өсті. 2014 жылы Қытай өз резервтерінде айтарлықтай АҚШ доллары жинақталу жылдамдығын қысқартты мен резервтерін арттыру жылдамдығын айтарлықтай азайтты, бүкіл әлем бойынша инвестицияларын өсірді.

2011 жазда қытайлық банктер күн сайын 2 млрд долл. сатты және алынған қаражаттың көп бөлігін еуроға ауыстырды. Сондай-ақ, бірте-бірте ұлттық валюта контрагентіне көшу жүзеге асырылды (т. ғ. к. своп-келісім-шарт) (Ресей мен Қытай арасындағы валюталық свопқа қол қойды). 2011 ж. сәуір ҚХР ОБ халықаралық өзара есеп айырысуда доллардан толық бас тарту жоспарлары туралы айтты.

2014 жылы күзде ҚХР және басқа да елдер ХВҚ банкіне баламалы даму банкін құру туралы жариялады, бұл шараға АҚШ-тан ХВҚ-да реформалар қол жеткізе алмағандықтан барды шілде айында[33]

ҚХР Банк жүйесі көбінесе мемлекеттік секторды кредиттейді: 2006 жылы жеке бизнеске кемінде 1 %-дан азына ірі мембанктермен аспан асты елінде несиелер берілген[34]. Соңғы жылдары мемлекет иелігінен банктік секторын алу процессі баяу жүріп жатыр: 2013 жылдың желтоқсан айында аспан асты елінің бес ірі мемлекеттік банктер депозиттік сертификаттарын еркін сату басталды, ал 2014 жылдың басында ҚХР Мемкеңесі 5 толық жеке коммерциялық банктер (Шанхай, Тяньцзине, Чжэцзян провинцияларында және Гуандунде) құру бойынша бағдарламасын бекітті[34]. Қытайлық банктер бірте-бірте шетелге шығады: 2013 жылдың басында 16 қытайлық банктер 1050 шетелдік құрылымдарды құрды, соның ішінде еншілес банктер, филиалдар, өкілдіктер және әртүрлі деңгейдегі біріккен ұйымдары 49 елде бар[34].

Ауыл шаруашылығы

өңдеу

Қытай су қатты жетіспеушілігінен зардап шегуде, бірінші кезекте бұл - ауыл шаруашылығы. Соңғы 10 жылда (2008) егістік жерлердің алаңы елде 123 млн му /1 гектар = 15 му/[35] қысқарды.

Қытай шошқа (бастар саны шамамен 490 млн) және тауық етін өндіру бойынша әлемдік көшбасшы.

Өнеркәсіп

өңдеу

ҚХР Жарияланғаннан кейін 1949 жылы, елде қысқа уақыт ішінде индустрияландыру жүргізілді, бұл өнеркәсіптің өсуіне жылдам мүмкіндік берді. Дегенмен, тағы отыз жыл шамасында қытайдың жеткілікті экономикалық өсім қарқыны баяулады. Тек 1979 жылдан бастап Қытай шетелдік инвестициялар ағыны үшін жабық қоғамнан ашыққа көшкенде барып ел жаңғыру және дамыту, өнеркәсіптік өндіріс кезеңіне аяқ басты. Гонконгтың географиялық жақындығы шетелдік компанияларды негізгі артықшылығы болатын, олар Қытайда экспортқа бағдарланған еңбекті құрастыру өндірісті орналастыра бастады.

Инвестицияларды ынталандыру үшін 80ші жылдардың ортасында Қытай үкіметі 4 ерекше экономикалық аймақты құрды: Шанхай, Чжухай, Шаньтод және Хайкоу, мұнда Гонконг, Тайвань және АҚШ-тан тікелей шетелдік инвестициялар ағылды. 14 жағалау қалалары мен порттары ашылды. Батыстық инвесторлар Қытай ірі ішкі нарығына шығу мүмкіндігін алды. Көп ұзамай артық арзан жұмыс күші бар 18-қалалар ашылды және онда бастапқы және экономиканың өңдеу өндірістері орналасты. Бұл осы аймақтарға ТҰК тұтас зауыттар мен қазіргі заманғы өндірістік кешендерінің ауысуына әкеп соқса, жергілікті кәсіпорындардың жаңғыртуына себепші болды.

1990 ж. жаңа корпоративтік саясат енгізілді, авторлық құқықты қорғау туралы нормативтік актілер күшіне енді, бұл Жапония, АҚШ және Батыс Еуропадан инвестицияларды жандандырды. Бұрын жабық экономика секторлары: жылжымайтын мүлік, көлік, телекоммуникация, бөлшек сауда және т. д ашылды.

Әлемде фабрикалар мен зауыттар саны бойынша бірінші орынға шықты. Соңғы 50 жылда Қытайда 370 мың жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындар салынды. Бүгінгі күні ҚХР өнеркәсібінде 360 салалар ұсынылған. Дәстүрлі түрде дамыған салалармен (тоқыма, көмір, қара металлургия) қатар жаңа өнеркәсіптің салалары ретінде мұнай өндіру, мұнай өңдеу, химия, фармацевтика, автомобильдік, авиациялық, ғарыштық, электрондық туындады. Сондай-ақ, Қытайда машина жасау тез қарқынмен дамуда: жалпы, ауыр, энергетикалық, станок жасау, өнеркәсіптік жабдық өндіру, көлік, ауыл шаруашылығы, кеме жасау, автомобиль, электрондық, авиациялық-ғарыштық өнеркәсіп.

Қытай фабрикалары мен Қытайдағы зауыттардың басым бөлігі негізгі индустриялық орталықтарында орналасқан және нег. шығыс және теңіз жағалауындағы провинцияларында: Цзянсу, Шанхай, Ляонине, Шаньдунде, Гуандунде, Чжецзянде, Фуцзянде, Аньхойда, Цзянси және т. б., сондай-ақ, Шанхай, Тянцзинде, Чунцинде және Гонгконгте шоғырланған. Машина жасаудың ірі орталықтары, Шанхай, Харбин, Пекин, Шэньян, Тяньцзинь, Далянь, Чунцин, Нанкин, Гуаньчжоу, Циндао, Чжэнчжоу, Сиань, Чэнду, т. б. Қытай мақтаны қайта өңдеу бойынша фабрикалары және мал шаруашылығы өнімдерінің көпшілігі елдің солтүстік-батысында орналасқан, фабрикалар мен зауыттар қағаз, қант және сүт өнімдері өнеркәсіптері негізінен Қытайдың солтүстік-шығысында орналасқан. Оңтүстік-батысында азық-түлік өнеркәсібі көбірек дамыған.

Қытай өнеркәсібінің ерекшелігі, онда бай табиғи ресурстарға қарамастан, өндіруші салаларды дамыту өңдеуші салалардан жалпы артта қалып келе жатқандығы. Жеңіл өнеркәсіпте тоқыма және тамақ саласы жетекші рөл ойнайды, барлық өнеркәсіп өнімінің 21 %-ын береді.

Энергетика

өңдеу
 
ГЭС Үш шатқал су қоймасында

2013 жылы бастапқы энергия ресурстарын тұтыну 2852,4 млн тонна мұнай баламасын құрады, оның ішінде көмірге 67,5 %, мұнайға — 17,8 %, гидроэнергияға — 7,2 %, табиғи газға — 5,1 %, ядролық энергияға — 0,9 %-ға, басқа жаңартылатын энергия көздеріне — 1,5 %-дан тура келді[36]. Қытай бір кездері өзін ғана емес, сонымен қоса өз көршілері — Оңтүстік Корея және Жапонияны да энергия ресурстарымен қамтамасыз етті. 1993 жылдан бастап ол энергия ресурстарының бірінші топ жеткізушілерінен екіншісіне орын тепті, мұнай нетто-импорттаушысы атанды, ал тағы 10 жылдан кейін — 2003 жылы ол әлемдегі мұнай импорт бойынша АҚШ-тан кейін екінші орынды иеленді.

Қарқынды экономикалық өсуі ҚХР-ды барынша энергия импортының үлкен тәуелділігіне қоюда. Бұл екіжақты процесс, оның нәтижесінде Қытай әлемдік энергия ресурстары нарығына және басқа елдердің энергетикалық саясатына, әлемдік энергия ресурстарының бағаларына көп әсер етеді, өндірістің өсуін ынталандырады, сондай-ақ арналарын үлестіру және жаңасын құру. Осылайша, қазіргі уақытта Қытай әлемдік нарықта мұнай импортындағы үлесі — 16% (2015)[37], ал әлемдік сұраныстың өсуі 2000 жылы — 30 %. Осылайша, энергетика саласында дамығаннан - дамушы елдерге үстемдікке бірте-бірте көшу байқалатынын толық сеніммен айтуға болады.

Энергетикалық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздікті сақтау, экономикалық даму қарқынын, сондай-ақ экологияны сақтау мәселесіне айналуда.

Көмір
 
Шахтада: көмірдің бос жыныстардан кесектерді іріктеу (1999 ж.)

Көмір — индустриалды секторда энергияның негізгі көзі, ең алдымен болат өндірісінде. 1993 жылға дейін Қытай алдында энергетикалық қауіпсіздік мәселесі өткір тұрмады, өйткені бірінші кезекте, көмірдің бай қорына байланысты. Көмір әркез ҚХР-ның энергия тепе-теңдігінде елеулі орын алды, барлық тұтынылатын ресурстардың 70%-дан астамын құрады. Осыған байланысты Қытай әлемдік энергия ресурстарына бағаларының тұрақсыздығына аз бейімделді, тек өзін-өзі қамтамасыз стратегиясын жүзеге асыра отырды. 2010 жылы өндіру көлемі 3,2 млрд. тоннаны құрады, бұл АҚШ-тан (көмір өндіруші көлемі бойынша екінші) екі есе артық.

Басты мәселе энергия ресурстардың ішкі сұранысын көмір есебінен қанағаттандыруға кен орындарының бүкіл ел бойынша жинақылықтың жоқтығы. Қытай ЖІӨ-нің жартысы тиесілі елдің шығысында және оңтүстік-шығысында, көмір қорының тек 17%-ы орналасқан. Нәтижесінде көмірдің 60%-дан астамы темір жолдары орташа қашықтығы 550 км тасымалданады, бұл тиеу жолдарына күш түседі, жиі болатын апаттар және соның салдарынан жеткізуде іркілістер туындайды.

 
Шахтада: көмірдің бос жыныстардан кесектерді іріктеу (1999 ж.)

1992 жылдан мемлекет бірте-бірте көмір бағасын бақылауды төмендетті, бірақ бұл ырықтандыруға әкелген жоқ, ал, соның нәтижесінде баға ірі мемлекеттік компаниялар-өндірушілер мен ітүпкілікті өнімді ірі сатып алушылардың арасындағы келісім бойынша белгіленеді. Нәтижесінде халықаралық жоғары сапалы тас көмірден ішкі бағасы 5-7 долларға асып түседі. 2003 жылы көмір экспорты максимумға жетті және оның көлемі құлдырады. Импортты өсіру басталды, негізінен Аустралия мен Индонезиядан. Жоғары ішкі көмір бағасы және тасымалдау мәселесін үйлестіре тұтынудың өсуімен 2007 жылдың бірінші тоқсанында Қытай алғаш рет көмірді таза импорттаушы айналуына әкеліп соқтырды. Бұл көмір өнеркәсібіндегі инфрақұрылымды жеткіліксіз қаржыландырудың және өндірісте аварияларды жоюдың себебінің үрейлі сигналы деп анықталған.

Шахталардағы жарылыстар мен су басу туралы хабарлама апта сайын дерлік түседі, бірақ жағдай бірнеше ондаған жылдар бойы өзгермей келеді. Ресми статистика бойынша жыл сайын апатты шахтада шамамен 6 мың адам (нақты саны бірнеше есе артық) қаза табады. Бұл көптеген көмір шахталардың апаттар сериясынан кейін жабылып қалуына әкелді.

Көмір қалай болғанда да, ҚХР энергия балансы жүйесінде, яғни құрылымында басымдыққа ие болатындықтан, технологиялық қайта жарақтандырудың ең ұтымды шешімімін қолдану, қоршаған ортаға әсері төмендету арқылы саланың тиімділігін, сондай-ақ жаңа өндіріс тәсілдерін арттыру.

Мұнай

Бірінші мұнай Қытайда 1949 жылы қазып алынды; 1960 жылдан Дацин кен орынын әзірлеу басталды[38]. 1993 жыл Қытай энергетикасы үшін өзгермелі болды, өзін-өзі қамтамасыз ету дәуірінің аяқталғанын белгіледі. Қытайда алғаш рет 1965 жылдан бастан мұнай жетіспеушілігі туындады. 1965 жылға дейін ҚХР, отынның осы түрінің жетіспеушілігін бастан кешірген болатын, ол кезде оны КСРО-дан импорттаған болатын. Алайда, Дацин кейін ірі кен орындарын әзірлегеннен соң Қытай 70-шы жылдардың басында тек өзін қамтамасыз етіп қоймай, мұнаймен көршілерін де қамти алды. Кейіннен, сондай-ақ елдің шығысында басқа да бірқатар кен орындары ашылды. Мұнай экспорты, сонымен қатар шетелдік валютаның негізгі көздерінің бірі болды.

Осы 1980-ші жылдардың басынан бастап мұнай саласына инвестициялардың жетіспеушілігінен, ескі кен орындарының сарқылуын, жаңа, өндірістің жетіспеушілігінен мұнай өндірісінің өсу қарқыны төмендей бастады. Тиімсіз стратегияны жүзеге асырудың салдарынан Қытайдың өзін-өзі қамтамасыз ету бағытталған 1973 және 1978 жылдардағы болған "мұнай соққылары" ешқандай әсері болмағанынан байқауға болады, батыс елдері сияқты энергия үнемдеуші технологияларын әзірлеу мен энергетикалық қауіпсіздік мәселелеріне назар аудару, оның ішінде қоршаған ортаға ең аз зиян келітіре отырып тиімді өндіру. Дегенмен ҚХР-да мұнай кен орындарын зерттеу өте белсенді жүргізілді — 1997-2006 жж. 230 кен орны ашылды[39]. Дәлелденген Қытай мұнай қоры 2006 жылдың басында артып, 18,3 млрд баррельді құрады. 2025 жылы бұл сан 19,6 млрд баррельге артады. Бұл ретте барланбаған қорлар 14,6 млрд баррельді құрайды.

2004 жылғы жағдай бойынша Қытай жұмсалатын мұнайдың үштен бір импортпен байланысты. Өткен 2004 жылы он жыл ішінде Қытайдағы мұнайды тұтыну көрсеткішінің орташа жылдық өсімі 6,7 %-ға, ал мұнай өндірудің орташа жылдық өсуі 1,75 % ғана құраған. 2002 жылы мұнай өндіру 168 млн. тонна, ал тұтыну көлемі — 245 млн. тонна құрады[40]. 2010-шы жылдардың басындағы жағдай бойынша, бүкіл дерлік елдегі мұнайды өндіру және қайта өңдеуді үш мемлекеттік компания қадағалап отырады[41]. Сондай-ақ, импорттың өсімі Қытайдың өзінде кен орындарын әзірлеу немесе өндірудің неғұрлым тиімді тәсілдерін енгізуге қарағанда арзандығымен байланысты.

Энергетикалық қауіпсіздік проблемаларын шешу кезінде Қытайдың басшылығы бірінші кезекте жеткізу көздерін әртараптандыруға сүйенеді — 90-шы бірінші жартысында жеткізу, негізінен 5 елден жүзеге асырылды, ал 97 жылы олардың саны 35-ке жетті. Импортқа тәуелділікті еңсеру мақсатында неғұрлым қайраңда газ және мұнай қорларын өндіруді қарқынды өткізу жоспарлануда, оны Қытай ұлттық мұнай қайраңдық компаниясы (CNOOC) жүргізеді.

Газ

Табиғи газға энергия тұтынудың тек 3-4%-ы келеді, сол сияқты көптеген басқа елдердің бұл көрсеткіш 21-25 %, энергетикалық ресурстарды пайдалануды әртараптандыру мақсатында, Қытай табиғи газды тұтыну үлесін ұлғайту қажет. Бағалау бойынша, отынның осы түрін тұтыну 2003 жылдан бастап 2030 жылға дейін орташа есеппен жыл сайын 6,8 %-ға өседі. 2020 жылға қарай Қытай 200 млрд текше метр табиғи газ тұтынады, және оның ішінде тек 120 млрд ішкі көздер есебінен өтеледі. Тәуелділікті төмендету тәсілдерінің бірі, ішкі газ қорынан сыртқы мұнай әзірлеу, сондай-ақ, содан кейін сұйытылған күйінде тасымалдауға болады. Қытай ресурстарының әлсіз геологиялық зерттелуін ескере отырып, өтелуі тиіс табиғи газ елеулі. Алайда, оларды әзірлеу және игеру ісі жоспарларының перспективалары алыс.

2009 жылға дейін Қытай, тұтастай алғанда, өзін табиғи газбен қамтамасыз етіп келген, бірақ содан кейін импортқа деген қажеттілік пайда болды[38]. Қазіргі уақытта 40 % газ Сычуань провинциясы газ кен орындарынан келіп түседі, қалғаны— бұл негізінен ілеспе газдарды өндіре отырып, мұнай кен орындарын келеді; 2009 жылы елде шамамен 18 млн тонна ілеспе газ сұйытылды[38]. Сондай-ақ, келешекте Оңтүстік-Қытай теңізінен газ шельфі жеткізу жүзеге асырылу көзделуде, бірақ ол өте аз.

Ішкі газ көздері қатты шектелген. Сондықтан энергетикалық қауіпсіздігін әртараптандыру стратегиясы жеке бөлім иеленеді, ең алдымен, электр энергиясын өндіру үшін сұйытылған табиғи газды (СТГ) энергия ресурстарын ұлғайту есебінен жеткізу көзделуде. Сондай-ақ, бұл ішінара көмірді газбен алмастыру есебінен атмосфераға зиянды шығарындылар санын азайтады. СТГ жеткізу (Аустралиядан) ҚХР-ға 2006 ж. басталды. 2012 жылдан бастап бас СТГ көздері Катар болды. Ресейден — Сила Сибири (2019 жылдан бастап) газ құбырын іске қосу жоспарланған. Бұл жобалардың көпшілігі тежелуде, себебі ішкі өндіріс энергия көздерімен бағалармен салыстырғанда импорттық СТГ бағасы жоғары . СТГ жеткізудің негізгі үлесі ҚХР оңтүстік провинциялары, Гуандун және Фуцзяньге тимек, өйткені оларға өнеркәсіптік өсімінің ең жоғары көрсеткіші тиесілі және олар өзіне көмірге қатысы бойынша анағұрлым қымбат тұратын СТГ сатып алуға қауқарлы. Сондай-ақ, Шанхай және Бейжің сияқты ең ірі қалаларынан бастап, газдандыру бойынша бағдарлама жүзеге асырылады .

Атом энергетикасы

Атом энергетикасы Қытайдың барлық электр энергиясын өндірісінің (қытайлық АЭС-терінің жиынтық қуаты 28,8 ГВт-қа тең, сәуір 2016 ж.) 3 %-дан сәл астамын береді . Соңғы жарияланған ұлттық даму стратегиясына сәйкес Қытай энергетиканың 2030 жылға дейінгі кезеңге даму жоспарында, ядролық энергетика үлкен үлесін құрайды. Сол уақытқа дейін Қытай ядролық реакторлардың санын 110-ға дейін жеткізбек әлемдегі ең ірі атом энергиясын тұтынушылардың бірі болуға тиіс.

Жаңартылатын энергетика

өңдеу

2009 жылы Қытайда 226 ГВт электр қуаты жаңартылатын энергия көздері жұмыс істеді. Соның ішінде 197 ГВт электр станциялары, 25,8 ГВт жел электр станциялары, 3,2 ГВт-ға биомассада, және 0,4 ГВт электр желілеріне қосылған фотоэлектрлік электр станциялары.

Мемлекеттік энергетика істері жөніндегі басқармасының Статистикалық деректерге сәйкес, 2012 жылдың соңындағы елде жұмыс істеп тұрған су электр станцияларының жалпы қуаты 250 ГВт құрады, олардың жалпы электр өндіруі 800 000 ГВт⋅сағ. Бұл ретте жұмыс істеп тұрған жел энергиясы блоктарының жалпы қуаты — 60 ГВт-тан астам, электр энергиясын өндіру — шамамен 100 000 ГВт⋅сағ, жылына жалпы қуаты — 12,57 ГВт, атом энергоблоктары олардың электр энергиясын өндіру — 98 000 ГВт⋅сағ, жылына жалпы қуаты — 7 ГВт күн сәулесінен энергиясы өндіріледі[42].

2020 жылға қарай Қытай үкіметі 300 ГВт жаңа су электр станцияларын, 150 ГВт жел электр станцияларын, 30 ГВт бимассада жұмыс істейтін станцияларын, 20 ГВт фотоэлектрлік электр станцияларын салу жоспарлап отыр. Электр станцияларының жұмыс істейтін жаңартылатын энергия көздері жиынтық қуаты 500 ГВт-қа жетеді, Қытайдың барлық электр энергетикасы қуаты 2020 жылы 1600 ГВт-қа дейін өседі.[43]

Жел энергетикасы
 
Қытайдағы жел электростанциясы

Қытай Жел энергетикасында 2015 жылдың маусымдағы деректер бойынша, Қытайда 105 ГВт жел электр станциялары жұмыс істеді[44].

2009 жылдың аяғында 90-ға жуық қытайлық компаниялар жел турбиналарын, 50-ден астам компаниялардың қалақтарын мен 100-ге жуық компаниялар түрлі компоненттерін өндірді[45]. 2010 жылы Қытай, 40 ГВт шегінен асып АҚШ-ты басып озды және орнатылған жел генераторлары қуат бойынша әлемдік көшбасшыға айналды. Жоспар бойынша 13-ші бесжылдықта (2016-2020) Қытай тағы 100 ГВт жел қуатын енгізуді жоспарлап отыр[46]. 

Сауда

өңдеу
 
"Чунвень", бірі-ірі қазіргі заманғы офисті-сауда орталықтары. Бұл жерде орналастырылады Хубэйская баспа тобы (қала Ухань).

Қазіргі заманғы Қытай экономикасының тән ерекшелік оның сыртқы нарыққа тәуелділігі. Экспорт көлемі бойынша ҚХР әлемде 1-ші орында. Экспорт мемлекеттік валюталық кірістердің 80%-ын береді. Экспорттық салаларында шамамен 20 млн. адам жұмыспен қамтылған. Сыртқы нарыққа өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 20%-ы шығарылады. Экспорт номенклатурасы саны 50 мың атау. ҚХР - 182 елдер мен аудандармен сауда-экономикалық қарым-қатынас орнатқан, оның ішінде әлемнің 80-нен елімен үкіметаралық сауда келісімдері мен хаттамаларына қол қойылған. Қытайдың негізгі сауда серіктестері дамыған капиталистік елдер, ең алдымен Жапония, АҚШ, Батыс Еуропаның мемлекеттері, сыртқы сауда айналымының 55%-ы келеді.[дереккөзі?]

Ең бәсекеге қабілетті өнімдерге әзірге киім-кешек, аяқ киім мен ойыншықтар жатады, бірақ электроника, вело-, мото- және автотехника, көлік және құрылыс, машина жасау экспорты белсенді түрде дамып келеді. 2004 жылдан бастап Қытай әлемде кеңселік және телекоммуникациялық құрал-жабдықтар экспорттың көлемдері бойынша сенімді түрде көш бастап келеді, 2005 жылдан бастап жалпы жоғары технологиялық экспорты көлемі бойынша (кітапты қараңыз).

ҚХР тоқыма индустриясы — әлемде бірінші, сондықтан Қытайдың экспорттық өнімі елдердің көпшілігінде ұсынылған. Тоқыма кәсіпорындары киімді синтетикалық маталардан дайындауға маманданған. Бұл саланың кәсіпорындары бүкіл ел бойынша таралған, бірақ ең ірілері Шанхай, Кантонде және Харбинде орналасқан.

Қытайдың Солтүстік Америкаға, Жапонияға, Батыс Еуропа елдеріне жеткізілетін экспорттық өнімі жоғары сапа стандарттары бар. Бұл өнімдер елдің теңіз жағалауы провинцияларында шоғырланған көптеген шетелдік корпорациялардың филиалдарында жүргізіледі. Солтүстік және ішкі аудандарында көптеген қолөнер кәсіпорындары жетекші брендтердің контрафактілік өнімдер шығаруға маманданған негізделетін. Бұл өнімнің сапасы мен бағасы төмен.

1980-жылдардың ортасынан бастап халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге қол жеткізілді. Бүгінде жеміс-жидектер, балық, теңіз өнімдері экспортталады (негізгі азық-түлік өткізу нарығы — ТМД елдері, әсіресе Ресейдің қиыр шығыс аймақтары, Қытай азық-түлікпен 44 % қамтамасыз етілген). Сонымен қатар, жетекші ауыл шаруашылығы өнімі экспорты - мақта.

2012 ж. Қытай жалпы импорт көлемі және экспорт көлемі 3 трлн 866,76 млрд АҚШ долларын құрады[47] (2000 жылы ҚХР сыртқы сауда көлемі 530 млрд долларды ғана құрады[48].). Оның ішінде экспорт көлемі 2 трлн 48,93 млрд АҚШ долларын құрап, 7,9 %-ға өсті, импорт көлемі — 1 трлн 817,83 млрд АҚШ долларын құрады (өсім 4,3 %-ды). Сыртқы сауданың оң сальдосы 48,1% өсу кезінде өткен жылғымен салыстырғанда, 231,1 млрд АҚШ долларын құрады.

Ресей

өңдеу

2015 жылы Қытай мен Ресей арасындағы сауда айналымы 28,6% төмендеп, 68,06 миллиард долларды құрады. [49] 2016 ж. басында Қытай мен Ресей арасындағы тауар айналымы 8,9 %-ға қысқарды.[50]

Азиямен

өңдеу

Нату-Ла асуының ашылуымен 2006 жылы Үндістанмен сауда айналымының ұлғаюы күтілген. Небәрі екі жыл ішінде (2005-2007) сауда көлемі екі есе өскен[51] .

2010 ж. Иран мен Қытай арасындағы екі жақты сауда көлемі шамамен 30 млрд долл. құрап, бұл шамамен 40 %-ға өсті. Иран Президенті 100 млрд долл. межесіне жеткізу туралы жоспарларын жариялады. 

Латын Америкасымен

өңдеу

2001-2013 жылдар бойы сауда Қытай мен Латын Америка арасындағы айналым 14,9 млрд. доллардан 261,6 млрд долларға дейін өсті[52].

Африкамен

өңдеу

2006 жылдың қараша айының басында Бейжіңде сауда және инвестициялар мәселелері бойынша үш күндік саммит өтті, бұл Қытайдың африкалық елдермен дипломатиялық қарым-қатынастарға 50 жыл толуына орайластырылды, оған африкалық құрлықтың 40-тан астам мемлекет басшылары қатысты. 2000 жылдан ҚХР мен Африка елдері арасындағы тауар айналымы бес есе өсіп, 50 млрд долларды құрады (2006 жылы). Саммит аясында жалпы сомасы 1,9 млрд. долларға (Африканың 2006 жылдың басында 6 млрд доллар жалпы қытайлық инвестициялары құрады) келісім-шарттарға қол қойылды. Пекин сондай-ақ басқа да көптеген әлеуметтік жобаларды қарастыратынын жария етті. Мысалы, Қытайға жыл сайын 15 мыңға жуық африкалық студенттер оқуға жіберілетін болады .[дереккөзі?]

Тұтастай алғанда Қытайға шығарылған африкалық мұнай экспорты 2006 жылы 760 мың баррель құрады, бұл шамамен континент экспортының 30%-ы. Атап айтқанда, Ангола мұнай жеткізу көлемі бойынша Сауд Арабиясын қуып жетті.

Конго

Конго 2006 жылы Қытайға шамамен 1,7 млрд доллар сомаға тауарлар экспортаған, бұл шамамен елдің жалпы экспортының 70%-ы. Осы көрсеткіш бойынша Конго барлық басқа африкалық елдерден алда.

Нигерия

2006 жылғы қазанда қытай компаниясы ССЕСС мен Нигерия үкіметі арасындағы Нигерия темір жол желілерін жаңғыртуға келісім-шартқа қол қойылды. Келісімшарт құны, 20 жылға — 8 млрд доллар деп есептелген.

Судан

Судан — Қытайға ең ірі африкалық экспорттаушы, 2006 жылы оның экспортының көлемі шамамен 4,5 млрд доллар (бұл шамамен экспорттың 60%-ы) құрады.

Құрылысы

өңдеу

Негізінен өзінің жеке құрылысына кетіп жатқан, цемент өндірісі Қытайда АҚШ-тан 80 рет асып кеткен. Қытай, АҚШ-тың орнына салынған және салынып жатқан көк тіреген ғимараттар саны бойынша әлемдік көшбасшыға айналды.

2013 жылы Чаншеде игерілген жедел технология бойынша жеке құрылыс компаниясының жаңа биік 838-метрлік 220-қабатты ғимараттың құрылысы туралы жария етілді, ол "Аспан Қаласы" (Sky City) деп аталады. 2014 жылы құрылыс салушы әлі мемлекеттен құрылысын бастау үшін рұқсат күткен, себебі болашақ ғимарат коллапсқа ұшырауы мүмкіндігі бар. Құрылысы әлі де басталмаған.

ҚХР экономикасына инвестициялар

өңдеу

Шетелдік инвестициялардың жоғары үлесінде, ҚХР экономикасына шетелдік инвесторлардың 80%-ы , шетелде тұратын — этникалық қытайлықтар (хуацяо) құяды. ҚХР экономикасына тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі 2014 жылы 128 млрд доллар[53] (2001 жылға 40,7 млрд доллар)[54]  құрады.

Денсаулық сақтау

2002 жылы "Novo Nordisk" дат тобы ҚХР-да фармацевтикалық өндірістерді құруға инвестициялай бастады, содан кейін бұл туралы басқа да сала алыптар: "Roche", "Eli Lilly and Company", "Pfizer" хабарлады.

2006 жылдың күзінде "Novartis" атты швейцария компаниясы Шанхай түбінде іргелі ғылыми зерттеулер орталығын құруға шамамен 100 млн доллар инвестициялар құятыны туралы хабарлады, онда 400-ге жуық ғалымдар жұмыс істейтін болады.

ҚХР басқа елдер экономикасына инвестициялар

өңдеу

2002 жылы ҚХР-ден инвестицияларды тікелей тарту 2,7 млрд ақш долл., 2012 жылы — 87,8 млрд, 2014 ж. — 116 млрд. құрады. 

2002-2014 жж. үшін жалпы тікелей инвестициялардың әлемдік көлемінде ҚХР үлесі 0,6-дан 8,6 %-ға өсті.

Африка

Қытайдың Африка елдеріне инвестициясы триллион долларға жақындады. Пекин барлық Африкада ондаған әр түрлі жобаларды жүзеге асырады және қаржыландырады, оның ішінде құрылыс және энергетика, көлік саласы (ең ірісі Африка шығысындағы East Africa Railway Masterplan темір жол құрылысы, бірнеше шығыс африкалық қалаларды байланыстырады).[55]

Нормативтік құжаттар

2006 жылы ҚХР тарихында сыртқы инвестициялау туралы нормалары мен принциптерін баяндай отырып құжат бірінші рет қабылданды. ҚХР Мемлекеттік кеңесінің қаулысына сәйкес қытайлық компанияларға ұлттық және шетел валютасында шетелдік инвестициялық жобаларды банктік несие тарту арқылы қаржыландыруға мүмкіндік берді. Заем қаражатын тартуға рұқсат беру, сондай-ақ кредиттердің қолданылу аясы қатаң регламенттелді. Ең алдымен, шетелде табиғи ресурстарды әзірлеуге байланысты, ҚХР-да өндірілген құрал-жабдықтар, технологиялар және тауарлар экспортты ұлғайта отырып, шетелде жаңа өндірістік қуаттарды (кәсіпорын, цех), құра отырып, шетелдік активтерінің сатып алумен және шетелдік компаниялардың акционерлік капиталына қатынасатын жобаларға қолдау білдірілді[18].

2007 жылы — шетелде инвестициялайтын қытайлық компанияларға, бүкіл тапқан валютасын өзінде қалдыруға (бұған дейін барлық кәсіпорындар мемлекетке еңбекпен тапқан шетел валютасындағы қаражаттың 20 %-дан кем емесін сатуға міндеттелген болатын) рұқсат беретін ереже қабылданды. Кәсіпорындар тапқан капиталын пайдалануды өз бетінше шешу мүмкіндігіне ие мәселелерді [18] 2009 жылғы мамыр — "шетелдегі инвестициялық қызметті бақылау туралы ережелері" күшіне енді. "Ережеге..." сәйкес, ҚХР коммерция министрлігі, кейбір жағдайларда жобаларды бекіту құқығын өзіне қалдырды: егер инвестициялар Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынастары жоқ елдерде жүзеге асырылатын болса (ондайлар 30-ға жуық мемлекеттер, негізінен Африкада, Океания мен Орталық Америкада), инвестициялар ҚХР коммерция министрлігі мен сыртқы істер министрлігі бекітетін арнайы тізімінде орналасқан елдерде немесе аумақтарда жүзеге асырылатынболса (қазіргі уақытта оған ескерту жасалған, Ауғанстан, Ирак және Тайвань бар), инвестиция көлемі 100 млн $-дан асып кетсе, инвестицияларды жүзеге асыру бірнеше мемлекеттердің (аумақтардың) кәсіпорындарының мүдделерін қозғайтын болса, жобалар қаржылық қызмет саласына байланысты болса. Провинциялық деңгейдегі Коммерция басқармасаы инвестициялық жобаларды бекітеді, егер: қытай тарапынан инвестиция сомасы $10 – 100 млн құрайды, кәсіпорын инвестицияларды энергетика немесе пайдалы қазбаларды өндіру саласында жүзеге асырады, инвестицияларды жүзеге асыру ҚХР аумағында серіктестер іздеуді талап етеді. $10 млн-ға дейінгі мөлшерінде инвестициялық жобаларды бекіту үшін ҚХР коммерция министрлігіне немесе провинциялық деңгейдегі коммерция басқармасына өтініш беріледі; үш жұмыс күні ішінде аяқталғаннан кейін инвесторға қолданылу мерзімі екі жылды құрайтын куәлік беріледі)[18]. 2013 жыл — ҚКП ОК XVIII шақырылған (2013 жылы 23-25 қараша) III Пленумындағы "Жан-жақты реформаларды тереңдетудегі кейбір маңызды мәселелері туралы" Қаулысында "Шетелге шығу" стратегиясының 5 басым бағыттарын анықтады[18].

Қоршаған ортаның ластануы

өңдеу

Экономиканың пайдаланылатын батыстық технологияларды (оның ішінде қымбат тазарту қондырғыларынан бас тарту жолымен) барынша арзандату есебінен жедел өсуі Қытайда экологиямен байланысты елеулі проблемаларға әкелді[56][57]. Үкімет осы проблемаға қатысты өте беймаза, экологиялық қылмыстар үшін жазаны өлім жазасына дейін күшейтеді[58]. Бағалауы бойынша, Қытайдың 20%-ға дейін егінді жерлері ластанған. Бұл Ресеймен газ жеткізу туралы келісім-шарт жасасу себептерінің бірі болып табылады, өйткені одан әрі көмір тұтынуды өсіру тым қауіпті көрінді.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ a b [1](қолжетпейтін сілтеме) // Жэньминь Жибао, 19.01.2009
  2. ↑ a b [2] Мұрағатталған 3 қарашаның 2013 жылы. // Finance.ua, 7.09.2011
  3. ↑ РБК Китай пересмотрел в сторону повышения рост ВВП в 2009г.  (орыс.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 12 ақпан 2012. Тексерілді, 2 шілде 2010.
  4. ↑ China Passes Japan to Become No. 2 Economy // NYTimes.com
  5. ↑ Китай обгонит Америку за десять лет.
  6. ↑ Экономика Китая догонит США к 2015 году, считает Conference Board | РИА Новости. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  7. ↑ Прогнозы для Китая — Prognozoff. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  8. ↑ ChinaPRO – Деловой журнал про Китай: новости Китая, экономика Китая, бизнес с Китаем, выставки в Китае, доставка из Китая, товары из Китая, поставки из Китая, производство в К …. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  9. ↑ 10 Reasons Why The Reign Of The Dollar As The World Reserve Currency Is About To Come To An End. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  10. ↑ Китай не обгонит США, Евросоюз не выдержит конкуренции со Штатами. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  11. ↑ Гемават, Панкадж, 2013
  12. ↑ Россия, Китай и США в цифрах
  13. ↑ Обучение на Хайнане. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  14. ↑ За один день в Китае стало на 100 миллионов бедняков больше // Lenta.ru
  15. ↑ Число абонентов мобильной связи в Китае официально .
  16. ↑ Made in China 2025: КНР обнародовала 10-летний план модернизации производственных мощностей Мұрағатталған 22 мамырдың 2015 жылы. // Finance.
  17. ↑ В. А. Волконский «Драма духовной истории: внеэкономические основания экономического кризиса» Раздел «Экономические основания многополярного мира» Мұрағатталған 23 қыркүйектің 2015 жылы. — М., «Наука», 2002
  18. ↑ a b c d e [3](қолжетпейтін сілтеме) // asiaafrica.ru
  19. ↑ Банк Китая девальвировал юань второй раз за два дня // BBC Русская служба
  20. ↑ Китай резко девальвировал юань из-за проблем в экономике Мұрағатталған 13 тамыздың 2015 жылы. // Новая Газета
  21. ↑ Кризис в Китае может отразиться на российском бизнесе // Газета.Ru
  22. ↑ Китай вновь девальвировал юань // Lenta.ru
  23. ↑ Отток капитала из Китая в 2015 году вырос в 7 раз и достиг триллиона долларов // rosbalt.ru
  24. ↑ Отток капитала из Китая достиг $1 трлн // РБК
  25. ↑ Из-за падения на биржах в Китае остановлена торговля акциями // DW.
  26. ↑ Обвал в Китае: почему не упали мировые рынки :: Финансы :: РБК
  27. ↑ [4]
  28. ↑ Moody's понизило прогноз по кредитному рейтингу Китая до «негативного» - Газета.
  29. ↑ [5]
  30. ↑ [6]
  31. ↑ [7]
  32. ↑ [8]
  33. ↑ БРИКС создаст альтернативный МВФ / Блог им. INSIDERpro / Клуб трейдеров sMart-Lab
  34. ↑ a b c http://asiaafrica.ru/images/AA_nomers/2014/201411/Vdovin%20Chinas%20banking%20system.pdf Мұрағатталған 2 ақпанның 2015 жылы.
  35. ↑ В Китае сохраняется положительная тенденция развития сельскохозяйственного производства(қолжетпейтін сілтеме)
  36. ↑ Стратегии нефтегазовых ТНК в странах Африки южнее Сахары - диссертация Рассохина Н. А. (2015), С. 174
  37. ↑ Crude Oil Imports by Country // worldstopexports.com
  38. ↑ a b c Стратегии нефтегазовых ТНК в странах Африки южнее Сахары - диссертация Рассохина Н. А. (2015), С. 68
  39. ↑ Стратегии нефтегазовых ТНК в странах Африки южнее Сахары - диссертация Рассохина Н. А. (2015), С. 68—69
  40. ↑ Китай: тенденция усиления зависимости от импорта нефти нарастает Мұрағатталған 2 шілденің 2017 жылы. | ЦентрАзия
  41. ↑ Стратегии нефтегазовых ТНК в странах Африки южнее Сахары - диссертация Рассохина Н. А. (2015), С. 69
  42. ↑ Китай. Электроэнергетика
  43. ↑ Renewable Energy Policy Update For China Мұрағатталған 13 ақпанның 2015 жылы. // renewableenergyworld.com, 21 июля 2010
  44. ↑ China's wind power capacity to hit 120 gigawatts by 2015 // economictimes.indiatimes.com
  45. ↑ China’s Wind Industry Is About To Get Squeezed Мұрағатталған 13 ақпанның 2015 жылы. // renewableenergyworld.com, 10 июня 2010
  46. ↑ Wind Turbine Blade Industry Supply and Demand for 2015-2017
  47. ↑ Главное таможенное управление КНР: Объём китайско-российской торговли в 2012 г. достиг 88 млрд долларов США. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қаңтар 2013. Тексерілді, 19 қаңтар 2013.
  48. ↑ Островский А.В. Страны БРИКС (Бразилия, Россия, Индия, Китай, ЮАР): опыт сравнительного анализа экономического развития // Россия и Китай: новый вектор развития социально-экономического сотрудничества Материалы II Международной научно-практической конференции. — Благовещенск, 2013. - С. 10
  49. ↑ Торгпред РФ: товарооборот России и Китая в 2016 году начнет расти - Ритм Евразии Мұрағатталған 20 тамыздың 2017 жылы.
  50. ↑ Товарооборот между Китаем и Россией в январе сократился на 8,9% Мұрағатталған 16 ақпанның 2016 жылы. // 15 февраля 2016
  51. ↑ [9] Мұрағатталған 28 қаңтардың 2015 жылы.
  52. ↑ Россия и Китай: история и перспективы сотрудничества.
  53. ↑ США и Большой Китай: борьба на мировом рынке прямых инвестиций
  54. ↑ Островский А.
  55. ↑ Китай крепко держит Африку Мұрағатталған 21 мамырдың 2016 жылы. // Expert.ru, май 2016
  56. ↑ Токсичные уровни загрязнения в Китае Мұрағатталған 20 тамыздың 2017 жылы. | Terraoko — мир твоими глазами
  57. ↑ Китай: 20% пахотных земель страны загрязнены Мұрағатталған 14 маусымның 2015 жылы.// Фин.
  58. ↑ В Китае за загрязнение окружающей среды будут казнить Мұрағатталған 13 мамырдың 2021 жылы.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қытай_Халық_Республикасы_экономикасы&oldid=3236350» бетінен алынған