Үлкен Ноғай Ордасы

Үлкен Ноғай Ордасы, кейде Үлкен ноғайлар (орыс. Большая Ногайская Орда, Большие ногаи) — XVI ғасырдың II-жартысында Ноғай ордасының ыдырауы нәтижесінде құрылған мемлекеттік бірлестік. 1634 жылы Үлкен Орданың ноғайлары Кіші ноғайлар көшіп-қонып жүрген Еділдің оң жағалауына қарай жылжыды.

Үлкен Ноғай Ордасы
← →   →
Астанасы	Сарайшық
Тіл(дер)і	Ноғай
Халқы	ноғайлар

Тарихы

Ф.И. фон Страленбергтің картасындағы Үлкен Ноғай Ордасы (Nogai Maior)

Үлкен Ноғай ордасы Еділ өзеннің Каспий теңізіне құятын төменгі ағысының сол жағалауынан Жайық өзеніне дейінгі аралықта көшіп-қонып жүрген ұлыстардан құрылған. Үлкен ноғайлардың билеушілері өздерінің Мәскеу мемлекетіне тәуелділігін бірнеше рет мойындады (1555 — 63, 1564, 1567).

1577 жылы Орда астанасы Сарайшықты кәніз Серебрянның орыс әскері алды. Шексіз ішкі аласапыран Ордаға тәуелсіз құрылым ретінде нүкте қойды. Трепавлов В. В. үш қиыншылықты және Орда азабын ажыратады. Әрине, Ноғай Ордасының қарсыластары мемлекеттің әлсіздігін пайдаланып қалмай отырмады.

1600 жылы Борис Годунов патша Үлкен ноғайлардың тәуелділігін ресми түрде бекітіп, Естерек (Иштерек) мырзаға кәніз атағын берді.

XVII ғасырдың бас кезінде Үлкен Ноғай ордасы бір жағынан Мәскеу мемлекетінің, екінші жағынан Еділ бойына қоныстанып қалуға тырысқан қалмақ тайпаларының қысымына ұшырады. 1634 жылы қалмақтардың кезекті шабуылынан кейін Үлкен Ноғай ордасы ыдырап кетті. Үлкен ноғайлардың бір бөлігі Жайық өзенінен өтіп, қазақ, қарақалпақ халықтарына келіп қосылды, қалғандары Еділ өзенінің оң жағалауына қоныс аударып, Кіші ноғайлармен бірге көшіп-қонды.

Сайып келгенде, ноғайлар Солтүстік Кавказға қоныс аударды.

Үлкен Ноғай Ордасының билеушілері

• Дін-Ахмет би, Исмаил бидің ұлы (1563–1578)
• Ұрыс би (1563–1578 нұраддин, 1578–1590 би)
• Дінбай мырза (1578–1584 нұраддин)
• Сейіт-Ахмет мырза (1584–1587 нұраддин)
• Ораз-Мұхаммед би (1584–1590, 1590–1598 би)
• Дін-Мұхаммед би (1590–1598 нұраддин, 1598–1600 би)
• Естерек би (1598–1600 нұраддин, 1600–1619 би)
• Күшік мырза (1600–1604 нұраддин)
• Жас-Тарақ мырза (1600–1619 кейқобад)
• Шай-Тарақ мырза (1604–1619 нұраддин)
• Қаракел-Мұхаммед мырза (1604–1622, 1622–1631 нұраддин)
• Қанай би (1622–1634 би)