Абайдың гуманистік көзқарасы (ұғым)

Абайдың гуманистік көзқарасы - ақынның қоғамдық, суреткерлік, ағартушылық және ойшыл-ғұламалық қызметімен тығыз байланысты ұғым.

Абайдың өмір сүрген заманы

Әрбір ұлы ақын - ез заманының перзенті, өз дәуірінің жыршысы, өз халқының өмірлік мүдделерінің жоқшысы. Абайдың өмір сүрген заманы орыс патшалығының қазақ даласын отарлау жөніндегі саясатының әбден асқынып, межелі жеріне жеткен кез болатын. Біржарым ғасыр бойы жүйелі түрде жүргізілген бұл саясат Абайдың ел өміріне араласа бастаған шағында қазақ қауымының барлық билігін тікелей патша әкімшілігінің өз қолына алуымен тынған-ды. Қазақ елін басқарудың әуелі хандық, одан кейін аға сұлтандық тәртібі жойылып, ел билігінің жергілікті жерден мезіреті ретінде сайланып қойылатын болыс, би, ауылнайлар арқылы патша әкімшілігінің кеңсесіне көшірілуі ел ішіне неше қилы бүліншілікті ала келді. Әр түрлі айла-шарғымен билік басына жеткен атқамінерлер халық арасына іріткі салып, алалық туғызды, зорлық-зомбылықты күшейтті. Осыдан келіп, парақорлық, арызқойлық сияқты бұрын болмаған келеңсіз жайттар етек алды. Ел іші жікке бөлініп, партияшылдыққа бой ұрды. Бұрын маң далада бұйығы өмір сүрген момын ауылдарды ұрлық-қарлық, алдау-арбау, барымта-сырымта сияқты қуғын-сүргін әрекеттер жайлады. Отаршыл әкімшіліктің «бөліп ал да билей бер» дейтін аты шулы зымияндық саясатының салдарынан тарихи тығырыққа тірелген халқының мүшкіл халін көзбен көріп, саңылаусыз болашағын санамен ұғып, іштей қан жылаған ақын өз шығармаларында заманының қатал шындығын ашына суреттеді. «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек...», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман...», «Қыран бүркіт не алмайды салса баптап...», «Байлар жүр баққан малын қорғалатып...» сияқты өлеңдерде ақын отаршылдық ойранның ел ішін аздырып, тоздырып бара жатқанын ауыр қасірет сезімімен бейнеледі. «Болыс болдым мінекей...», «Мәз болады болысың...», «Уағалайкүмүссәләм...» деп басталатын т. б. шығармаларында Абай баққұмар бақай қулықпен биліктің бір шетіне қол жеткізгеннен кейін, қарауындағы халықты әділдікпен басқарып, елді жемісті тіршілік өрісіне қарай ілгері бастаудың орнына, өзінің мансапқорлық мүддесінен аса алмай, өзінен жоғары әкімдер мен ел жу аңдарының алдыңда құрдай жорғалап, оның есесіне қарапайым халыққа тізесін батыра түскен болыс, билерді т. б. атқамінерлерді ащы әжуамен шенейді. Абайды әсіресе қынжылтып, қатты алаңдатқан нәрсе әкімдердің жаңағыдай айдап салғанына елігіп, елдіктен кете бастаған, үнемі пәле қуып, жамандық іздеген, ата дәстүрінен ауытқып, адамгершілік ар-ұяттан безген ауыл адамдарының бойындағы келеңсіздік мінез-құлықтар еді. «Көңлім қайтты достан да, дұшпаннан да...», «Адасқанның алды - жөн, арты - соқпақ...», «Сабырсыз, арсыз, еріншек...», «Бөтен елде бар болса...» атты туындыларда ақын ел арасын жайлап кеткен мансапқорлық, сатқындық, басараздық, опасыздық, дүниеқоңыздық, жалқаулық, тіленшектік сияқты теріс мінездердің жеке адам басындағы дерттен қоғамдық қырсыққа айналып бара жатқанына қайғырып, ел-жұртты солардан сақтандырады. «Бір дәурен кемді күнге бозбалалық...», «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат...» сияқты өлеңдерде Абай ауыл жастарын үнемі қызық қуалаған мағынасыз думаншылдықтан, мәнсіз даурықпадан арылып, тіршілік қамымен шұғылдануға, өзара бірлік пен татулыққа шақырды.

Бірлікке, білімге шақыру

Сөйтіп, ақынның гуманистік көзқарасыезінің алғашқы қалыптасу кезеңінде халқын сүйген, оның болашағын ойлап қам жеген, оның ілгері басуына кедергі келтіретін кесір-кесапаттарға қарсы күрескен қайраткер азаматтың әрекеттері түрінде көрінді. Бұл тұста Абай өз халқының жанашыр жоқшысы, оның басыңдағы ауыр халін көріп мүсіркеген жанкүйер жақыны. Абай халқының қараңғы қапасқа қамалып, елдік болмысынан айрылу қатеріне душар болып тұрғанын ескертумен ғана шектелген жоқ. Ол елдің ілгері басатын аяғын кейін кетіріп отырған кертартпа күштерді әшкерелеумен бірге, сол тығырықтан шығар жолды ежелден бергі елдігін сақтап қалудың қалыптасқан тарихи жағдайдағы бірден-бір тиімді де ықтимал бағытын да көрсетіп берді. Абай туған халқын әлеуметтік бірлікке, қарекетшіл еңбекке, өнер-білімге үндеді. Бодандықтың жоғарыда айтылған апатты зардаптарымен бірге іргелі елдер қатарындағы орыс халқының тілін, ғылымы мен өнерін игеру арқылы дүниежүзілік өркениетке иек артуға да жол ашылған болатын. Ақын осы мүмкіндікті барынша мол пайдалануға шақырды: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек». Осы тұстағы «зарарынан қашық болуға» деген сөзде ерекше мән бар. Біріншіден, отаршылдың тілін біліп, ғылым-білімін меңгерген адам онымен иық теңестірерлік деңгейге көтеріледі де, бұратаналық жәбір-жапаға оңайлықпен көне қоймайтын болады. Екіншіден, ішіне кіріп, еркін араласқан жағдайда, оның тұрмыс-салтындағы, ұлттық психологиясындағы ерекшеліктерді айыра біліп, жақсысынан үйренуге, жаманынан жиренуге мүмкіндік алады. Ақын «Жасымда ғылым бар деп ескермедім...», «Ғылым таппай баптанба...», «Интернатта оқып жүр...», «Біреуден біреу артылса...», «Білімдіден шыққан сөз...» сияқты бірқатар туындыларында халықты, әсіресе жастарды ғылым-білімге шақырды. Ондағы мақсат тек қана хат танып, арыз жазуды, тілмаштықты үйренуде немесе әкімшілік қызметінің бір пұшпағына ілініп, «төре» атануда емес, ғылым-білімді меңгеру арқылы дүниенің сырын білуде, алған біліміңді халықтың игілігіне жаратып, соған қызмет етуде, оны ілгері қарай сүйреуде екенін ұғындырды. Ол үшін ең алдымен надандыққа қарсы күресіп, халықты қараңғылық шебінен алып шығу керек екенін жар сала жария етті. Ақынның ағартушылық қызметін мейлінше өрістеткен тұсы, туған халқын дүниелік ғылым-білімді, өнерді, техниканы меңгеру арқылы дамудың даңғыл жолына түсуге шақырған жалыңды сөздері оның гуманистік көзқарасын белгілі бір жүйеге түсіп, жоғары азаматтық деңгейге көтерілгенін аңғартады. Абай өнер-білімді қауымның ілгері қарай дамуының ғана басты шарты деп ұғынған жоқ. Сонымен бірге адамның жеке басының мінез-құлқын тәрбиелеудің, ақыл-парасатын жетілдірудің, сөйтіп, оның бойына ізгі қасиеттер дарытудың ең жемісті жолы деп білді. Ақынның айтуынша, адамның шын мәнінде жақсы атанып, адамгершіліктің биік деңгейіне көтерілуі үшін оған үш нәрсе: зерделі ақыл, қажырлы қайрат және мейірбан жүрек керек. Және осы үш қасиет бір адамның бойынан түгел көрінуі шарт. Олардың бірінсіз бірі жеке алғанда ойлағандай нәтиже бере алмайды. Осылай дей келіп, Абай адамға қажетті үш қасиеттің өзін білімге жүгінтеді. «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден ерек...» - дейді де, ақын ақырғы тұжырымды пікірін: «Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек...» - деп түйеді.

Абай ұғымы

Ақын діттеген абзал адамгершіліктің қырлары мен сырлары сан алуан. Солардың ішінде әсіресе шегелеп кеп айтатыны - әділеттілік, мейірбандық, достық, татулық және сол достыққа адалдық. Абай ұғымында әділеттілік пен мейірбандық бір-бірімен тығыз байланысты егіз ұғымдар. Барлық істе әділетке жүгінген адам ешқашан зорлық-зомбылыққа жол бермейді, мейірбандық борышын ұмытпайды. Ақынның сіздікпен ұштастырған сараң бай мен жанын жалдап жүрсе де еңбегінің игілігін көре алмай сорлаған кедей үйінің арасындағы кереғарлық әшкереленеді. Сол арқылы ақын қолында дәулеті мен билігі бар адамдарды әділеттілік пен мейірбандыққа шақырады. Мұны кешегі идеолог. үстемдік кезіндегідей тап жігінің көрінісі деп бағаламай, адам мінезіндегі қаталдық пен шарасыздықтың шарпысуы деп ұққанымыз жөн. Ақынның адамдар арасындағы достық қатынастарды бағалауыңда зор тағылымдық мән бар. Күнделікті өмірдің пендешілік ырқымен күйкі тіршілік кешкен қараңғы қауымда өзімен ой теңестіріп сырласарлық дос таппағаны ақынның орындалмаған армандарының бірі болып қалады. «Ішім өлген, сыртым сау...», «Қажымас дос халықта жоқ...», «Келдік талай жерге енді...», «Жүрегім, ойбай, соқпа енді...» сияқты көптеген шығармаларынан баянсыз пейіл мен тұрақсыз мінез зардабын көп тартқан ақын көңілінің назасы мен наласы танылады. Абай таза адамгершіліктің маңызды бір шарты ретінде шынайы махаббат, таза сүйіспеншілік тақырыбын кеп жырлаған. Әділін айтқанда, туған әдебиетімізге тура мағынасындағы махаббат лирикасын енгізген - Абай. Сондағы оның көп діттегені - сүйіспеншілікке адалдық, сезім күші, махаббат еркіндігі, жүрек қалауына еркек пен әйелдің бірдей қатыстылығы және тең хақылылығы. Бұған ақынның махаббат тақырыбына арналған кез келген шығармасын оқып көз жеткізуге болады («Желсіз түнде жарық ай...», «Қор болды жаным...», «Жігіт сөзі...», «Қыз сөзі», «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да...», «Қызарып, сұрланып...», «Көзімнің қарасы...» т. б). Ақын өзінің оқырмандарын шынайы адамгершілікке шақырғанда, оны жалаң насихат түрінде діттей бермей, өз орталарында өмір сүрген жақсы адамдарды үлгі етіп те ұсынады. Мұны ақынның Құнанбай қажыға, Оспанға, Әбдірахманға арнаған шумақтарынан керуге болады. Ол Құнанбайды әкесі болғандықтан дәріптемейді, адалдығы, ақылдылығы, мырзалығы, әділдігі, нашарларға қарасқыш мейірбандығы үшін дәріптейді. Оспанды інілігі үшін емес, ерлігі, турашылдығы, жомарттығы үшін мадақтайды. Сондай-ақ, Әбдірахманды талапкерлігі үшін, зор білімділігі, мол ақыл-парасаты, кішіпейілдігі т. б. жақсы қасиеттері үшін жоқтайды. Осыншалықты елге беделді, халыққа қадірлі адамдарды атаның ұлы емес, Адамның ұлы, елдің панасы дәрежесіне көтере ардақтайды. Ағартушылық тақырыбына жазылған шығармаларынан бастап, ізгі адамгершілікті насихаттайтын өзге де мураларын қоса, жиынтықтап айтқанда Абайдың Г. к. әбден қалыптасып болған тұста ұлы ақын шынайы адамгершілік жырын жырлаған ұлтының ұстазы, халқының рухани көсемі ретінде тұлғаланып көрінеді.

Абайдың жалпы дүниеге көзқарасы

Батыс пен шығыстың өзінен бұрынғы талай ойшыл ғұламаларының табиғат, қоғам, адам жөніндегі еңбектерін іздене игеруі нәтижесінде ақыл-парасаты кемеліне келген кездегі терең ойшыл, философ Абайдың жалпы дүниеге көзқарасы, оның ішінде Г. к. дінмен байланысты жаңа бір қырынан көрініп, күрделілене түседі. Тегінде, Абай бұрынырақта біз ойлағандай атеист емес, діндар адам. Бірақ оның діндарлығы ауыл арасындағы құранды «теріс оқитын» дүмше молдалардан мүлде өзгеше. Орыс, араб, парсы тілдерін жетік білген ақын дүние жүзіндегі діндерді салыстыра зерттей келіп, ісләм дінінің мәніне, құранның қисындарына терең үңіледі. Табиғат құбылыстарының, дүниедегі тіршіліктің ғажайып үйлесімділігі мен заңдылығына көз жеткізген ақын соның бәрін басқарып тұрған бір сиқырлы күш бар екеніне кәміл сенеді де, оны Құдай деп ұғынады. Соған бас иіп, табынады. «Алла мықты жаратқан сегіз батыр...», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес...», «Алла деген сөз жеңіл...», «Алланың өзі де рас, сөзі де рас...» атты шығармаларында және отыз бесінші, отыз алтыншы, отыз сегізінші сөздерінде ақын Алланы сүю арқылы, оның сүйген құлы Адамды сүюге шақырады, имандылықты, мейірбандықты, биік адамгершілікті күйттейді. «Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз қол емес, Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа жол емес...» - дегенде, ақын шынайы мұсылманшылықпен бірге жүрек тазалығын, көңіл пәктігін қоса діттейді. Соңдай-ақ: «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және сүй хақ жол деп әділетті...» - дей отырып, Абай Алланы сүйген адам бүкіл адамзатқа деген бауырмалдық сезімін қастерлеуі, хақтың жолы. әділет екенін ұмытпауы және одан ауытқымауы қажет екенін бірдей ескертеді. Қорыта айтқанда, ақынның Г. к. әбден жүйеленген, ішкі ожданына негізделген, оның жалпы дүниетанымынан туындайтын сындарлы көзқарас болып табылады. Оның негізгі өзегі - абзал адамгершілік, шынайы адам сүйгіштік. Ж.Ысмағұлов.