Андорра
Андорра (кат. Andorra), толық ресми атауы — Андорра кінәздігі (кат. Principat d’Andorra) — Еуропадағы шағын мемлекет. Франция мен Испания аралығында, Шығыс Пиреней аумағында орналасқан. Жер көлемі 465 км², халқы — 78,1 мың (2013), олардың ішінде байырғы халқының (андорралықтар) саны — 19 мың шамасында, қалғандары — окситандар, испандықтар, француздар. Ұлттық мейрамы — 8 қыркүйек, Богородица Меритксельская күні (Андорраның желеп-жебеушісі).
| Андорра кінәздігі Principat d'Andorra | |||||
| |||||
| Ұран: «Virtus Unita Fortior (Үлгі:Tr-la)» | |||||
| Әнұран: «El Gran Carlemany» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 1278 жыл | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | Каталан тілі | ||||
| Елорда | Андорра-ла-Велья | ||||
| Ірі қаласы | Андорра-ла-Велья | ||||
| Үкімет түрі | Парламенттік монархия | ||||
| Кінәздері Премьер-министрі |
Эммануэль Макрон Жоан Энрик Вивес-и-Сисилья Ксавьер Эспот Самора | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
Әлем бойынша 178-ші орын 467,63 км² 0,26 | ||||
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы |
76 177[1] адам (194-ші) 179,8 адам/км² (71-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда |
3,237 млрд.[2] $ 42,035 $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,858[3] (өте жоғары) (35-ші) | ||||
| Валютасы | Еуро (€) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .ad | ||||
| ISO коды | AND | ||||
| ХОК коды | AND | ||||
| Телефон коды | +376 | ||||
| Уақыт белдеулері | +1 | ||||
Мемлекеттік құрылымы өңдеу
1993 ж. 14 наурызда өткен референдумда мақұлданған елдің жаңа Конституциясы бойынша Андорра парламенттік княздік болып табылады. 1278 жылдан бері Урхель епископы (Сеу-де-Урхель қаласы, Испания) мен Франция президентінің тарихи қалыптасқан қос басшылығы сақталған. Олар — Андорр тәуелсіздігінің, Испания және Франциямен достық қарым-қатынасының кепілі. Өкіметтің заң шығарушы органы — бір палаталы Бас Кеңес (1419 жылдан бері жұмыс істейді), ол үкімет қызметіне бақылау жасайды және мемл. бюджетті бекітеді, парламент төрағасын және оның орынбасарларын, үкімет басшысын сайлайды. 1981 ж. жүргізілген “институттар реформасы” бойынша құрамында 8 министрі бар Атқару кеңесі (үкімет) құрылып, оған елдің ішкі және сыртқы саясатына басшылық ету жүктелді. Бас кеңесте 5 саяси партия өкілдері бар.
Тарихы өңдеу
- 778 - бірінші ресми айтылған.
- 790 - Андорра Тәуелсіздік франк королі Ұлы Карл кепілдік болатын.
- 805 - Людовик I Тақуалық Андорра қоғамдастықтың тұрғындары арабтар тылда және осы көмек Ұлы Карл қоғамдастығының Ұлы Хартиды (Ұлы Хартиясы) үшін Франконская әскер өтті, бұл шын мәнінде сарацины арқасында сындырып Андорра Князьдігіндегі қорының жыл.
IX ғасыр - ел аумағында арабтармен жасалған рейдтер.
- 1278 - Андорра қос егемендігін құруға Фуа Санақты және Urgell испан епископы арасындағы келісім.
- 1479 - Earl Фрэнсис Феба Foix Наварра патша болды, және, осылайша, Андорру Фуа графтар егеменді құқықтары Наварра тәжінің ауыстырылды.
- 1589 - Наварра King егемен құқықтары Франция тәжі қазір беріледі, Генри IV атпен Франция таққа. Ресми, олар қазір әлі Франция мемлекет Андорра атаулы тең билеушісі-Ханзада сақталады Француз Республикасының Президенті болып саналады.
- 1866 - Андорра Конституциясының ережелері әзірленді.
- 1934 - қазіргі Андорра конституциясының негіздері дамыды.
- 1934 - Борис Скцириев 8 шілдеде Андорра королі ретінде өзін ұсынды.
- 1976 - Андорра Демократиялық партиясының алғашқы саяси партиясы құрылды.
- 1981 - билікті заң шығарушы және атқарушы органға бөлу.
- 1993 жылға дейін - Франция мен Щелияның епископы - қосарланған протекторат.
- 1993 - жаңа конституцияны қабылдау; алғашқы жалпы сайлау; БҰҰ-ға кіру.
- 1994 жыл - Андорра Еуропа Кеңесінің мүшесі болды; Марк Форн Молне - премьер-министр.
- 1995 жылдың 13 маусымында Ресей Федерациясымен дипломатиялық қатынастар орнады.
- 2004 - Андорра ұлттық футбол командасы ресми матчта алғашқы жеңіске жетті. Бұл Македониямен матчта болды. Стадионға 114 адам қатысты.
- 2004 жылдан бастап - Андорра «Евровидение» ән байқауына қатысады.
Андорра жөніндегі алғашқы мәліметтер 778 ж. арабтардан жеңілген вестготтардың Сеу-де-Урхель қ-н тастап, Пиренейдің биік шатқалдарына барып паналауын сипаттайтын жазбалар да кездеседі. Император Ұлы Карл арабтардың әрі қарай ілгерілеуін тоқтатып, Андорраны Урхель епископының қарамағына береді. Орта ғ-ларда Андорра Урхель епископы мен граф де Фуаның иелігі болды. Кейін граф де Фуаның бұл құқы француз корольдеріне ауысты. 1993 ж. дейін Андорра Франция мен Испанияның протектораты ретінде саналған княздік болды. Жалпыға бірдей сайлау құқы ерлер үшін 1933 ж., әйелдер үшін 1970 ж. енгізілді. Жаңа Конституцияның Андорраның мемлекеттік құрылысы жөніндегі баптарына 1993 жылғы 1 маусымда өзгерістер енгізілді, Испания Корольдігі, Француз Республикасы және Андорра княздігі арасында шарт жасалып, Андорраның жаңа тәуелсіз мәртебесі тиянақталды. Андорра 1993 ж. БҰҰ-на, 1994 ж. Еуропа Кеңесіне, ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ-ке мүше болып қабылданды. 1996 ж. шілдеде Андорра Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа ресми түрде қосылды. Халқының негізгі табыс көзі (1993 ж. жан басына 15411 АҚШ долларынан келді) — сауда мен шетелдік туризм (жылына 12 млн-ға дейін адам келіп кетеді),
Саяси құрылым өңдеу
Андорра - «парламенттік княздік».
1993 жылға дейінгі аралықта Андорран жыл сайынғы француз сыйлығына 960 франк, Урхельском епископына 460 песета, 12 бас ірімшігі, 12 капон, 12 шоколадты, 6 бұршақ берді.
Парламенттік демократия - 1993 жылы Конституцияның, Андорра Князьдігіндегі айтуынша. Мемлекет басшылары Андорра тең билеушілері-әміршілері оның әкімдеріне «vige» берілген. Дегенмен, олардың күші негізінен номиналды болып табылады.
Жоғары заң шығарушы орган - әмбебап және төте сайлау құқығы негiзiнде 4 жылға сайланады 28 мүшелерінің Долина однопалатный Бас кеңес (General Кеңес) (- ұлттық аудан бойынша, қалғандары - 14 елдің 7 қауымдастықтар әрбір 2). Бас Кеңесінің басшысы - Генераль Синдик (1993 жылға дейін - бірінші синдик), Кеңес мүшелерінің арасынан сайланады.
Атқарушы билікті үкімет жүзеге асырады - Атқарушы кеңес. Оның төрағасы Бас кеңесі сайланады және ресми князь бекітеді - төрт жыл мерзiмге қосалқы билеушілері. Атқарушы кеңестің құрамы төрағалық етеді.
Сот жүйесі өңдеу
Сот жүйесі Судьялар сотының, қылмыстық соттың, Жоғарғы соттың және Конституциялық соттың құрамынан тұрады.
Жоғарғы Сот бес судьядан тұрады: біреуін Атқару комитетінің төрағасы тағайындайды, олардың әрқайсысы князь-тең төрешілердің бірі, екіншісі - жалпы синдикат, ал екіншісі - Судьялар сотының судьялары. Судьялардың өкілеттік мерзімі - 6 жыл. Жоғарғы соттың төрағасы жалпы синдикат тағайындаған судья болып табылады.
Судьялар Магистратура соты, сондай-ақ қылмыстық сот төрағасы Жоғарғы Сотының тағайындайды. Жоғарғы Сот, сондай-ақ прокуратура мүшелерін тағайындайды.
Конституциялық Сот Конституцияны түсіндіруге, сондай-ақ Конституцияның заңдар мен келісімдерге сәйкес келмейтіндігі туралы барлық шағымдарды қарауға жауапты. Конституциялық соттың құрамына төрт мүше тағайындалды: олардың әрқайсысы князьдер - тең тіркеушілер және екеуі Бас Кеңес. Судьялардың өкілеттік мерзімі - 8 жыл. Әрбір судья өз кезегінде екі жыл мерзімге төрағалық етеді.
Халықаралық қатынастар өңдеу
1278 жылдан бері Андорра Испания мен Франциямен байланысты. Бұл елдер Андорраны қорғауға жауапты. Алайда, Франция және Испания Андорра шекарасында ресми кедендік және шекаралық бақылау сақталған. Андорраға бару үшін виза талап етілмейді - Францияда немесе Испанияда заңды түрде жүрген барлық адамдарға рұқсат беріледі. Алайда, Андорра Шенген келісім бөлігі болып табылмайды, және Андоррада ресми Шенген елдердің қайта енгізіңіз аумағы (тиімді қос немесе бірнеше виза рұқсатыңыз болуы керек арналған Андорре в / кiру және шығу, Франция немесе Испания арқылы ғана мүмкін, өйткені, тұруға арналған рұқсат, визасыз режим немесе сол сияқты).
1993 жылы, Конституцияны қабылдаудың және феодалдық шірімей сақталған босату кейін, Андорра қосылды Біріккен Ұлттар Ұйымының және шетелде елшіліктер мен өкілдіктер бірқатар ашты.
Андорра географиясы өңдеу
Шығыс Пиреней аймағында орналасқандықтан, Андора негізінен биіктігі 1,997 м биіктіктен құралған, оның ең биік нүктесі - 2,942 м. Кома-Педроша. Бұл аумақ Каталонияға (870 м Андоррадағы ең төменгі нүктесінде) ағып келе жатқан Валеа өзенінің негізгі ағынынан кейін бір-біріне біріктірілетін үш тар, Y-тәрізді өрістерге бөлінген. Франция мен Испания арасындағы Андорра аңғарларының Пиренейс оңтүстік беткейінде орналасқан екі басты алқаптан тұрады: Валеа Д'уриент және Валира дель Норд, оның суы Валираны құрайды. Испан аумағында бұл өзен Ебро ағыны Сегреге құяды. Жоғары биіктігі 2500-ден 3000 метрге дейін ауытқитын жоғары белестердің белдеуі Франциядан Андоррадан оқшауланған. Жол арқылы пайдаланылатын жол Энвалира теңіз деңгейінен 2 408 метр биіктікте орналасқан және Атлант мұхиты мен Жерорта теңізі арасындағы су ағысын анықтайды. Испаниямен, Седжраның алқабында, Испаниядағы Cerdañne-дің Испаниямен байланыстары әлдеқайда оңай және барлық маусымдарда сақталады.
Андорра аумағы 468 шаршы шақырымды алады.
Елорда - Андорра-ла-Велья. 1029 метр жерде орналасқан Андорра-ла-Велья қаласы Еуропадағы ең биік тау.
Андорра ландшафтында тар далаларға бөлінген, жартасты таулар бар.
Андорра аумағында темір рудалары мен қорғасындары бар.
Андорра климаты қалыпты, қарлы суық қыста және салқын құрғақ жазы бар. Орташа температура + 9 °C.
Андорра аумағында мұздық шыққан көптеген тау көлдері бар.
Топырақ және өсімдік өңдеу
Өсімдік жамылғысында емен, шамшат, талшын, қарағай, шырша басым. Тауларда - альпі шалғындары.
Фауна өңдеу
Онда жабайы бұталар, тау ешкілері, алтыннан жасалған пирена шемасы бар; Ормандарда сақиналар, түлкілер, түйіршіктер, каталан қояндары, молекулалар мен пиренейлер десанттар бар. Аюлар дерлік толықтай жойылды. Құстардың арасында ағаш тоғайлары, қырғауылдары, бауырлары, шыршалары, корольдік бүркіттер, ағаш кескіндері және т.б.
Әкімшілік бөлімі өңдеу
Андорра әкімшілік түрде 7 жұпқа бөлінеді (мысықтардың паррикациясы, «шіркеу»):
- Андорра-ла-Велья (Andorra la Vella),
- Канильо (Canillo),
- Ла-Массана (La Massana),
- Ордино (Ordino),
- Сант-Жулия-де-Лория (Sant Julià de Lòria),
- Энкамп (Encamp),
- Эскальдес-Энгордань (Escaldes-Engordany).
Халқы өңдеу
Андорра халқының саны 76 098 адам. (2013 ж.). Елорда тұрғындары шамамен 21 113 адам.
34 989 тұрғыны байырғы таулы алқаптарға қоныстанған Каталония шаруаларының ұрпақтары Андорраның түбінде тұрады. Сонымен қатар, Андоррада тұратын 20 070 испандықтар, 3695 француздар, 10 809 окситан және басқалары ресми тіл - каталон, халықтың үштен бірі сөйлейді. Сондай-ақ, француз және испан (Кастилия диалект). Көптеген сенушілер (99%) католиктер.
Экономикасы өңдеу
Экономикасының маңызды саласы — темекі өсіру және өңдеу. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары бар. Таулы өңірлерінде мал шаруашылығымен айналысады. Тегін және міндетті бастауыш білім беру енгізілген. Елдегі сауаттылық деңгейі 100%-ке жуық.
Валюта өңдеу
Андорра - бұл ЕО-мен ресми келісімсіз еуроны қолма-қол ақша ретінде пайдаланатын жалғыз микро мемлекет. 2013 жылы ЕО-мен келіссөздердің нәтижесінде Андорра өзінің еуро монеталарын шығару құқығына ие болды.[4]
Транспорт өңдеу
Андорра жол желісінің ұзындығы 279 км құрайды, оның 76 км-де қатты беті жоқ. Андорра-ла-Вельядан шығатын екі негізгі жол - Испаниямен шекараласатын CG-1 және Пас-де-ла-Каса[5]. жанында Энвалира тоннельі арқылы Франциямен шекара жасайтын CG-2. Қыста Андоррадағы негізгі жолдар тез арада қардан тазаланып, қол жетімді болып қалады, бірақ Андоррадан Франция аумағы арқылы (RN-20/22) негізгі жолды аздаған жерлерде тазалайды, кейде көшкінге қауіп төндіреді. Андорра-ла-Велладан (CG-3 және CG-4) қалған негізгі жолдар Арқалық пен Палға әкелінді[6].
Автобуспен байланыс барлық қалалық жерлер мен көптеген ауылдарды байланыстырады. Көптеген негізгі бағыттар бойынша шекті сағат ішінде трафиктің жиілігі жарты сағатқа жетеді. Көбінесе Андоррадан Барселона мен Барселона әуежайларына, сондай-ақ Тулуза мен Тулуза әуежайына дейін жүретін автобустар. Осы нүктелердің әрқайсысына шамамен 3 сағатта қол жеткізуге болады. Сондай-ақ, Лириде арқылы Girona әуежайына және Португалияға бағыттар бар. Автобусты негізінен жеке компаниялар жүзеге асырады, бірақ кейбір жергілікті желілерге Үкімет қызмет көрсетеді. Жеке автобус компаниялары: Autocars Nadal, Camino Bus, Cooperativa Interurbana Andorrana, Eurolines, Hispano Andorrana және Novatel[7].
Андоррада әуе кемесінің ұшуына арналған теміржолдар, порттар немесе әуежайлар жоқ. Сонымен қатар, Ла-Масана, Арсеналь және Эскальдес-Энгордань[8][9]. бірнеше тікұшақ алаңдары бар. Жақын әуежайлар Барселона, Тулуза, Перпиньян, Реус және Жирона қалаларында орналасқан. Ең жақын (160 км) - Перпиньян-Риверталез әуежайы, Ұлыбритания мен Францияның бірнеше қалаларына қысқа бағыттар бойынша қызмет көрсетеді. Андоррадан оңтүстікке қарай 12 км оңтүстік аэропорт La Seu d'Urgell, қазіргі уақытта тек жеке ұшақтарға қызмет көрсетеді. Каталон үкімет болашақта қоғамдық әуежай ретінде оны пайдалану мүмкіндігін зерттеп жатыр[10].
Ең жақын теміржол вокзалы, L'Hospitalet-près-l'Andorre, Андоррадан 10 км шығысқа қарай орналасқан және Тулузаға, ал одан кейін Парижге жүретін пойыздарға жетуге мүмкіндік береді. Бұл желі SNCF-мен қызмет көрсетеді[11][12].
Білім өңдеу
Мектептер өңдеу
6 жастан 16 жасқа дейінгі барлық балаларға білім беру міндетті болып табылады. Орта білім беру мемлекетпен тегін беріледі.
Мектептердің үш түрі бар: Андоран, Француз және Испан, мұнда оқыту көбінесе каталан, француз және испан тілдерінде жүргізіледі. Ата-аналар өздерінің балалары қатысатын мектептің түрін таңдай алады. Барлық мектептер Андорра билігі тарапынан салынып, қолдау көрсетіледі, бірақ француз және испан мектептеріндегі мұғалімдер негізінен Франция мен Испанияда төленеді. Андоранның 50% -ы француз бастауыш мектебіне, ал қалғаны - испанға немесе Андорраға барады.
Андорра университеті өңдеу
Андорра мемлекеттік университеті - елдегі жалғыз университет. Ол 1997 жылы құрылды. Университет медицина, информатика, бизнес-менеджмент және білім салаларында бакалаврларды дайындайды, сондай-ақ жоғары кәсіби білім беруде. Андоррадағы жалғыз екі жоғары оқу орны - Мейірбике ісі мектебі және Информатика мектебі (Университеттің бір бөлігі). Соңғысы докторантураға дайындықты жүзеге асырады.
Қашықтықтан оқыту орталығы өңдеу
Андорра университетінің елдің Қиын географиялық жағдай, сондай-ақ студенттер саны аз толыққанды академиялық бағдарламаларын әзірлеу мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде, университет Франция мен Испаниядағы жоғары оқу орындарымен сілтемені қамтамасыз ету, ең алдымен қашықтықтан оқыту орталығы ретінде жұмыс істейді. Қашықтықтан оқыту орталығы (Center d'Estudis виртуалов) университеті, екі бакалавр дәрежесін және туризм, заң, Каталан филология, гуманитарлық, психология, саяси ғылымдарының докторы, аудиовизуалды байланыс саласындағы магистр дәрежесі, жиырмаға жуық оқу бағдарламаларын бар телекоммуникация және Шығыс Азия зерттеулері. орталығы, сондай-ақ қосымша білім беру және мамандар үшін оқыту бағдарламаларын ұсынады.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Population on 1 January. Eurostat.
- ↑ Data in GDP from the World Bank
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ Андорра князьдігі: әлемнің және Еуропаның валюталары: Андорраның валютасы - евро.
- ↑ Agència de Mobilitat, Govern d’Andorra Мұрағатталған 17 наурыздың 2013 жылы.
- ↑ L’Hospitalet. La RN 20 coupée à cause d’une avalanche, La Depeche, 17 December 2008. Ladepeche.fr
- ↑ Public transport of passengers Мұрағатталған 26 мамырдың 2012 жылы., Servei de Planificació i Gestió del Transport, Govern d’Andorra, 2009.
- ↑ Heliand — Serveis (2009). Heliand.com
- ↑ Helitrans — Services (2009). Helitrans.ad Мұрағатталған 15 шілденің 2009 жылы.
- ↑ La Generalitat es reuneix amb els pobles afectats per l’aeroport (31 October 2008). Viurealspirineus.cat Мұрағатталған 17 шілденің 2009 жылы.
- ↑ SNCF Map
- ↑ Google map
