АҚШ Конгрессі
АҚШ конгресі (ағылш. United States Congress) — заң шығарушы орган, Америка Құрама Штаттарының үш жоғарғы федералды үкімет органдарының бірі, екіпалаталы парламенті.
| АҚШ Конгрессі ағылш. Congress of the United States | |
 | |
| Мемлекет | |
|---|---|
| Түрі | |
| Түрі | |
| Палаталары |
Сенат (жоғарғы) |
| Басшылығы | |
| АҚШ вице-президенті |
Камала Харрис, Демократиялық |
| Сенат уақытша президенті |
Патти Мюррей, Демократиялық |
| Өкілдер палатасының спикері |
Майк Джонсон, Республикалық |
| Құрылымы | |
|
| |
| Сенат фракциялары |
Демократиялық партия (48) |
|
| |
| Өкілдер палатасы фракциялары |
Демократиялық партия (212) |
| Сайлауы | |
| Сенат соңғы сайлауы | |
| Өкілдер палатасы соңғы сайлауы | |
| Жиналыс залы | |
|
| |
| Штаб-пәтері | |
| Тарихы | |
| Құрылуы |
1787 жыл |
| Ізашары | |
_US_House_of_Representatives.svg)
Өкілеттіктер АҚШ конституциясымен анықталады. Конгресс екі палаталы, Сенат пен Өкілдер палатасынан тұрады. Вашингтон Капитолийінде мәжілістеседі. АҚШ Конституциясының 1-бабының 4-бөліміне сәйкес Конгресс жылына кемінде бір рет жиналады және оның сессиялары желтоқсанның бірінші дүйсенбісінде басталады. Соңғы ереже 1933 жылы 20-түзетудің қабылдануымен өзгертілді, бұл сессияның 3 қаңтарда түсте басталуын анықтады. Сенаторлар мен конгрессмендер тікелей сайлау арқылы сайланады, дегенмен Сенаттағы бос орындар губернаторлар тікелей тағайындайтын орындардан толтырылуы мүмкін (бірақ келесі сайлауға дейін тек уақытша негізде). Конгрессте барлығы 535 дауыс беретін мүше бар: 6 жылдық өкілеттік мерзімі бар 100 сенатор (әр штаттан 2 адам) және 435 конгрессмен (мажоритарлық жүйе бойынша сайланады, әр округтен халық санына пропорционалды түрде бір) және тағы 6 дауыс беру құқығы жоқ мүше, 2 жылдық өкілеттік мерзімімен, Америка Құрама Штаттарының штат статусы жоқ аумақтарын білдіреді.[1] Сенатта төрағалық ететін Америка Құрама Штаттарының вице-президенті Сенатта белгілі бір мәселе бойынша дауыстар тең бөлінген жағдайда ғана Сенатта дауыс беруге құқылы. Конгресске сайлау (Сенатқа да, Өкілдер палатасына да) екі жылдық циклге сәйкес (әр 2 жыл сайын Өкілдер палатасы және Сенаттың 1/3 бөлігі толық жаңартылады) жұп жыл сайын бірыңғай сайлау күні («қарашаның бірінші дүйсенбісінен кейінгі сейсенбіде» өткізіледі.
Конгреске оның әрбір палатасы үшін пассивті сайлау құқығына қойылатын біліктілік шектеулері АҚШ Конституциясымен (I бап) үштік біліктілік ретінде белгіленген: жас (конгрессмендер үшін 25 жас, сенаторлар үшін 30 жас), азаматтық (АҚШ азаматы болу талабы). 7 жыл (конгрессмендер үшін) немесе 9 (сенаторлар үшін) жыл) және резиденция (депутат өкілдік ететін штатта тұру талабы). Депутаттың сайлануы мүмкін мерзімдер санына шектеу жоқ.
Конгресс АҚШ Конституциясымен құрылды және алғаш рет мәжіліске 1789 жылы жиналды. Америка Құрама Штаттарының одақтық парламенті ретінде ол Конфедерация Конгресін ауыстырды. 19 ғасырдан бастап Конгресс мүшелері әдетте елдегі ең үлкен екі саяси партияның біріне, Демократиялық немесе Республикалық партияға жатады. Басқа партиялық мүшелік немесе партиясыздық Конгресс қатарындағы байқалатын ерекшелік болып табылады. Партиялық мүшелік ресми заңмен міндеттелмейді және іс жүзінде саяси дәстүр болып табылады.
Жалпы анықтама: американдық парламентінің мәні өңдеу
1787 жылғы АҚШ Конституциясының I бабының 1-бөлімінде былай делінген: «Осы арқылы бекітілген барлық заң шығарушы өкілеттіктер Сенат пен Өкілдер палатасынан тұратын Америка Құрама Штаттарының Конгрессіне жүктеледі».[2] Өкілдер палатасы мен Сенат — заң шығару процесінде тең құқылы серіктестер болып табылады. Оның табысты жұмыс істеуі үшін қос палатаның қатысуы мен келісімі қажет. Конституция әрбір палатаға ерекше, бірегей өкілеттіктер береді. Сонымен, Сенат халықаралық шарттар мен келісімдерді ратификацияласа және Президенттің атқарушы билік өкілдерін тағайындауын мақұлдаса, Өкілдер палатасы мемлекеттік кірістердің түсуіне байланысты заңдарды қарауға бастамашылық жасайды[2].
Өкілдер палатасы қызметтік тұлғаны импичменттеу мәселесін қарауға бастамашылық жасайды, Сенат ол бойынша шешім қабылдайды. Кез келген қызметтік тұлғаны (АҚШ Президентіне дейін) қызметінен босату үшін Сенат импичментке дауыс беруде 2/3 дауыс алуы керек.
Конгресс деп Америкада дәстүрлі түрде бір шақырылым палаталарының белгілі бір өкілеттік мерзімін білдіреді. Бұл кезең 2 жыл: ағымдағы, 117-конгресс 2021 жылдың 3 қаңтарында жұмысын бастады және 2023 жылдың 3 қаңтарында аяқталады. 1933 жылы 23 қаңтарда Конституцияға жиырмасыншы түзету қабылданғаннан бері Конгресстің өкілеттігі тақ санды әр жыл сайын 3 қаңтарда түсте басталады және аяқталады. Дәстүр бойынша Сенат депутаттары сенаторлар, Өкілдер палатасының депутаттары — өкілдер, конгрессмендер немесе конгрессвумен деп аталады.
Конгресс тұрақты өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі уақытта Өкілдер палатасында Американдық Оңтүстік және Батыс басым, бұл елдің демографиялық өзгерістеріне сәйкес әйелдер мен азшылықтардың үлес салмағының артуына сәйкес келеді (тиісінше, Өкілдер палатасында және әйелдер мен азшылықтар саны көбірек). Үкіметтің әртүрлі бөліктерінің арасындағы тепе-теңдік өзгеріп жатқанымен, Конгресстің ішкі құрылымын оның «делдал институттарымен» — Саяси партиялар, азаматтық бірлестіктер, мүдделік топтар және Бұқаралық ақпарат құралдары өзара әрекеттесуінен тыс толық түсіну мүмкін емес.
АҚШ Конгресі екі түрлі, бірақ бір-біріне сәйкес келетін функцияларды орындайды: конгресс округтері арқылы федералды деңгейде жергілікті өкілдік және сенаторлар арқылы федералдық деңгейде федералдық штаттардың жалпы өкілдігі.
90% жағдайда палата депутаттары екінші және одан кейінгі мерзімге қайта сайлана алады.
Өкілдер палатасы мен Сенаттың тарихи мұрағаты Ұлттық мұрағаттар және іс қағаздары басқармасының құрамына кіретін Заң шығару мұрағаттары орталығында (Center for Legislative Archives) сақталады.
Конгресс АҚШ федералды үкіметі орналасқан — елордалық Колумбия округін тікелей басқарады.
Құрылым өңдеу
- Өкілдер палатасында дауыс беруге құқығы бар 435 және дауыс беруге құқығы жоқ 6 мүше бар, олардың әрқайсысы өз округін білдіреді және екі жыл сайын қайта сайланады. Өкілдер палатасындағы орындар халық санына қарай штаттар арасында бөлінеді. АҚШ-тағы сайлаудың бұл тәртібі демократиялық принципті жүзеге асырады.
- Сенат алты жылдық мерзімге қызмет ететін 100 мүшеден тұрады. Әрбір штатта халық санына қарамастан екі сенатор бар. Мемлекеттік тәуелсіздік принципі осылайша жүзеге асады. Екі жыл сайын сенаттың шамамен үштен бірі ротация арқылы қайта сайланады. Ротация кез келген алты жылдық циклде әр штаттан сенаторлар екі рет қайта сайланатындай етіп жасалған: штаттан екі лауазымның әрқайсысына бір рет.
Қазіргі шақырылым өңдеу
Америка Құрама Штаттарының 117-Конгресі 2021 жылдың 3 қаңтарынан бастап Вашингтонда өтуде. Ол Дональд Трамптың президенттігінің соңғы апталарында жұмыс істей бастады және 2023 жылдың 3 қаңтарына дейін жұмысын жалғастырады (Джо Байденнің президенттігінің алғашқы екі жылы).
2020 жылғы сайлау екі палатаның бақылауын анықтады. Демократиялық партия Өкілдер палатасындағы өз басымдығын сақтап қалды. Сенатта Республикалық партия қысқа мерзімнің басында көпшілікті иеленді. 2021 жылдың 20 қаңтарында үш жаңа демократ-сенатор (Джон Оссофф, Рафаэль Уорнок және Алекс Падилья) ант беріп, республикашылдарға 50 орын, демократтарға 48 орын және тәуелсіз демократтарға 2 орын әкелді. Шын мәнінде, бұл 2001 жылғы 107-Конгресстен бері болмаған 50-50 бөлінуіне әкелді. Осылайша, бұл жағдай АҚШ тарихында Сенат тең бөлінген (алғаш рет 1881-1883 жылдары 47-Конгрессте болған) үшінші оқиға болды.
Жаңа вице-президент Камала Харристің келуімен, сонымен қатар Конституция бойынша Сенаттың төрағасы ретінде қызмет ететін, демократтар Сенатты бақылауға алды және осылайша 2011 жылы 111-Конгресс аяқталғаннан бері алғаш рет Конгрессті толық бақылауға алды. Джо Байден 2021 жылдың 20 қаңтарында қызметіне кіріскен кезде демократтар жалпы федералды үкіметті бақылауға алды, сонымен қатар 111-Конгресстен кейін алғаш рет.
Толымдау өңдеу
Екі палата да тікелей сайлау арқылы сайланады. 1913 жылы АҚШ Конституциясына 17-түзету қабылданғанға дейін Сенат екі кезеңді сайлау арқылы сайланды: алдымен азаматтар штаттың заң шығарушы жиналыстарын сайлады, содан кейін бұл жиналыстар сенаторларды сайлады.
Өкілдер палатасының депутаттығына кандидаттарға мынадай талаптар қойылады: 25 жасқа толғандар; АҚШ азаматы болу; сайлау кезінде кемінде жеті жылға депутат сайланған штаттың тұрғыны болуы. Өкілдер палатасы өз төрағасын және басқа лауазымды тұлғаларды сайлайды. Сенаторлыққа үміткерлерге қойылатын талаптар сәл қаталдау: 30 жасқа толу; АҚШ азаматы болу; сайлау кезінде депутат кемінде тоғыз жылға сайланған штаттың тұрғыны болуы.
Конгресс мүшелері мажоритарлық жүйе бойынша сайланады, рәсім белгілі бір штаттың заңнамасымен реттеледі. Әдетте сайлау салыстырмалы көпшілік принципі бойынша бір турда өткізіледі, бірақ кейде (мысалы, Луизиана мен Джорджияда) жеңіске жету үшін дауыстардың абсолютті көпшілігі қажет, бұл кейде сайлаудың екінші кезеңіне әкеледі[3].
1904 жылдан бастап 1950 жылдардың ортасына дейін Конгресстің әрбір жаңа мүшесіне Конгресс тапсырысы бойынша Үкіметтік баспахана басқармасы басып шығарған Джефферсон Библиясы берілді[4][5]. Бұл дәстүр 1997 жылы жеке ұйыммен қайта жанданды және оны American Book Distributors (Libertarian Press бөлімшесі) басып шығарды [5] .
Өкілеттікліктер өңдеу
АҚШ Конституциясы бойынша Конгресс келесі өкілеттіктерге ие:
- қарыздарды төлеу, жалпы қорғанысты және Америка Құрама Штаттарының жалпы әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін салықтарды, алымдарды, баждарды және акциздерді белгілеу және алу; сонымен қатар барлық алымдар, баждар мен акциздер Америка Құрама Штаттарында біркелкі болуы керек;
- АҚШ-тан кредитке ақша алу;
- шет елдермен, жекелеген штаттар арасындағы және үнді тайпаларымен сауданы реттеу;
- бүкіл Құрама Штаттарда натурализацияның бірыңғай ережелерін белгілеу және банкроттық туралы бірыңғай заңдарды қабылдау;
- монета соғу, оның құнын және шетел монетасының құнын реттеу, салмақ пен өлшем бірліктерін белгілеу;
- жалған бағалы қағаздар мен Америка Құрама Штаттарының айналыстағы монеталарын жасағаны үшін жазалау шараларын қарастыру;
- пошта қызметтері мен пошта жолдарын құру;
- белгілі бір мерзімге авторлар мен өнертапқыштарға олардың туындылары мен жаңалықтарына айрықша құқықтарды қамтамасыз ете отырып, ғылым мен пайдалы қолөнердің дамуына жәрдемдесу;
- Жоғарғы Соттан төмен соттар құру;
- қарақшылық әрекеттерді, ашық теңізде жасалған ауыр қылмыстарды және ұлттың құқығына қарсы қылмыстарды анықтау және жазалау;
- соғыс жариялау, каперлікке куәлік ету және санкциялар беру, құрлықта және суда олжа алу ережелерін белгілеу;
- әскерлер құру және қамтамасыз ету, бірақ бұл мақсаттарға бөлінетін қаражат екі жылдан аспауы керек;
- әскери флот құру және қамтамасыз ету;
- құрлық және теңіз әскерлерін ұйымдастыру және оларды басқару ережелерін шығарады;
- Одақ заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, көтерілістерді басу және басып кіруге тойтарыс беру үшін полицияны шақыру шараларын қарастыру;
- штаттарға офицерлерді тағайындау және оқытуды ұйымдастыру құқығын сақтай отырып, полиция күштерін ұйымдастыруды, қаруландыруды және оқытуды және оның Америка Құрама Штаттарының қызметінде пайдаланылуы мүмкін бөлігін басқаруды қамтамасыз етеді. Конгресс белгілеген талаптарға сәйкес полицияны даярлау;
- жекелеген штаттар берген және Конгресс қабылдаған кезде Америка Құрама Штаттары үкіметінің орны болатын округ бойынша (он миль шаршыдан аспайтын) барлық жағдайларда ерекше заң шығару билігін жүзеге асыру; осы жерлер орналасқан штаттардың заң шығарушы органының келiсiмi бойынша сатып алынған барлық жерлерге қамалдар салу, қоймалар, арсеналдар, кеме жөндеу зауыттары және басқа да қажеттi құрылыстар салу үшiн ұқсас өкiлеттiктердi жүзеге асыруға;
- Жоғарыда аталған өкілеттіктерді және осы Конституция Америка Құрама Штаттарының үкіметіне немесе оның кез келген департаментіне немесе лауазымды тұлғаларына берілген барлық басқа өкілеттіктерді жүзеге асыру үшін қажет және орынды болуы мүмкін барлық заңдарды шығару.
Конституция сондай-ақ Өкілдер палатасына импичмент жариялау құқығын қамтамасыз етеді, ал Сенат импичмент істі мәні бойынша қарауға құқылы. Конгресс импичмент құқығын тарихта төрт рет пайдаланды, бірақ бірде-бір импичмент ісі аяқталмады.
Заң шығарушы процесс өңдеу
Конгресте заң жобасын қабылдау келесідей жүреді: заң жобасы Өкілдер палатасына түседі, ол оны көпшілік дауыспен қабылдайды, дәл осындай процедура Сенатта өтеді. Содан кейін заң жобасы Америка Құрама Штаттарының Президентіне жіберіледі, ол 10 күн ішінде оған қол қоюы немесе вето құқығын пайдалануы керек. Билік тармақтары арасында тежемелік пен тепе-теңдіктің нақты жүйесі қалыптасқан. Егер президент заң жобасына вето қойған болса, онда заң жобасы Өкілдер палатасына қайтарылады, енді оны алға жылжыту үшін барлық өкілдердің үштен екісінің дауысы қажет. Заң жобасы қажетті дауыс санын алған кезде ол Сенатқа жіберіледі, онда бұл рәсім қайталанады. Әрбір палатада депутаттардың үштен екі дауысын алу мүмкін болса, заң жобасы президенттің қолынсыз федералдық заң мәртебесін алады.
Тарих өңдеу
Қазіргі Америка Құрама Штаттарының аумағында бірінші өкілді орган 1619 жылы Вирджинияда пайда болды. Бұл Бас Ассамблея болды (аударғанда ағылш. — «The House of Burgesses»).
Конгресстің прототипі 1774 жылы Филадельфияда шақырылған «Бірінші континенталдық конгресс» болды. Бірақ бұл органды парламент деп санауға болмайды, өйткені ол өз мәні бойынша тәуелсіз штаттар өкілдерінің съезі болды. 1776 жылы шақырылған Екінші континенталдық конгресс 4 шілдеде «Тәуелсіздік декларациясын» қабылдады, сонымен бірге штаттар конфедерациясының жоспарын дайындау туралы резолюция қабылдады. Бұл жоспар 1781 жылы штаттармен ратификацияланған Конфедерация мақалаларын құруға әкелді. Конфедерацияның Жарғысында штаттардың өкілдерінің конгресін құру қарастырылған. Алайда Конгресс билікке ие күшті саяси институт емес еді, өйткені штаттарды оның шешімдерін орындауға мәжбүрлеу механизмі болмағандықтан, қызметтің ең маңызды салаларында Конгресс штаттардың 13-тен 9-ның келісімімен ғана әрекет ете алады.
Тәуелсіздік үшін соғыстан кейін Конституциялық конвенция 1787 жылы Филадельфияда АҚШ Конституциясын және жаңа Америка Конгресінің үлгісін әзірлеу үшін жиналды. Конституциялық конвенцияда делегаттар үшін елге күшті ұлттық үкімет қажет екені анық болды және бұл үкімет қаншалықты күшті болуы керек деген мәселе бұл кездесуде басты мәселе болды. Делегаттар екі лагерьге бөлінді: күшті үкіметті жақтайтын «федералистер» және штаттардың құқықтарын қорғайтын «антифедералистер». Конституциялық конвенцияда федералистердің көзқарастары басым болды, бірақ антифедералистермен ымыраға келу керек болды, ол жасалды. Осылайша конвенция Конституцияның жобасын жасады, ол ратификацияланды және жаңа конгресс 1789 жылы 4 наурызда басталды. Бірақ сонымен бірге жаңа конгресс негізінен Конфедерацияның Жарғысына негізделді.
Конституциялық конвенцияда делегаттар Конгресске қандай өкілеттік беру керектігін шешті. Вирджиния штатының делегаттары Конгреске жекелеген штаттардың өкілеттігі берілмеген барлық жағдайларда заң шығарушы өкілеттік беруді ұсынды. Басқа делегаттар Конгресс осылайша тым көп билікке ие болады деп сеніп, бұл ережеге қарсылық білдірді. Нәтижесінде Конгресске өз міндеттерін орындауға мүмкіндік беретін өкілеттіктерді беру туралы шешім қабылданды, ал қалған өкілеттіктер штаттардың билік органдарына берілді. Бұл билікті бөлу принципі дуалистік федерализм деп аталады.
1800 жылы Конгресс Вашингтондағы Капитолий ғимаратына көшті.
Конгресс комитеттері мен комиссиялары өңдеу
Конгресс палаталарының әрқайсысында комитеттер мен комиссиялар бар.
Бір мезгілде жұмыс істейтін төрт тұрақты бірлескен комитеттер бар:
- Біріккен баспа комитеті (ағылш. United States Congress Joint Committee on Printing);
- Конгресс кітапханасы жөніндегі бірлескен комитет (ағылш. United States Congress Joint Committee on the Library);
- Салық жөніндегі бірлескен комитет (ағылш. United States Congress Joint Committee on Taxation);
- Бірлескен экономикалық комитет (ағылш. United States Congress Joint Economic Committee).
Сондай-ақ, төрт жыл сайын АҚШ Президентінің инаугурациясын өткізу үшін АҚШ Конгресінің ұлықтау рәсімі бойынша бірлескен комитеті құрылады.
Конгресс қызметтері өңдеу
- Конгресстің бюджеттік кеңсесі
- Конгресс кітапханасы
- АҚШ Зияткерлік меншік басқармасы
- Жалпы бухгалтерлік есеп бөлімі
- АҚШ Үкіметі Бас ревизоры
- АҚШ Үкіметі баспасы
- Капитолий сәулетшісі
- АҚШ ботаникалық бағы
- Сәйкестік кеңсесі
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://crsreports.congress.gov/product/pdf/R/R45583
- ↑ a b Конституция Соединенных Штатов Америки 1787 г. (рус.). Исторический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова.
- ↑ Выборы в Конгресс США. Порядок проведения голосования и полномочия двух палат. ТАСС (3.11.2020). Басты дереккөзінен мұрағатталған 8 қаңтар 2021.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 6 қаңтар 2021.
- ↑ Christopher Hitchens Jefferson's Quran (ағыл.). Slate (9 January 2007). Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 қаңтар 2009.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 24 қаңтар 2007.
- ↑ a b Richard N. Ostling Jefferson's Abridged Bible (ағыл.). scars.tv. Associated Press (25 August 2001). Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 наурыз 2006. Тексерілді, 9 шілде 2017.
Сілтемелер өңдеу
- Томас. Американдық заңнаманың ресми дерекқоры Мұрағатталған 30 қаңтардың 2006 жылы. сайтында мұрағатталған (ағыл.)
- АҚШ Сенатының ресми сайты (ағыл.)
- АҚШ Өкілдер палатасының ресми сайты (ағыл.)
- Саяси атлас бойынша Конгресс (1933-69) Мұрағатталған 20 маусымның 2012 жылы. және (1969 ж Мұрағатталған 20 маусымның 2012 жылы. .) (ағыл.)
- АҚШ Конгресіндегі жемқорлық жанжалдар (ағыл.)