Италия тарихы

Италия тарихы- Италия аумағының, оның мемлекеттілінің, тәуелсіздігінің қалыптасу кезеңі.

Италиядағы Рим көшесі

Ежелгі дәуір

Италия аумағына адамдар алғаш рет Б.з.б 40- 30 мыңыншы жылдарда қоныстана бастады. Б.з.б X ғасырларда Италияда оның төл халқы-Лигурлар тұрған. Алайда, б.з.б IX және VII ғасырларда Италия аумағына шығыстан келген Италиктер қоныстанып, лигурларды біртіндеп өз жерлерінен ығыстырып шығарды, нәтижесінде лигурлар қазіргі Лигурия аумағында ғана тұратын болды. Б.з.б VIII ғасырдан бастап гректер Оңтүстік Италияны отарлауды бастады. Б.з.б 753 жылы Римнің негізі қаланғаннан кейін, олар патшалық кезеніңде (753-509) жиі Этрускілердің ықпалына түсіп отырды. 509 жылы Римнен патша Тарквиний қашып кетті, Рим тарихында жаңа Республикалық кезең басталды. Римдіктер Латындармен , Самниттермен соғысып, Орталық Италияны жаулап алды. Пиррмен болған соғыста Рим Республикасы Оңтүстік Италияны өз құрамына қосты. Екінші Пуни соғысы кезінде Италияға Ганнибал әскерлері басып кіргенімен, олар мұнда ұзақ тұрақтап тұра алмады. Б.з.б 203 жылы карфаген әскері Калабриядан кетті. Екінші Пуни соғысы нәтижесінде Рим Республикасы Солтүстік Италияны, Испанияның шығыс бөлігін, Сиракузы қаласын жаулап алды. 201 жылдан кейін 6 ғасыр бойы Италия Рим Республикасының, кейінірек Рим империясының құрамында болды. Алайда аумақтағы Рим үстемдігі б.з. V ғасырында бұзыла бастады. 400 жж. Вестгот королі Аларик Италияға бірнеше шабуылдар жасады. 452 жылы ғұн патшасы Аттила Каталаун даласындағы жеңілістен кейін Италияға басып кіріп, оны тонады.

Орта ғасырлар

476 жылы Рим империясы құлаған соң, оның аумағында Одоакр (Әдекер) корольдігі құрылды (476-493). 493 жылы остготтар Италияны жаулап алып, Остгот корольдігін құрды. 536-554 жылдардағы Византия-Остгот соғысы нәтижесінде бүкіл Италия Шығыс Рим империясының қол астына қарады. Дегенмен, 565 жылы император Юстиниан I өлген соң, Италияға Ломбардтар басып кірді. Олар біртіндеп Италияның бүкіл ішкі аймақтарын өз бақылауына алды. VIII ғасыр соңында Лангобард патшалығын Каролинг империясы жаулап алды. Каролинг империясы ыдырағаннан кейін, Италия кезегімен Орта патшалық , Италия корольдігі, Қасиетті Рим империясының құрамында болды. Фридрих II сияқты императорлар Ломбард лигасымен- Солтүстік Италия қалаларының одағы және Папа мемлекетімен жиі соғысып отырды. Сондай-ақ, XIII ғасырда Генуя мен Венеция жиі соғысып тұрған.

Кейінгі орта ғасырлар және жаңа заман

XIV ғасырдың ортасына қарай Италия тарихында реннесанс (фр. қайта өрлеу, қайта жаңғыру) кезеңі басталды. Реннесанс кезінде Италияда өнер, әдебиет, мәдениет жақсы дамып, ел өнер мен мәдениет орталығына айналды. Реннесанс дәуірінің өзі екіге бөлінді: Ерте жаңғыру (XIV-XV ғасырлар), Гүлденген жаңғыру (XVI ғасыр). Реннесанс өзінің кемеліне Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль Санти тұсында жетті. Көптеген мектептер мен үйірмелер ашылды, гуманистік идеялар таралды. Осы уақытта Еуропада реформация жүріп жатқанымен, Италия негізінен католик ел болып қала берді. XV-XVI ғасырларда Италия Еуропадағы сауда монополиясына ие болды. Осы ғасырлардағы Италиядағы ең ірі соғыстар- Ломбардиядағы соғыс (Венеция мен Милан герцогі арасында жүрді), Итальяндық соғыстар (негізінен Франция мен Габсбургтер арасында болды, оған Италия мемлекеттері де араласты, дегенмен оның Италияға пайдасы аз болды, осы соғыстар барысында тұңғыш рет Италияда жат жерліктердің үстемдігі орнай бастады). Мысалы, Неаполь корольдігі толықтай Испанияға өтті, Генуя және Милан Франция провинциясына айналды.

Жат жерліктердің үстемдігі XVІ жүзжылдықта Италияда басталған феодалдық реакция XVII ғасырға дейін созылды тіпті жартылай XVІІІ ғасырға дейін. Қаралып отырған мерзімде Италия Еуропадағы саудалық біріншілікті жоғалтты. Бір уақытта өнеркәсіптік қызметтер қатты қысқарып кетті. Тіпті, Флоренция, Милан, Венеция сияқты ірі орталықтарда да. Елдегі саяси бөлшектену, экономикалық бытыраңқылық халықты әбден қинады, оның үстіне жат жерліктердің үстемдігі, Италия аумағындағы үздіксіз соғыстар жағдайды одан да қиындатты. Барлық XVIІ ғ. Екінші жартысында италиялық патшалар арасында өзара қарулы соғыстар тоқтамады. Францияның Габсбургтер әулетімен соғысы Италия аумағында өтті. Осы уақытта Венеция Жерорта теңізіндегі қалған иеліктерін түріктерден қорғау үшін соңғы күшімен күресіп жатты. Италия әсіресе Испан мүрагерлігі үшін болған француз- испан және австрия соғысының аренасы боп, көп зардап шекті. Қай мемлекет жеңіске жетсе де Италиялық қалалар контрибуция төледі, шаруалар тонауға ұшырады. Италиялық патшалар соғысушы лагерлердің біресе біреуіне, біресе екіншісіне қосылып, қорғансыз қалалар мен ауылдарға жаңа апаттар тудырды. Тек Пьемонттағы Савой әулеті ғана антифранцуздық коалицияға кіріп, Сардиния аралын алып, соғыстан пайда көрді. Испан мұрагерлігі үшін соғыс 1713 жылы антифранцуздық коалицаның жеңісімен аяқталды. Испандар мен француздар Аппенин түбегінен қуылды. Жүдеген, бөлшектенген Италия шет жерліктердің жеңілісін бостандық алуда пайдалана алмады. 1714 жылғы Раштатт келісімі бойынша бұрынғы испан иеліктері, түбектегі билік Австрияға өтті. Бір шет елдік билік екіншісіне ауысты. Испандық Бурбондар өздерінің италияндық иеліктерінен айырылғандарына келісе коймады. 1717 жылы олар Сардиния аралын, келесі жылы Сицилия аралын басып алды. Бурбондармен Австриялық Габсбургтер арасындағы соғыстар 1748 жылға дейін Италия территориясында жүрді. Бұл күрестің соңғы этапы Австия мұрагерлігі үшін соғыс XVІІІ ғасырдағы Италия тарихындағы тамаша оқиға – Генуя территориясынан австриялықтардың қуылуымен байланысты. 1746 жылы австрия әскері Генуяға келді. Қарсыласуға батпаған қала ақсүйектерімен басшылары қақпаны ашып берді. Австриялықтар қалаға контрибуцияны төгіп салып, қаланы тонады. Көтерілісті австиялық офицерге тас атқан 12 жасар бала Валила бастады. Сонан соң порттағы жүкшілер, саудагер әйелдер, қолөнершілер қолдарына қару алды, қала баррикадаларға толды. Ал қала басшылығы болса, бұл істерге өзінің қатысы жоқ екенін көрсету үшін өз әскерін жіберді. Көтерілісшілер қала қару-жарақ қоймасын тонады. Төңіректегі шаруалар да қосылды 6 күндік қан төгістерден кейін австриялықтар қаладан қуылды. Генуя республикасының тәуелсіздігі сақталды. Бірақ жұмысшылар мен қолөнершілер қала билігін өз қолдарында ұстап тұра алмады. Ол бірнеше күн ғана билік етіп, ерікті түрде басқаруды дож бен ақсүйектер сенатына тапсырды. 1748 жылғы Ахен бейбіт келісімі бойынша Бурбондар Италияның болмашы бөлігін ғана алды. Оңтүстікте екі елдің патшалығы құрылды Сицилия тағына Филипп V-тің ұлы, испан тағынан бас тартқан ІІІ Карл отырды. Бірақ түбектің солтүстігінде австрия үстемдігі болды. Ломбардия тікелей австриялықтардың қолында болды Тоскана тағына Габсбургтердің бірі отырды. Қалған италиялық мемлекеттердiң жағдайы және шекаралары айтарлықтай өзгермедi. Италия Ахен бейбіт келісімінен кейін де бұрынғыша кішігірім мемлекеттердің конгломераты боп қала берді, көп бөлігі Испания мен Австрияға бағынышты еді. Италия экономикасы бұл кезде құлдырау шегіне жетті. Шет елдік басқыншылық, ішкі өзара қырқыстар елдің өнеркәсібі мен шаруашылығын қиратты. Ауыл шаруашылығы төмен деңгейде болды, техникасы қарапайым болды. Жер иелерінің қанғыған қойлары бөлімшелерден, бөлімшелерге өтіп егіндерді бұзды. Көптеген жерлер қараусыз қалды италияның өзіне нан жетпей тұрса да астық шет елге тасылды. Поместье иелері өз қарамағындағы жерлерді қомқорлығына алмады. Олар өздерінің жылдық пайда көздеріне барып та өарамады, үлкен қалада өмір сүрді. Дворян жерлері майда бөлшектелініп жалға берілді. Жалға алушылар өз сеньорларына тікелей бағынышты болды. Олар алған өнімнің 2 немесе 3 бөлігімен қоса, оның жерлерінде жұмыс жасап, басқа міндеткерліктерді де атқарды. Бұның бәрі шаруалар көтерілісіне алып келді. XVІІ ғасырдың ортасында Савойада діни ұранмен соғыстар жүрді.1674- 1676 жылдары Сицилияда үлкен көтерілістер болды. Шарулар сеньорлар тонаушылығымен шет елдік басқыншылықтан қашып Франция, Австрия, Швецарияның таулы жерлеріне көшіп кетті. Сауда жолдарында тонаушылықпен айналысты. Барлық Италияда қайыршыланған кедейлер қаңғып жүрді.

Халық наразылығының өсуі XVІІІ ғасырдағы Италия экономикасының жандануының халыққа пайдасы аз болды. Шаруа жерлері бұрынғыдай соғыс орталығы емес еді, шаруалар мен қолөнершілер еркін тыныс ала алатын еді, кейбіреулері ауқатты фермерлер мен мануфактурашыларға айналды. Бірақ дамыған феодалдық қатынастар кезінде капитализмнің дамуы ел халқы үшін қиынға түсті. Сауда және өнеркәсіптің жоғарылауы ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасының өсуіне алып келді, әсіресе нан бағасы қымбаттады, жалақы төмендеді.Қалаларда монуфактурашылар өзара бәсекелестікке шыдамай қарызға батып, жай жұмысшыға айналды. Ауылдарда майда жер иеленушілік жойылып жатты. Пьемонтте, Ломбардияда жерінен қуылған жалдамалы шаруалар батрактарға айналды. Қазіргі мағынада пролетариат түсінігі алі қалыптаспаған еді.

XVIII ғасырдың ортасында Пьемонтте шикізаттың жетіспеуі мен қымбаттауынан жібек өндірісінің дағдарысы болды. Ол аздаған үзілістермен жүзжылдықтың соңына дейін созылды. 1787 жылға қарай осы өнеркәсіп саласында жұмыссыздар саны отбасымен қосқанда 62 мыңға жетті. Елдің барлық жерінде наразылық өсіп, өрістеді. Ауылдарда шаруалар өздерінен тартып алған қауымдық және бөлшек жерлерін қайтару үшін күресті. Бірде мұнда біресе басқа жерде шаруалардың дворяндарға қарсы қарулы шабуылдары болды. Әлуметтік наразылық үлкен жалдарда байларға қарсы тонаушылық ретінде жүрді. Ауылдан шыққан, байыған қолөнершілердің қаладағы үйлері аш көтерілісшілерге толы болды, оларды әрдайым қолдап отырды. 1764 жылы Оңтүстік Италияда өнім аз болды, алып- сатарлар астық бағасын қымбаттатты, кедейлер бір шөппен күн көріп, жолдарда аштықтан қаза тапқан адамдардың мәйіттері жатты. Осы жылдары барлық жерде аш қалған адамдар нан дүңгіршектерін, алып сатарлар мен дворяндар үйлерін тонап, өртеді. 1766 жылы аш бүліктер Тосканада, Пьемонте мен Палермода тұтнды, мұнда олар түрмені, қару- жарақты басып алды. “Өлім” деген айқаймен халық вице- корольдің сарайына да жетті, бірақ ол жергілікті епископтың көмегімен құтылып қалды.Антифеодалдық қозғалыстар Сардиния мен Калабриде де болды. 1781 жылы венециялық тұрғындар арасында шықты.Солтүстіктегі өнеркәсіп орындарындағы жұмысшылар басшыларынан арзан нан мен жалақының өсуіне шарлар жасады. Бұл жерде алғашқы жұмысшы қоғамы пайда болды, олар алғашқы ереуілдерді ұйымдасырды. Өкімет басшылары жұмысшы қозғалысын тұншықтыруға тырысты. 1780 жылы Венецияда жұмысшылар қозғалысы болғанда билік оны мейрімсіз басып, жетекшілерін қорқынышты қорғасын түрмеге қамады.

XVІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Италия мемлекеті Өз табыстарын көбейту мақстында жер иеленушілер мен ірі жалдамашыларшаруаларды жерлерінен қуып, олардың орнына жалдамалы жұмысшыларды қолданып, ірі капиталистік типтегі фермалар құрды. Буржуазиялық қатынастар туындады. Солтүстік Италияға сол кезде барған шет елдіктер прогрессті байқаған. Белгілі ағылшын агрономы және саяхатшы Артур Юнг XVIII ғасырдың 90-шы жылдары Ломбардияның тамаша ирригацилық құрылысы мен Пьемонттың жақсы өңделген жерлерін айтты. Өнеркәсіптеде өзгерістер байқалды. Оңтүстік Италияда ол құлдырау шегінде болса, Солтүстік Италия мен Орталықта даму байқалды. Қала мен ауылдарда қолөнершілер саны артты, мата шығаруда, металл бұйым, қағаз, шыны өндіруге әр аудандар мамандандырылды. XVIII ғасырда жібек тоқитын станоктер саны 500-ден 1400-ге дейін өсті. Ломбардия, Пьемонте және Тосканада өндірістік ұйымдар да өзгеріске ұшырады: әсіресе тоқыма алдыңғы орындағы мануфактураларды біріктірді. XVІІІ ғасырдың аяғында Солтүстік Италияда ондаған орталықтанған мануфактуралар болды. Пьемонтта жібек өндірісінде 70- 100, кейде тіпті 120 жұмысшы болды. Елдегі ірі өнеркәсіп орталығының бірі сауда жолдарының торабында орналасқан Миланда капиталистік қатынастар жақсы дамыды, онда бір шатырдың астында 300- 400 адам жеке жұмыстарын атқарды. 1752 жылы Туринде І Эммануил патшаның қолдауымен Пьемонттық жібек өндіру және сатумен айналысатын қоғам құрылып, капиталы сол кезең үшін көп болған 600 мың лирге жетті. 1796 жылғы Наполеонның Солтүстік Италияға жорығы нәтижесінде Италия келесі 20 жыл бойы Франция қолында болды. 1815 жылы болған Вена конгресі жағдайды одан әрі ушықтырды. Ломбардия мен Венеция тікелей Австриялықтардың қолында болды, ал Тоскана, Модена, Парма тағына Габсбургтердің бірі отырып, Австрия осы мемлекеттерді өзіне тиімді түрде басқарып отырды. 1848-1849 жылдары Италия революциясы кезінде жатжерлік үстемдікті жойып, бір мемлекетке айналуға мүмкіндік туындағанымен, Пьемонт әскері Кустоцца және Новара маңында жеңіліске ұшырап, революция Австрия және Франция, сондай-ақ Италия патшаларының өзімен тұншықтырылды. Тек Пьемонт корольдігінде ғана конституциялық монархия орнады. 1859-1871 жылдары рисорджименто (Италияның бірігу процесі) кезінде Пьемонт корольдігі Австриямен, Неапольмен, Папа мемлекетімен бірнеше рет соғысып, біртұтас Италия патшалығын құрды.

XX ғасыр

XX ғасырдың басында Италия экономикасы қарқынды дамып, ел Еуропадағы ірі саяси күштердің бірі ретінде қалыптасты. 1911 жылы Италия-Түрк соғысы нәтижесінде Италия бұған дейін алған Эритрея мен Сомалиға қоса Ливияны алды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Италия Антанта жағында соғысқаны арқасында Истрия, Трентино—Альто- Адидже, Задар аймақтарын алып, ірі күш ретінде танылды. 1922 жылы Италияда төңкеріс болып, фашистік диктатор Бенито Муссолини билікке келді. Ол Адольф Гитлерді қолдап, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ось жағында соғысқаны салдарынан Италия Ливия, Истрия, Задар аймақтарынан айрылып, көп ұзамай Эритрея Эфиопияға қосылды, Сомали тәуелсіздік алды. Соғыстан кейін Италияда монархия құлап, Республика құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Италия өз экономикасын қалпына келтірумен айналысып, Еуроодақ пен НАТО-ға қосылды.

XXI ғасыр

Қазіргі ғасырда Италия Еуропадағы жақсы дамыған мемлекетке айналып, өз аумағындағы сепаратистік қозғалыстарды басып тастауда.