Кембрий кезеңі

Кембрий кезеңі 542—488.3 млн ж. бұрын ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н ↓
[[Image:\|240px]]
Кезең бойы атмосферадағы O₂ орташа есесі	шам. 12.5 % көлемі^[1] (заманауи деңгейден 63 %)
Кезең бойы атмосферадағы CO₂ орташа есесі	шам. 4500 ppm^[2] (индустрияландыру алдындағы деңгейден 16 рет көп)
Кезең бойы жер бетінің орташа қызымы	шам. 21°C ^[3] (заманауи деңгейден 7°C жоғары)
Key events in the Cambrian Осы үлгіні: көру · талқылау · өңдеу -545 — – -540 — – -535 — – -530 — – -525 — – -520 — – -515 — – -510 — – -505 — – -500 — – -495 — – -490 — – Ediacaran Nemakit- Daldynian Tommotian Atdabanian Botomian Toyonian Middle Cambrian Furongian Ordovician ← Orsten Fauna ← Burgess Shale ← Sirius Passet Fauna^[4] ← Chengjiang Fauna ← First Trilobites ← First Arthropod trace fossils C a m b r i a n ← and Echinoderms Neoproterozoic (last era of the Precambrian) Palæozoic (first era of the Phanerozoic) An approximate timescale of key Cambrian events. The Cambrian explosion took place during the lower Cambrian, but its duration is poorly defined. Axis scale: millions of years ago.

Кембрий (лат. Cambrіa) – Жердің геология тарихындағы палеозой эрасының бірінші кезеңі және сол кезеңде түзілген жыныстар қабатының жүйесі. Кембрий кезеңінің радиометриялық әдіспен анықталған ұзақтығы 65 млн. жыл. Ол бұдан 570 млн. жыл бұрын протерозойдан кейін басталып ордовик кезеңіне дейін созылған. Кембрий кезеңіне жататын тау жыныстары жүйесін алғаш рет 1835 ж. ағылшын ғалымы А.Седжвик ашып сипаттаған. Ол кембрий кезеңін үшке бөлген – төменгі кембрий, ортаңғы кембрий және жоғ. кембрий Ч.Лайелдің ұсынысымен кембрий 1888 ж. Халықараралық геологиялық конгресте геохронологиялық шкаланың бөлігі ретінде бекітілді. Кембрий тау жыныстары мен фаунасы Жер шарының барлық құрлықтарында ашылып сипатталған. 20 ғасырдың ортасында кембрий қимасын және фаунасын Х.Пандери, Балтық жағалауы елдері және Санкт-Петербург облысынданда Д.Б. Шмидт, Шығыс Сібірде Э.В. Толь зерттеп сипаттады. Орталық Қазақстанда кембрий кезеңінің стратиграфиясын жіктеуде Н.К. Кассин, Р.А. Борукаев, Н.К. Ившин, т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты. В.Н. Вебер, П.Л. Безруков, И.И. Машкара, Н.М. Салов, С.Г. Анкинович, Ғ.Қ. Ерғалиев, т.б. ғалымдар кембрийдің стратиграфиясын, биостратиграфиясын және палеонтологиясын ярустарға, белдемдерге бөліп зерттеді.

Палеогеографиясы мен шөгінділері

Протерозойдың соңында, кембрийдің басында болған Байкал қатпарлануы нәтижесінде Жер шарындағы платформалар және массивтер түгелдей теңіз су трансгрессиясына ұшырады. Олардың жағаларында теңіз қайраңдары мен алаптары пайда болды. Қайраңдардың етегінде, терең алаптарда жанартаулардың әсерінен көптеген аралдар түзілді. Мұндай аралдар Байкал, Алтай – Саян, Бозшакөл – Шыңғыс және Солтүстік Аустралия аймақтарында орын алды. Құрлықтардың мүжіліп шайылуы әсерінен төменгі кембрий кезеңінде геосинклинальдік жүйелерде кесек құмды шөгінділер басым болды. Сібір платформасының оңтүстік-батыс аудандарының лагуналары мен ойпаңдарында қызыл түсті құмсаз жыныстар тұзды тұнбалармен қабаттаса шөкті. Оңтүстік Америка, Африка, Араб, Үнді, Аустралия, Антарктида платформалары біртұтас Гондвана құрлығын құрған. Ол теңіз деңгейінен көп жоғары болмаған. Трансгрессия кемеліне жеткен шақта ғана Солтүстік Үндістан мен Африканың солтүстік-батыс жиегін теңіз басты. Көп ұзамай басқа платформалар шегінде трансгрессия басталып құмтас, көксаз және әктас, ал орта және жоғарғы кембрийде әктас шөккен. Жоғарғы кембрийде Шығыс Еуропаның кейбір елдерінде және Солтүстік Американың платформаларында теңіз тайызданып, құмтастар мен құмайттастар шөге бастаған.

Тіршілік дүниесі

Кембрий қабаттарында омыртқасыз жануарлар топтарының бәрінің де қалдықтары кездеседі. Төменгі және орта кембрийдің басында губка тәрізді археоциаттар тобы шоғырланып, көлемді рифтер құрған. Буынаяқтылар класынан кембрий қабаттарында көп кездесетіні – трилобиттер қалдығы. Кембрийдің стратигр. бөлшектенуі алдымен осы трилобиттерге негізделген. Сондай-ақ, кембрий де қос жақтаулы брахиоподтардың хитин қабыршақты тобы кең тараған. Соңғы жылдары кембрий шөгінділерінен псилофиттердің, мүктердің, папоротник тәрізді өсімдіктердің тасқа айналған споралары табылған. Олар тек бастарын ғана судан қылтитып шығарып, суда өскені анықталған.

Қазақстандағы кембрий шөгінділері

Оңтүстік және Орталық Қазақстандағы таулы-қатпарлы аудандарда орын алған. Қаратау, Кіндіктас және Оңтүстік-батыс Ұлытаудың етегінде түзілген шөгінділердің қалыңд. 300 – 600 м. Орталық Қазақстанның Ақадыр, Мойынты, Киік, Шажағай және Атасу-Сарықұм жерлеріндегі кембрий қимасы құмтастан, доломиттен және әктастан тұрады, олардың қалыңдығы 250 – 350 м. Орталық Қазақстан, Сілеті, Бозшакөл, Едірей, Шыңғыс, Арқалық – Тарбағатай аймақтарында кембрийдің құмтасты-жанартаутекті шөгінділері тараған, қалыңдығы 3000 – 4000 м. жанартаулық жыныстар тек төменгі және жоғарғы кембрий кезеңінде кездеседі. Оларда әр түрлі жәндіктердің қалдықтары сақталған.

Кен байлықтары

Кембрий кезеңінің палеогеографиялық жағдайы кен байлықтарының түзілуіне өте қолайлы болды. Тұз кендері Сібір мен Солтүстік Үндістанда, фосфориттер Қаратауда, Қытайда түзілген. Боксит пен марганец кендері Шығыс Саянда, ірі темір кені Хинган тауында бар. Мұнай мен газ Сібір және Солтүстік Америка платформаларында кездеседі. Темір, алтын, молибден кендері Қазақстанда (Бозшакөл мыс кен орны), Салаир – Саян тауларында шоғырланған.

Осы кезеңде бөлініп жатқан шөгінділердің құрамына қаңқалары минералданған алғаш ағзалар кіреді. Кең тараған қазбалар қатарына брахиопод, трилобит, остракод және кейінірек пайда болған граптолиттер жатады. Трилобиттер кембрий кезеңінің стратиграфиялық бөлімшелеуіне маңызды болып табылады.

Кембрий жүйесі

Палеозой тобының төменнен есептегендегі алғашқы жүйесі; үш бөлімнен тұрады; төменгі бөлімі: алдан және лена жікқабаттарын, ортаңғы бөлімі: амгин және мая жікқабаттарын, ал жоғарғы бөлімі: аюсоққан, сақ және ақсай жікқабаттарын біріктіреді.

Кембрий кезеңі

Палеозой эрасының жалпы ұзақтығы 65 млн жылмен өлшенетін ең алғашқы геологиялық кезеңі. Бұдан 570—505 млн жылдар бұрынғы уақыт аралығын қамтыған болса керек.^[5]

Кембрий кезеңнің 3 дәуірге, 3 үстіқабатқа және 10 қабатқа бөлінеді:

астыңғы
- Алдан үстіқабаты
  - Томмот қабаты
  - Атдабан қабаты
- Лена үстіқабаты
  - Ботом қабаты
  - Тойон қабаты
ортаңғы
- Амғы қабаты
- Май қабаты
үстіңгі
- Қыршабақты үстіқабаты

Кембрий кезеңі
Ерте кембрий	Ортаңғы кембрий	Фуроң дәуірі
Қабат 1 \| Қабат 2	Қабат 3 \| Қабат 4 \| Қабат 5 Қабат 6 \| Қабат 7	Пайби \| Қабат 9 Қабат 10

Палеозой заманы
Кембрий	Ордовик	Силур	Девон	Карбон	Перм

^[6]

Дереккөздер:

↑ Image:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg
↑ Image:Phanerozoic Carbon Dioxide.png
↑ Image:All palaeotemps.png
↑ Budd, G.E.; Peel, J.S. (1998). "A new xenusiid lobopod from the Early Cambrian Sirius Passet fauna of North Greenland". Palaeontology 41: 1201-1213. http://palaeontology.palass-pubs.org/pdf/Vol%2041/Pages%201201-1213.pdf.
↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология— Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том

«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Image:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg

[2] Image:Phanerozoic Carbon Dioxide.png

[3] Image:All palaeotemps.png

[Budd1998-4] Budd, G.E.; Peel, J.S. (1998). "A new xenusiid lobopod from the Early Cambrian Sirius Passet fauna of North Greenland". Palaeontology 41: 1201-1213. http://palaeontology.palass-pubs.org/pdf/Vol%2041/Pages%201201-1213.pdf.

[5] Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология— Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2

[6] «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]