Мақаш әкім

Мақаш әкім (нақты есімі – Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов; 1830 жыл, Құрманғазы ауданы, Бөкей ордасы – 1904 жыл, сонда) — қазақ қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым.

Мақаш әкім
Ортада – Мақаш әкім
Туған кездегі есімі	Мұхамбетжан
Толық есімі	Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов
Туған күні	1830 жыл
Туған жері	Құрманғазы ауданы, Бөкей ордасы
Қайтыс болған күні	1904 жыл
Қайтыс болған жері	Бөкей ордасы
Азаматтығы	Ресей империясы (Бөкей ордасы)
Ұлты	Қазақ
Қызметі	Қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы, ақын
Әкесі	Шолтыр Бекмұхамбетұлы
Балалары	Әміржан, Жәмилжан, Фазыл, Шафхат

Өмірбаяны

Байұлы тайпасы, Шеркеш руынан шыққан.

Алғаш Жәңгір мектебінде сауат ашқан соң, 1844–1851 жылдары Орынбордағы Неплюев кадет корпусында оқып, кіші унтер-офицер атағын (зауряд-жүзбасы шені) алып шығады.

1852 жылдың басында 4 айдай шекара комиссиясында қызмет атқарады. Одан соң Бөкей ордасын басқаратын Уақытша кеңестің Нарын құмындағы ордасында тілмаш.

1852–1892 жылдары Каспий жағалауы 1-ші және 2-ші аймақтарына әкімдікке тағайындалды. Осы қызметті ұзақ жыл атқарып, ел басқарған. 1875 жылы Меккеге қажылықа 25 қазақ барған. Олар ешбір төлқұжатсыз барған. Осыны Константинопольдегі патша елшісі Орынбор генерал-губернаторына хабарлайды: Одессадан шыққан орыс кемесімен Меккеге Құдайға құлшылық жасауға ешбір төлқұжатсыз 25 адам бара жатыр дейді. Көпшілік жағдайда бұл сапарда – тәжірибесі мол, терең діни білімді адамдар жол көрсетіп отырған. Осы 25 қазақты басқарып барған Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов (1830–1904).

Ол Атырау мен Ақ Жайықтың бойында ХІХ ғасырдың екінші жартысында Бөкей ордасында елу жылдай ел басқарған. Есаул шенінде зейнеткерлікке шыққан. Осы топта оған қоса Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының жаппас руынан Мырқы қажы (Мырқы қажы Жарасбаев), Мінайдар қажы Жарасбаев, Аппаз қажы Жарасбаев, Нұрпейіс хазірет Байғараұлы, Досжан Қашақұлы (1812 жыл, 1896 жыл) қажы, Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Нұрпейіс қажы Бисембайұлы, Дәрібай қажы, Әлиасқар қажы, Жабақай қажы, Орта жүздің тобықты руынан – Құнанбай қажы Өскенбаев, шаншар руынан – Жүсіпқожа, матай руынан – Саудабай, қаракесек – Есбалақ, Өндірбай қалпе, Атбасардан – Егізек Жылқайдар, Қоспадан – Шешек қажы, Есілден – құлан қыпшақ руынан – Шаптыбай қажы, Батырқожа молда балалары (1–2 адам), Қанатбай сопы, Ұлы жүзден – Қасымбек датқа және қырғыздан – Шәбден батыр және т. б.

Осы 25 адам Меккеде қазақтың беделді-бай адамдарының қаражатымен салынған Тәкия жайді (қажылыққа барғандар түсетін арнаулы үй-жай) ашуға барған. Айшығы әсем ғажап Тәкия жайды ашуға Бағдат ханы сөз бергенде, барғандардың атынан Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов сөйлейді және ол осы Тәкия жәйді діни ағартушы Досжан ишан Қашақұлы атымен атауды ұсынады. Арабша сауаты бар, ислам діні туралы терең білімді Досжан қажы осы тәкия тамға ие болып, күтуші болып қалды. Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке сөз бергенде оның шені (князь атағы және есаул шені болған) мен осы Тәкия жәйға қосқан қаражатының қомақтылығы, терең білімі ескерілген болуы керек. Айта кету керек қажылыққа екі Нұрпейіс атты адам барған. Оның бірі жоғарыда көрсетілген Нұрпейіс қажы Бисембайұлы (1849–1936). Ол өзінің бір рудан шыққан ағайыны Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке еріп барған. Одан басқа Нұрпейіс хазірет Байғараұлы – белгілі дінбасы, қоғам қайраткері, діни сауаттылығымен қатар араб, парсы тілдерін меңгерген ғұлама, ғалым. Атақты ғұлама 1817–1880 жылдар аралығында өмір сүрген. Нұрпейіс қажы Байғараұлы Меккеге шамамен 1867–1868 жылдары барған болуы керек. Ол жеті жыл бойы қиыншылықпен Меккеде жүріп қырғыз бен қазақ халықтарын мұсылмандар тізіміне енгізеді. Мұхамед пайғамбар өсиеті арқасында оларға тиеслі жерді алады. Бағдат шәрісі кітапханасындағы құжаттар сақтайтын жерге «қазақ» деген халықты Құнанбай қажыдан бұрын мұсылмандар тізіміне кіргізген.

1897 жылы Уақытша Кеңестің кеңесшілігіне ауысады, есауыл шенімен зейнетке шығады.

1881 жылы шілдеде Ішкі орда өкілдерімен барған 4 казақтың бірі болып, патшаға жолыққан. Кейін де бірнеше рет өкілдер арасында Петерборға барған.

1896 жылы ол жергілікті әкім Өтешқали Атаниязов екеуі патшаға алтыннан жасалған киіз үй пішімін сыйға тартып, Ресей өкімшілігінің қазақ халқын шоқындырып, орыстандыру әрекетін тоқтатуды өтінеді.

Қоғамдық қарекеті

Мақаш әкім баспасөзде түрлі тақырыпта мақалалар жариялап тұрды. Этнографиялық мақалалары орыс зиялылары тарапынан жоғары бағаланып, Астархан жағрапиялық қоғамына мүшелікке сайланады.

1810 жылы Астарханнан шыққан «Астархан гөбернесіндегі көшпелі қазақтар мен қалмақтар» атты кітапқа ел аузынан жинағын ауыз әдебиеті үлгілері енді.

Ауыз әдебиетінің нұсқаларын — нақыш-ғақлиялар, мақал-мәтел, т.б. жинап, әдет-ғұрып, жол-жоралғыларына ғылыми-танымдық түсініктемелер жазып, қазақтардың өзіндік мәдени дәстүрі бар, рухани әлемі бай халық екенін танытуға үлкен үлес қосады. Бұндай қолжазба мұралары Санкт-Петербургдағы Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітапханада, Ресей ҒА Шығыстану институтының профессор И.Н. Березин қорында сақтаулы тұр.

Доспамбет, Жиембет жыраудың, Есет бидің нақыл сөздерін ел аузынан жинақтап, 1908 жылы «Жақсы үгіт» деген кітап шығарды.

Өзі басқарған аймақта халықты сауаттандыру мақсатымен жеке қаражатына мектеп салдырып, бала оқытты.

Мақаш әкімнен «Мақаштың Байжұмасы», «Көк жорға», т.б. күйлер қалды.