Маңғыстау тарихы

 Басқа мағыналар үшін Маңғыстау деген бетті қараңыз.

Маңғыстау түбегінің құрлықаралық көш-керуен қозғалыстарына, әлемдік қан айналым процестеріне ілігу мезгілі ерте замандарға саяды. Өйткені бір жағында – Орта Азия, Шығыс Түркістан, Қытай, Үнді, Иран өркениеттері мен Азиядағы үндіеуропалық мәдениетінің ежелгі орталығы Тарим бассейні, екінші жағынан ежелгі грек мемлекеттері заманынан ірі сауда орталықтары саналатын Қара теңіз, Кавказ және Еділ бойы мемлекеттерінің арасындағы ұрымтал тұста жатқан Маңғыстау мен ежелгі Үстірт дүниенің экономикалық қан айналысынан тысқары қала алмады.

Маңғыстау ел таңбасы

Жалпы тарихы

Маңғыстаудың ежелгі тарихы

Ежелгі Византия мен Таврия, Кавказ бен Хазария, Еділ Бұлғариясы мен орыс мемлекетінің Хорезммен, Орта Азиямен, Қытаймен, Үндістанмен, Таяу Шығыс елдерімен үзбей сауда жасап тұрғаны тарихтан белгілі. Шығыс тарихшысы әл-Истахридің 930 – 933 жылдары шамасында жазылған «Китап масалик әл-мамалик» атты кітабында мұсылман елдері мен Хазарлар елі арасындағы сауда жолы өтетін Каспий теңізі маңындағы бірден-бір үлкен елді мекен Сиях-Кух (парсы тілінде – Қаратау, парсы географиялық тарихи әдебиеттерінде Маңғыстау түбегі осылай аталады) түбегі екендігі айтылады. Түбекте бұлақтар, ағаш, ну шалғын өскен оазистер бары және сол араға түрік тайпаларының бірінің қоныс тепкені, олардың желге ығып кетіп, апатқа ұшыраған сауда кемелерін тонап кәсіп ететіні де айтылады. Ал одан екі ғасыр кейін өмір сүрген тарихшы Мұхаммед ибн Наджиб Бекран Хорезмшах Текешке арнаған «Джеханнаме» кітабында Маңғыстауды жайлайтын түріктердің өз ханы бар екенін жазады. Текештің әкесі Атсыз Маңғыстауды Хорезмге бағындырды. Тарихшы ибн әл-Асир (1160 – 1234) «Ал камил фи-т-тарих» кітабында Атсыз сол жорығында Маңғышлақ деген қамалды алды деп көрсетеді. 13 ғасырдың басында қайтыс болған парсы тарихшысы Якут: «Маңғышлақ Хорезмнің ең батыс шекарасындағы, орыс мемлекеті Саксин және Хорезммен шектес арадағы мықты бекініс қамал», – деп мәлімдейді. Бұған Атсыздың Маңғыстау жорығы тұсында Мерв билеушісі Санжардың мұсылман дүниесінің ең терістік шебіндегі бекіністерге қол салдың, өз мұсылмандарыңды өзің қырдың дейтін наразылығы мен сол тұста Хорезмде тұрған араб ақынының Атсызды бас имей, тізе бүкпей қойған маңғыстаулықтардың төбесіне жай ойнаттың деп жазған мақтау дастанын қоссақ, аталмыш жорықтың өз тұсындағы саяси өмірде елеулі құбылыс, аты шулы оқиға болғанын аңғарамыз. Акад. В.В. Бартольд кейін осы деректерге сүйене отырып, Маңғыстау маңызды сауда пунктіне 12 ғасырдан бастап айналған деген қорытынды жасайды. Ал шығыс зерттеушісі, археолог П.С. Савельев Маңғыстаудың бір кезде Хорезм мен Итиль арасындағы маңызды қатынас нүктесі болғанын, онда сол дәуірдің ескерткіштері тас қамалдар мен сарайлардың ұзақ уақытқа дейін сақталып келгендігін айғақтайды. Шығыс тарихшысы Масуди «Китаб эт-Тенбиг» атты еңбегінде әр алуан бұйымдар тиелген үлкен Хорезм кемелерінің Еділді бойлап, Итильге дейін жүзіп баратынын мәлімдеді. Олай болса, Маңғыстаудың маңызды сауда жолына айналуы 12 ғасырдан әріректе. Өйткені Хазария астанасы Дағыстаннан Итильге 764 жылы хорезмдік қолбасшы Рас-Тархан (ас-Тархан) бастаған хазар әскері Тбилисиді алғаннан кейін ауысқан-ды. Ал сол тұста қалыптасқан Хазар – Хорезм одағына Маңғыстау өлкесі де кірген болатын.

Ал Хазария – Еуразияның саяси өмірінде зор маңыз атқарған іргелі мемлекеттер. Византиямен, Араб халифатымен, Орта Азия елдерімен сауда жасап тұрды. Хазария ықпалы Еділ бойына, Дон саласына, Терістік Кавказға түгелдей тарады. Алайда 13 ғасырдың аяғынан бастап Хазарияның саяси, экономикалық ықпалы әлсірей бастады. Оған 790 жылы Хазарияның ең соңғы пұтқа табынушы қағаны қайтыс болғаннан кейін таққа отырған ұлы Обадияның иудей дінін қабылдағаны шешуші әсер етті. Шығыс Кавказ, Қырым, Ирандағы еврейлер енді Хазарияға ағыла бастады. Олар үшін Хазар қалаларында синагога ашылып, халық арасында Мишна, Талмуд, еврей дінінің барша 24 киелі кітабы кеңінен насихатталды. Обадия осы арқылы көршілес Византия мен Араб халифатының және өз еліндегі пұтқа табынушылықтың діни ықпалынан құтылып, қол астындағы шашыраңқы мемлекетті жаңа идеол. негізде біріктіруді көздеді. Бірақ жаңа дін елді біріктірмеді, халық арасында алауыздық туғызды. Қаған бастаған Итиль ақсүйектері кірген иудей дінін шет аймақтағы ақсүйектер қабылдамады. Ел ішінде бүлік шықты. Қырым іргесін бөліп, Византияның қол астына қарап кетті. Қанағат жеріне шығыстан көшпелі венгр, печенег ордалары килікті. Арабтар венгрлерді баджгард-башқұрттар деп атады. Олар Күнгей Оралдан шығып, Қара теңіздің теріскей жағалауына мекен тепті. Хазар қағанына риза болмағандар венгрлердің арасына барып сіңісетін болды. Сол кезде Терістік Хазарияға печенег тайпалары баса көктей кірді. Хазарлар оғыздармен одақтасып, печенегтерді атамекенінен қуып шықты. Қоныссыз қалған печенегтер еркектері жорыққа аттанып, елде бала-шағалары ғана қалған венгрлердің ұлан-байтақ қонысын тартып алды. Венгрлер 10 ғасырдың басында қазіргі отырған жеріне барып ірге тепті. Бірақ Хазарияның жағдайы жақсара қоймады. Оларға бір жағынан Хорезмге, Каспий мен Қара теңізге шығуды көздеген орыстар, екінші жағынан, жаңа өріске ұмтылған оғыздар қысым көрсете бастады. Святослав оғыздармен одақ жасасты. Мұндай қиын-қыстау жағдайда Хазария қағаны Хорезмнен көмек сұрауға мәжбүр болды. Көне Шығыс тарихшысы ибн Мискавейх пен ибн әл-Әсір көшпелі түрік тайпаларының шапқыншылығына ұшыраған Хазария Хорезмге елші жібергенін жазса, ибн Хаукал ол елшілік Маңғыстау түбегінен келіп шықты деп көрсетеді.

Сол кездегі орыс шежірешісі; «6473 (965) жылы Святослав хазарларға жорыққа аттанды. Хазарлар оны естіп, Қаған бастаған әскер шығарып, шайқасқа түсті. Шайқаста Святослав хазарларды жеңіп, Белая Вежа деген қалаларын алды, ястар мен касогтарды да жеңіліске ұшыратты», – деп жазды (Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации, 1978). Ол жорық туралы ибн Хаукал: «Орыстар бәрін қиратып бақты, Итиль өзені бойындағы хазарларға, болгарларға, бұртастарға жататын елдердің иелігіндегі нәрселерді талан-таражға салып, тартып алды. Орыстар елді жайлап алған соң, Итиль жұрты баспана іздеп, Баб-ал-Абваб аралына барып бекінді, кейбіреулері қорыққандықтан Сиях-Кух (Маңғыстау түбегі) аралына барып мекендеді», – дейді. Демек, 10 ғасырда Орыс-оғыз одағы Хазарияға қарсы соғыс ашқан тұста да Маңғыстау Хазар – Хорезм одағындағы өлке.

10 ғасырдың 70-жылдарында хазарлар Итильге қайтып оралды. Мұқаддасидің айтуынша, «Хазар (Итиль) қаласының тұрғындары бұл кезде иудейлер емес, мұсылман болып алған еді». Көмек сұрай келген хазарлардан Хорезм мұсылман дініне өтуді талап етті; қара халықты былай қойғанда, Қағанның өзі мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр болды. Бұл жылдары Хазар – Хорезм арақатынасында Маңғыстау маңызды қызмет атқарды.

Археолог Толстовтың аталған кітабында «8 ғасырдың орта шеніндегі Хазар – Хорезм метрополиясының орталықтары» деген картада Итиль – Үргеніш керуен жолы Маңғыстаудағы Қарағантүп түбегінің үстімен өтетіндігі көрсетілген. Мұның бәрі Маңғыстаудың В.В. Бартольд айтқандай, 10 ғасырға дейін сауда жолынан тысқары жатпағанын, қайта сонау 8 ғасырдың өзінде маңызды сауда пункті болғандығын айғақтайды. Толстовтың Хорезм өлкесіндегі археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде, ежелгі Қаңға (Хорезм ерте кезде Каспийден Тянь-Шаньға дейін созылып жатқан Кангой (Қаңға) мемлекетінің қол астына қараған) мәдениеті сонау б.з.б. 4 – б.з. 1 ғасырларға дейінгі Қара теңізі жағалауындағы елдерге де елеулі ықпал еткені айқындалып отыр. Маңғыстау ол тұстағы мәдени, сауда байланыстарынан да шеткері қалмапты.

Бұл пікірді кейінгі жылдардағы зерттеулер де құптайды. Тарихшы А.Н. Зелинскийдің жасаған сұлбасы бойынша Ұлы Жібек жолының далалық тармағы б.з. 1 ғасырнда Маңғыстау арқылы өткен. Ал тарихшы Л.Н. Гумилев Каспий теңізі деңгейінің ауытқуларын зерттей отырып, 1 – 3 ғасырлардан 10 ғасырға дейінгі аралықта Жайық өзенінің суы мен Еділ өзенінің суынан құралатын көлшіктер бір-бірімен қосылмай екі бөлек жатқан; аралары кішкене ғана бүғаз арқылы байланысып тұрған; ол тұста Шығыс керуендері Хорезм, Маңғыстау арқылы қазіргі Бозащы түбегінің тұсындағы әлгі кішкене бұғаздан өтіп, Еділ бойына көтерілетін болған; ол жол кейін Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп, бұрынғы екі көлшік бірігіп кеткен тұста су астында қалған деген болжам айтылады. Мұның бәрі Маңғыстау арқылы өтетін сауда жолының ежелден белгілі жол екендігін байқатады. Бірақ оның аталмыш аймақтағы елдердің экономикалық қарым-қатынасына жасаған ықпалы әрдайым бір қалыпта болмаған; белгілі бір тұстарда ол ең басты магистральға айналса, екінші бір тұстарда ондай шешуші ықпалынан айрылып отырған. Оның себептері Орта Азия, Кавказ, Еділ бойы мемлекеттерінің саяси ауа райындағы өзгерістермен тығыз байланысты еді. В.В. Бартольд айтқан 12 ғасыр Маңғыстаудың Азия мен Еуропа арасындағы сауда сахнасында көрінуінің басы емес, ол арқылы өтетін жолдардың маңызы айрықша көтерілген тұс еді. Хазар – Хорезм, кейін Бұлғар – Хорезм саудасы тұсында ерекше маңызға ие болған Маңғыстаудың 12 ғасырда қадірі тіптен артты. Ол тұста Еділ бойына орыс мемлекетінің ықпалы арта бастады. Хорезм бұл жаңа жағдайда аталмыш аймақтағы шешуші ықпалынан айрылып қалғысы келмеді. Хорезмшах Атсыз 1152 жылы Шығыс Еуропа мен Азия сауда қатынасында маңызды қызмет атқаратын Маңғыстау мен Үстіртте әлсіреп бара жатқан өз ықпалын қайтадан қалпына келтіру үшін жорыққа аттанды. Хорезм өз ықпалын тек Маңғыстау, Үстіртпен ғана шектемей, Еділ бойына да жүргізбекші еді. Олардың бұл ниетін жүзеге асыруға Азияның саяси өміріндегі соны өзгерістер мүмкіндік бермеді. Шартарапқа түгел кезенген Хорезм көп ұзамай өзі шапқыншылыққа ұшырады. Тарим бассейнінде жаңа бой көтерген моңғолдардың басшысы Шыңғыс хан Мұхаммедшахқа дос болайық, дүниені екі бөліп алып, екеуміз билейік деп елші жіберді. Жазған хатында шахқа «балам» депті. Онысы менің вассалымсың дегені еді.

Мұндайға күллі мұсылман жұртының халифі болудан дәмелі Мұхаммедшах келіспеді. Елшілерді ордасынан қуып шықты. Көп ұзамай Шыңғыс ханнан келе жатқан керуенді Хорезмшахтың қол астындағы Отырар қаласында тонауға ұшыратты. Моңғолдар Хорезмге қарсы жорыққа аттанды. Шахтың түрікмен әйелінен туған үлкен ұлы Жалел әд-Дин әкесіне әскер жинап, жауға Әмудария жағасында тойтарыс беруді ұсынды. «Тексіз» әйелден туған сүйкімсіз ұлдың ұсынысы қабыл алынбады. Мұхаммедшах 1220 жылы моңғолдардан қашып, Каспийдің шығыс бетіндегі Әбескүн портына жақын жердегі бір аралда қайтыс болды. Кеше ғана дүрілдеп тұрған билеушінің сүйегін арулайтын кебін табылмай, қасындағы нөкерлерінің бірінің көйлегіне оралып жерленді. Өлер алдында кіші ұлы Озлоқшахты мұрагер қоймақ ойын өзгертіп, тақты үлкен ұлы Жалел әд-Динге қалдырды. Ағайынды үшеу жетпіс атты нөкермен Маңғыстауға келеді. Сол арадан қол жинап алып, моңғолдарға қарсы күресу үшін Көне Үргенішке аттанады. Көне Үргеніште сарай төңірегі Жалел әд-Динді шах қойғылары келмеді. Жалел әд-Дин үш жүз қолмен Иран асады. 1221 жылы көктемінен басталған Жалел әд-Дин көтерілісі 1231 жылға дейін созылады. Ержүрек батырмен шайқасқа 1221 жылы қара күзде Шыңғыс ханның өзі шығады. Бар болғаны жеті мыңдай Жалел әд-Дин қолын моңғолдың қалың әскері қоршап алады. Арыстандай арпалысқан көтерілісшілерге біржола құрып кету қаупі туғанда, Жалел әд-Дин жау қолына түспесін деп барлық қазынаны, әйелдер мен балаларды суға тастауға бұйырады. Жаумен айқаса келе астындағы арғымақты жойқын дарияға бір-ақ қарғытады. Өз қолбасшысының бұл ерлігін көрген былайғы көтерілісшілер де өзенге секіреді. Сонда бір қолындағы қалқанмен жауып тұрған оқтан ту сыртын қалқалап, екінші қолындағы туды асқақтата көтеріп, арғы жағаға өтіп бара жатқан Жалел әд-Динді көріп, Шыңғыс хан жауына қызғана тұрып сүйсіне қараған деседі.

Сөйтіп, аты аңызға айналған Жалел әд-Дин көтерілісінің де алғаш тамызық алған жері – Маңғыстау болды.О баста жер бетін шаһар атаулыдан тазартам деп шыққан Шыңғыс ханның ұрпақтары кейін өздері қала салушыларға айналды. Бату хан тұсында Алтын Орда мен Ішкі Моңғолия арасындағы байланыс күшейді. Шыңғыс ханнан кейін күллі моңғол тағына отырған Үгедей тұсында (1229 – 41) моңғол империясының о шеті мен бұ шетінде жүйелі қатынас жүзеге асырылды. Әрбір 25 – 30 км жерге бекет салынып, бекет сайын жиырма лаушы, тасымалға керек көлік, жолаушыларға азық-түлікке керек ұсақ мал ұсталды; керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әскери күштер бөлінді. Үгедей Алтын Орда орталығынан Шағатай ұлысының орталығына дейін жол салуды Батуға тапсырды; Шағатай өз ұлысының орталығынан моңғол астанасы Қарақорымға дейін жол салуға тиісті болды.

Бір таңқаларлық жай: Үстірт үстімен өтетін Ноғай жолында да, Маңғыстау арқылы өтетін көне Хиуа жолында да 25 – 30 км сайын суы ащы болсын, тұщы болсын міндетті түрде құдық кездеседі де, ал 100 – 150 км сайын тұщы су көзі – бұлақ не құдық ұшырасып отырады. Шамасы, суаттардың бұлай орналасуы шөл түзде бір күндік жол жүргеннен кейін көлік суарып, ал үш-төрт күн сайын жолға алынатын ауыз суды жаңартып отыруды көздеген есепке құрылса керек. Керуен жолдарының мұндай тәртібін Геродот жазған «патша жолдарынан» ғана көреміз. Ахеменидтер астанасы Суздан Жерорта теңізіне, Эфеске дейін созылған аталмыш жолдың үлгісі кейін керуен жолдарының дүниежүз. үлгісіне айналды. Геродот суреттейтін патша жолында да керуен сарайлар мен қоналқы орындар бір күншілік жерге, яғни жүк артқан түйе 9 сағат жүретіндей қашықтыққа салынатын. Жаулап алған елдерінен көп нәрсені алып үйренген моңғолдар қатынас жолының жүйесін бір кезде Хорезм шахтары парсы падишалары салдырған жолдардың үлгісі бойынша тәртіпке келтірген Ноғай жолы мен Маңғыстау жолынан көрді ме, әлде аталмыш жолдарды Үгедей жарлығынан кейін қайтадан тәртіпке келтірді ме, ол арасы белгісіз, Маңғыстау аймағындағы жолдардың бойындағы құдықтардың орналасуы мен Рашид әд-Дин суреттейтін моңғолдар салдырған Пекин – Қарақорым қатынас жолының бойындағы бекеттердің орналасуы бір-біріне қатты ұқсайды. Маңғыстау мен Үстірт моңғолдың шапқыншылығынан кейін Алтын Орда тұсында қайтадан үлкен маңызға ие болды. Қарақорым мен Ханбалыққа беттеген Алтын Орда керуендері Үстірт пен Маңғыстаудың үстімен өтті. Сарай-Беркеден шыққан керуен Үргенішке қырық күнде, ал Сарайшықтан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жетіпті. Сонда бүл сапардың тең жарымы қазіргі Маңғыстау облысының аумағымен өтеді екен. Ал Сарай-Беркеден Ханбалыққа дейінгі жол 9 айдан астам уақытқа созылыпты. Соған қарамастан, 14 ғасырдың басына дейін Алтын Орда мен Ішкі Моңғолияның арасындағы байланыс еш үзіліп көрмепті. Оған орыс князьдерінің Ярослав Всеволодовичтен (1190 – 1246) бастап Қарақорымға жарлық алуға баратын сапарлары қосылды. Алтын Орда мен Таяу Шығыс арасындағы сауда да күшейді. Күнгей елдері қыпшақ даласының жылқысы мен қаршыға құстарын қатты бағалайтын-ды. Алтын Орда керуендерінің көлік саны он мыңға дейін жететін. Қыпшақ даласынан әр керуен Иранға төрт мың жылқыны айдап апарып сатып қайтады екен. Мұндай жағдайда Алтын Орда мемлекеті аса маңызды сауда жолдары өтетін Маңғыстауға айрықша мән беретіні түсінікті. Оны әрдайым Жошы әулетінің өкілдері билеп тұрыпты.

Бірақ Алтын Орда саудасының мұндай алтын дәурені ұзаққа созылмады. Мөңке хан өлгесін-ақ (1260) Моңғол империясының астанасы Қарақорымнан Ханбалыққа көшірілді. Енді Алтын Орда қалған Моңғолиямен байланыспай, өз алдына дербес мемлекетке айналды. Алтын Ордада Сарай-Беркені салдырған Беркенің орнына таққа Мөңке-Темір (1266 – 80) отырды. Оның тұсында Дешті Қыпшақтың батыс бөлігінің (Дон, Днепр, Қырым) билеушісі Ноғай деген түменбасы шықты. Ол Туда-Мөңке (1280 – 87), Тоқты (1290 – 1312) тұсында хан тағын ойыншыққа айналдырып, ел ішіне іріткі салды. Ол салған іріткі Өзбек хан (1312 – 42) тұсында да басылмады. Дешті Қыпшақтың Ноғай билейтін батыс бөлігі мен Шайбани билейтін шығыс бөлігі ат құйрығын үзісуге айналды. Өзбектен кейін Жәнібек хан болды. Оны өлтіріп, өз баласы Бердібек хан болды. Бердібек пен Тоқтамыстың арасындағы жиырма жылдың ішінде Алтын Орда тағына жиырма бес хан отырыпты. Бұл екі арада Алтын Орданың негізін салған бір кезде Шыңғыстың Жошыға берген үш мыңдығындағы сайджит, кинкит, хушин – үш тайпа ел, оған Тоқты тұсында қосылған қияттар мен Ноғайдың қарамағындағы маңғыттар бет-бетіне бытырап кетті. Алтын Орда құрамында алшындар мен қоңыраттар да бар еді. Бұл тайпалардың ішіндегі өскені қазір ноғай атанып жүрген маңғыттар мен қоңыраттар. Бұл екі ірі тайпа моңғол тілін ұмытып, түркі тіліне көшті. Ішкі Алтын Ордадағы алауыздықты көріп, Ақ Орданың «мүйізі» сырқырай бастады. Ақ Орданың билеушісі Орыс хан Алтын Орданы басып алуға бел буды. Оның бұл жорығына Маңғыстау өңірінің сол тұстағы билеушісі, Жошының ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы, Алтын Орданың соңғы ханы Тоқтамыстың әкесі Түйе-Қожа оғлан қосылмады. Орыс хан оны сол үшін өлім жазасына кесті. Оның қоңырат тайпасынан алған әйелі Кұдан-Күншектен туған ұлы Тоқтамыс 1376 жылы Самарқандқа қашып кетіп, Ақсақ Темірді паналады. Алтын Орданың біржола құлауы, соның салдарынан Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауданың көп уақытқа дейін дағдарысқа ұшырауы, Маңғыстау мен Үстірттің бірнеше ғасыр бойы тарих сахнасынан таса қалуы, ең алдымен, осы Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы алауыздыққа тығыз байланысты. Әуелі өзі Алтын Орда тағына отыруға көмектескен Ақсақ Темір Тоқтамыстың Алтын Орданы қайта күшейтпек ұлы державалық саясатын мақұлдай алмады. Тоқтамыс 1381 жылдар шамасында саясат сахнасынан біржола кетті. Ақсақ Темір Қырым, Еділ сағасы, Маңғыстау, Үстірт, Хорезм арқылы өтетін Шығыс Еуропа – Қытай керуен жолын құртуға мейлінше күш салды. Ол Батыс пен Шығыс саудасының тізгінін өз қолына алуға тырысты. 1388 жылы атышулы сауда жолының ең басты орталығы болған Үргеніш қаласы жермен-жексен етіп талқандалды. Бір кезде керуеннен көз тұнатын Ноғай жолы, Маңғыстау жолы қайтадан қаңырап бос қалды. Сол екі ортада 15 ғасырдағы ұлы геогр. жаңалықтар арқасында әлемдік сауда су жолдарының қолына көшті де, Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы саяси-экономикалық, мәдени қарым-қатынастардың негізгі арнасы болған ежелгі керуен жолдарының бірқатары, атап айтқанда, Тұран-Қытай, Тұран-Қарақорым жолдары бұрынғы маңызынан біржола айрылды. 15 ғасырда Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауда мұнша құлдырауына, бір жағынан, су жолдарының ашылуы себеп болса, екінші жағынан, Алтын Орданың ыдырап, жеке-жеке хандықтарға бөлініп кеткені әсер етті. Бұл тұста Маңғыстау мен Үстірт қайтадан өріске айналып, көшпелі тайпалардың арасында қолдан-қолға өтумен болды. Сауда кеткен бұл өлкеден саяси ықпал да кетті. Ол кезде ешбір мемлекетке қарамайтын бұл түбекке тек тақтан құлатылған хандар мсн сұлтандар ғана қашып барып, уақытша паналайтын-ды.

Ақ Орданың орнына пайда болған Өзбек одағының соңғы ханы Әбілхайырдың немересі, кейін Орта Азия мемлекеттерін ұзақ уақыт билеген Шайбани әулетінің негізін салушы Мұхаммед Шайбани хан (1451 – 1510) Созақ билеушісі Махмұд сұлтаннан жеңіліп қалған соң, Маңғыстауға келіп бір жыл қыстайды; сол арадан қол жиып алып, Орта Азиядан Темір тұқымын біржола қуып шығатын атақты жорығына аттанады.

Оның кебін Хорезмді билеген Асфендияр хан мен Әбілғазы хан да киді. Кейін «Түріктер шежіресін» жазып атағы шыққан Әбілғазы хан (1643 – 63) ағасы Асфендиярмен жауласып жүргенде Түркістан, Ташкент, Иран айналып, ақырында екі жылдай Маңғыстауда бас сауғалайды; одан бұрын Ильбарс ханнан жеңіліс тауып, тақтан қуылған (1622 жылы ш.) Асфендияр ханның өзі де Маңғыстауға қашып кеткен-ді. 15 – 17 ғасырларда осындай тиіп-қашты оқиғалар болмаса, Маңғыстау Орта Азия, Қазақстан, Еділ бойы саяси өмірінен шет қалады.

Үстірт пен Маңғыстауды 15 ғасырдың аяқ шенінде ноғайлар жаулап алады. Ноғай дегеніміз Алтын Орда құрамындағы маңғыт тайпасы екені жоғарыда айтылды. Алтын Орда құлағаннан кейін, оның орнына пайда болған хандықтардың бірі – Ноғай ордасы Еділ, Жайық, Жем бойын, Маңғыстауды жайлады. 17 ғасырдың орта тұсында ордада алауыздық күшейді. Оны торғауыт қалмақтар пайдаланды. Жоңғар мемлекетіндегі ру таластары салдарынан Хо-Урлюк деген тайшы билейтін торғауыт рулары 1604 жылы бөлініп шығып, Ертіс бойына көшіп кетеді. Қазіргі Қазақстан даласындағы сол кездегі саяси ахуалдарды пайдаланып, олар 1627 жылы қалған қалмақтардан ірге ажыратып, батысқа қарай жылжи бастайды. Екі жүз елу мыңдай қалмақ сол бетімен барып Жемнен шығады, 1633 – 1634 жылы ноғайларды Еділден әрі асырып тастап, өлкені өз қолдарына алады. Осы оқиғалар Мұрын Сеңгірбекұлы жырау жырлайтын «Қырымның қырық батыры» цикліне кіретін «Манашы ұлы Тұяқбай» дастанында көрініс тапқан. Ащыағар сайдың бойында отырған ноғайлы ауылдарын ындыс қалмақтар шабады. Олар Ноғайлының ақылшысы Орманбетке бізге көн деп талап қояды. Би көнбейді. Қалмақтар оны өлтіріп, қалған он бір биді шақыртады. Он бір би қалмаққа келе жатып Манашы мырзаның үйіне түседі, оған бізбен бірге жүр дейді. Оларға Манашының анасы Күйкен ере келеді.

Ащыағар сайдың бойындағы қалмақтарға он бір би: «Үш күнде қайтып келеміз, елді көндіріп келеміз» деп, Манашыны аманатқа тапсырып кетеді. Бірақ қорқақ билер үш күнде келмей, ауылдарын жасырып көшіріп әкетеді. Қалмақтар Манашыны кескілеп өлтіреді. Оның күйігіне шыдай алмаған анасы Аралтөбе тауының бір шыңынан құлап өледі. Содан бері бұрынғы Ащыағар сайын Манашы, Аралтөбе тауы Күйкенұшқан аталып кетеді. Жырда айтылатын Манашы сайы қазіргі Бейнеу ст-ның оңтүстік жағында теңізге жетпей тартылып қалатын ащы өзен, ал Күйкенұшқан тауы аталмыш темір жол станәиясының терістік батысында. Маңғыстауды жайлаған ноғайлардың ізі жер-су аттарында, ауыз әдебиеті туындыларында, маңғыстаулықтардың киім кию үрдістері мен архит. ескерткіштерінде жиі ұшырасады. Алтын Орда тарихын қамтитын «Қырымның қырық батыры» дастандарының қазақтар арасында маңғыстаулықтарда ғана түгел сақталғаны, Қырымдағы Бақшасарай, Шуфут қаласы зираттарының Маңғыстау, Жем, Сам, Үстірт зираттарына қатты ұқсайтындығы өлкенің өткеніндегі әлгіндей саяси оқиғаларға тығыз байланысты болса керек.

17 ғасырда Маңғыстауда болған Әбілғазы ханның айтуынша түбекте бар болғаны 700 үй шамасында ғана түрікмен қалыпты да, қалған өрістің барлығын қалмақтар жайлапты. Бұл өлкені мекендейтін елдер, шәудір, сүйінші рулары Петр І заманында қалмақ ханы Аюкенің (1670 – 1724) қарауына ауып кетеді. 18 ғасырдың 80-жылдарында Убаши бастаған торғауыт қалмақтардың Жоңғарияға қайта көшіп кетуі нәтижесінде бұл өлке қалмақтардан біржола босап қалды. Халық арасында көп айтылатын қазақтардың қалмақтарды шабуы осы оқиғалардың тұсына тап келеді. Шығысқа қарай жөңкіген қалмақтар Жем мен Іле арасында қазақтардың шапқыншылығына ұшырап қатты қырылды, кері көшкен 30 909 үйдің Жоңғарияға жеткендері шамалы. Сөйтіп, қалмақтар бұл өлкені ешкімнің әскери ықпалынсыз өз еркімен босатты. Оған Еділ, Жем бойы қалмақтары ақсүйектерінің арасындағы алауыздық себепші болды. Астрахан маңында қалып қойған 11 198 үй қазіргі Қалмақ республикасының негізін құрады. Бұл тұста аталмыш аймақтың саяси ахуалы шығыс мемлекеттерінен гөрі нығайып келе жатқан орыс мемлекетіне тәуелдірек бола түсті.

Өлкенің саяси ахуалындағы өзгерістер ең алдымен керуен жолдарының тағдырынан көрініс тапты. Ежелгі Хазар – Хорезм саудасы тұсында Маңғыстаудың Қарағантүп арқылы өтетін сауда жолының, Алтын Орда – Қарақорым саудасы тұсында Ноғай жолының күшейгені сияқты, жаңадан өріс ала бастаған Ресей – Орта Азия саудасы да өз жолдарын іздеді. Маңғыстау мен Үстіртте Ново-Александровск және Ново-Петровск қамалдарының салынуы – соның бір дәлелі. Күні кешеге дейін ешкім білмейтін елсіз түпкірлер енді саудагерлердің де, саясатшылардың да, ғалымдардың да аузынан түспейтін болды.

Мәскеу мемлекетінің күшеюі Маңғыстау мен Үстірттегі елсіз қалып бара жатқан көне керуен жолдарын 16 ғасырдан бастап қайта жандандырды. Орыстардың Каспий теңізінің шығыс бетіне аяқ басып тұрғандары бір бұл емес-ті. Олар Хорезмді сонау 8 ғасырдан Хазар – Хорезм одағы тұсынан білетін. Қажет десеңіз, князь Владимирдің 986 жылы христиан дініне мойынсұнғысы келмей, мұсылман дініне кіреміз деп Хорезм шахқа төрт елші жіберіп, сөз салғаны мәлім. Ал Алтын Орда күйреп, 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды бағындырғаннан кейін орыс мемлекеті Шығыстағы көршілестеріне шолғыншыларын көп жіберетін болды. Солардың алғашқысы Иван Грозный тұсында, 1558 жылы Астраханнан шығып, сол жылдың 3 қыркүйегі күні Маңғыстау түбегіне келіп түскен ағылшын көпесі Дженкинсон еді. Оны сол кездегі Маңғыстау өлкесінің билеушісі, Хиуа ханы Хажымның інісі Темір сұлтан қабылдап, 14 қыркүйек күні мың түйелік керуенмен Хиуаға аттандырып салады. Дженкинсон бұған дейін орыс мемлекетімен дипломат. қарым-қатынасы жоқ Орта Азия хандықтарына келген бірінші елші еді. Дженкинсон Хиуа мен Бұхар әміріне орыс патшасының грамотасын тапсырып, қасына Хиуа мен Бұхар елшілерін ертіп Мәскеуге қайтады. Оған іле-шала 1567 жылы Петров пен Ялычев көне Хорезм жолымен Орта Азияға, одан Пекинге өтіп, сонау Жапон теңізінің жағалауларына дейін барып қайтады. Каспий, Азов, Қара теңіздердегі су қатынасының тарихын зерттеуші Ю.П. Тушиннің айтуынша, 16 ғасырдың басында Ресейдің Шығыс елдерімен жасайтын сауда айналымында Түркиямен екі ортадағы сауда-саттық үстемдік етсе, Еділ бойы елдерінің орыс мемлекетінің қол астына өтуі Түркиямен сауда-саттықты екінші орынға ығыстырып, Иран, Орта Азия елдерімен жасалатын сауда-саттықты бірінші орынға шығарды. Оған 16 ғасырдың 2-жартысында Каспийде орыс сауда флотының құрылуы дәлел бола алады.

Ол тұста Маңғыстау арқылы жасалатын сауданың жай-жапсарынан жан-жақты мәлімет алу үшін аталмыш зерттеуден мына бір үзіндіні келтіргенді жөн көрдік: «16 ғасырдың 50-жылдарында Ресейдің Орта Азия елдерімен Каспий теңізі арқылы жасайтын дипломат. қатынастары тұрақты сипат алды. Астраханның бағынғанына бір жыл болмай жатып, 1557 жылы әр қилы бұйымдар алып «Юргенчтен» (Үргеніш қаласынан) қонақтар келді. Бұхар хандығымен де байланыс орнай бастады»... Негізгі қатынас жолдары да белгілі болды. Егер саудагерлер қара жермен жүруді қолай көрсе, олардың жүктері Қазанда немесе Самарада кемеден түсіріліп, түйе жеккен арбаларға тиелетін болды. Керуен далалықпен жүріп отырып, Жайық пен Жемнің сағасынан өтетін, одан әрі Үстірт үстіндегі үлкен керуен жолына түсіп, Бұхараға жететін. Жол-жөнекей қалмақтар мен түрікмендер тонап алуы мүмкін. Астраханнан шығып шөл, жапан түз арқылы Хиуа мен Үргенішке баратын бұл жол әрі діңкеңді құртар ұзақ, әрі аса қауіпті еді. Сондықтан саудагерлер одан гөрі көп болып теңіз арқылы өтетін әлдеқайда жақын әрі әлдеқайда қауіпсіз басқа жолды таңдады. Орыс бустары (сүйіртұмсық бүйірлі желкенді қайық) үнемі Астраханнан шығып, Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы Қабақты пристанын бетке алатын.

18 ғасырдың 20-жылдарынан бастап Астрахан актыларында патша кемелерінің Маңғыстау шығанағындағы Қараған пристанына барған сапарлары жайлы мәліметтер жиі ұшырасады. Өйткені Қабақты пристаны Астраханға таяу өкпе тұста тұрғанымен суы тайызданып, кеме баруы қиындап кеткен-ді. 18 ғасырдың соңғы ширегінде Каспийдің шығыс жағалауындағы орыс кемелері баратын пристаньдардың қатарына тағы да екі пристань – Назаровская мен Седеев пристаньдары қосылды. Каспий теңізіндегі кеме қатынасы сәуірде басталып, қазан – қарашада тоқтайтын. Аталмыш уақыттың ішінде патша кемелері әр сапарда үш бустан жеті бусқа дейін (ағылшын көпесі Дженкинсонның айтуынша, әр бусқа мың түйеге артатындай жүк сыйған) керуен түзеп, екі рет сапарға шығып қайтатын. Бірақ ол тым аздық етті. Бустар ең алдымен елшілерді, оның шашпауын көтеріп, ханның және патшаның тартуын әкеле жатқан саудагерлерді, сондай-ақ хан бұйымдарын сатуға әкеле жатқан саудагерлерді таситын. Сондықтан да хандықтардан жиналған үлкен сауда керуендері Маңғыстаудағы пристаньдарға көктемде бір, күзде бір келетін патшаның кемелеріне көбіне-көп сыймай қалатын. Сол себепті де, орыс саудагерлері мен Шығыс саудагерлері патшаға арыз жазып, аталмыш маршрутта қатынас жасап тұратын кемелердің санын көбейтуді сүрайтын-ды және ол үшін жолға алынатын ақының мөлшерін ұлғайтуға да риза екендерін жасырмайтын-ды. Бустар туралы мәселенің маңыздылығы сондай, кейде Хиуа хандары өз хаттарында кемелердің санын көбейту және оның жіберілу мерзімі туралы сөз қозғауға мәжбүр болатын. Мәселен, Хиуа елшісі Хажы Юсуфтың 1617 жылы қаңтарда Михаил Федорович патшаға әкелген хатында: «Сіз, патша ағзам, Астраханнан Қабақты пристанына 7 бус жіберуге пәрмен берсеңіз екен. Өйткені Қабақтыға біздің өлкеміздің әміршісінен, Бұхара мен Тәшкеннен және де басқа жерлерден көптеген сауда адамдары жиылып еді; олардың барлығына менің әміршім менімен бірге Қабақтыға баруға нұсқау берген-ді; сол саудагерлер, алдияр тақсыр, өздеріңіздің құлыңыз, мына менімен бірге Қабақтыға келіп, кемелердің аздығынан кері қайтып кетті», – деп жазылған-ды.

Орыс үкіметінің Каспий маңы елдерімен саудаға, Астрахан мен Каспий порттары арасында байланыстың үзілмеуіне ерекше көңіл бөлгені соншалық, Каспий теңізіндегі кеме қатынасы патшаның өзі тікелей араласатын «мемлекеттік іс» деп жарияланды. Бұл істі ойдағыдай жолға қою үшін Астраханда арнайы мекеме құрылып, оған боярлар әулетінен бастық тағайындалып тұрды. Ол мекеме Каспий теңізінде жүзетін кемелер жасауды, сауда кемелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қолға алды. Ол үшін ондай кемелерге зеңбірек орнатылды. Мысалы, Астрахан воеводасы Ю.А. Сицкийдің 1639 жылы жазылған бір рапортында жыл сайын Қабақтыға жөнелтілетін кемелерді қорғау үшін әскери адамдар мен қару-жарақ бөлінетіні, бір кемеде бояр баласы Алексей Бахмутов, 50 стрелец, үш зеңбірекші жіберілгені көрсетілген.

Кеме басшылары өз кемесіне арнайы рұқсат қағаздары бар адамдарды ғана отырғызып, өз жолаушыларының арасында ноғай, татар билеушілерінің құлдары мен күндерінің болмауына, тыйым салынған бұйымдардың тасымалданбауына қатаң бақылау жасаған. Ондай тыйым салынған бұйымдарға алтын, күміс, темір, қалайы, садақ жебесі, шеге, зеңбірек, мылтық сияқты заттар жататын.

Кеме Қараған не Қабақты пристанына тоқтаған бойда, кеме басшысы екі-үш шетелдік саудагер арқылы Хиуа мен Бұхараға орыс кемелерінің Маңғыстауға келгендігі туралы хабар жіберетін. Сосын-ақ аталмыш пристаньдарға Орта Азия саудагерлері тұс-тұстан ағыла бастайтын. Сол арада бір айдай сауда жасалатын. Ресей қалаларына барып сауда жасап қайтқылары келгендер кемеге отыратын. Еділ сағасына жеткен бойда кеме басшысы Астрахан воеводасына хабар жіберетін, оның адамдары кеп, бөтен елдерден тиеліп келе жатқан бұйымдарды түгел тексеріп, тізімге алып болмайынша кеме портқа кірмейтін. Бұның бәрі Ресей мен Орта Азия арасындағы сауда негізінен Маңғыстау түбегі, ондағы Қараған, Қабақты пристаньдары арқылы жүргізіліп тұрғандығының дәлелі. 17 ғасырда Маңғыстау арқылы өтетін керуен жолының жүргіншілері екі есе көбейді. Өйткені Ресейдің Орта Азиямен жылына жасайтын сауда айналымы жүз мың сомға жетті. Ол сол тұстағы орыс мемлекетінің Архангельск порты арқылы Батыс Еуропамен жасайтын сауда айналымының 20%-ына тең болатын. Сол кезде Каспийдің батыс жағалауына Түркия үстемдігі орнады. Түркия Қазақстан мен Орта Азиядан қажыға баратындардан түсетін көл-көсір түсімді өзі иемденуге тырысты. Бұрын Иран арқылы жүргенде шеиттердің дүрдараздығынан қиыншылық көретін Орта Азия сүнниттері енді қажыға бару үшін Маңғыстауға ағылатын болды. Олар Маңғыстаудан Бакуге кемемен барды; одан әрі Мекке мен Мединеге жеткізіп салуды түрік мемлекеті өз мойнына алды. Орыс мемлекеті мұны көре отырып, Каспий теңізін өз бақылауына алуға бел буды. Өйткені акад. В.В. Бартольдтың айтқанындай, ол тұста ағылшындар үшін Үнді мұхиты қандай маңызға ие болса, Ресей үшін Каспий теңізі де дәл сондай маңызға ие болған-ды. Үндістан алтынына қызыққан орыс патшалары Каспийдің шығыс жағалауына шығып алуға ерекше көңіл бөле бастады. Петр І 1722 жылы парсы жорығынан қайтып келе жатып Астраханға соққан кезінде қазақ даласының жай-жапсарын көбірек сұрастырыпты. Ол үшін Орта Азия хандықтары Үндістанға жол ашатын қақпа болса, қазақ даласы Орта Азияға шығатын қақпа еді. Петр І-нің Шығысқа байланысты әйгілі саяси жоспарларының тұңғыш тұсау кескен жері де – Маңғыстау. Оған Каспий мен Арал арасындағы өңірді тек 18 ғасырдың өзінде Е.Майер (1703), А.Бекович-Черкасский (1715), М.Травин (1717 – 18), Ван-Верден мен Ф.И. Саймонов (1719 – 20), Т.Вудруф (1745), А.И. Нечаев (1760), И.Ногаткин (1765), И.А. Гильценштед (1776), М.И. Войнович (1781 – 82) картаға түсіргенін, ал Саймонов (1731), Нечаев (1769), Л.И. Голенищева-Кутузова (1800) осы өлкенің атласын жарыққа шығарғанын айтсақ та жеткілікті. Бұл зерттеушілердің ішінде, әсіресе, Бекович-Черкасский жорықтарының орны ерекше. Оған Маңғыстаудағы шәудір тайпасының ақсақалы Ходжа-Нефестің 1713 жылы Астраханда тұратын парсы саудагері Замановқа хорезмдіктер Әмудария бойындағы алтынды қорып, Узбойды бөгеп, Каспий теңізіне су жібермей отыр деп арыз айта барғаны түрткі болды.

Заманов Ходжа-Нефесті кабардалық князь Бекович-Черкасскийге ертіп Санкт-Петербургке жібереді. Петр І оларды қабылдап, 1714 жылы Хиуа ханының таққа отыруымен құттықтауға тоғыз жүз адаммен жорыққа аттануға жарлық шығарады. Бекович-Черкасский 1715 жылы Маңғыстаудағы Қарағантүп пен Красноводск қаласы (қазіргі Түрікменбашы) тұрған Қызылсу шығанағын көріп Астраханға қайтады. Сол жылдың күзінде Ригаға барып, Петр І-ге жолығып, Красноводск қамалын салуға рұқсат алады да, 1716 жылы 6655 адаммен 138 кемеге артынып-тартынып, жаңа жорыққа шығады.

Олар Астраханнан аттанатын күні Бекович-Черкасскийдің әйелі М.Б. Голицына (Петр І-ні тәрбиелеп өсірген князь Б.А. Голицынның қызы) екі қызымен суға кетіп өледі. Бұл туралы хабарды жолда естіген кабардалық бек басын тақырлатып қырғызып, үстіне ұзын шапан киіп, қайтадан мұсылман қалпына түседі. Ол Маңғыстаудағы Қарағантүп мүйісіне келіп тоқтап, подполковник Хрущев басқаратын Қазан полкіндегі 1251 адамды қамал салдыруға қалдырады; Кендірліге аялдап, үш рота әскер тастайды; қараша айында Қызылсу шығанағына жетіп сонда қалған әскерге Красноводск бекінісін салуды тапсырады. 1717 жылдың ақпанында Астраханға оралып, жаңа жорыққа әзірленеді. Сол жылы 3464 адаммен тағы да жолға шығады. Гурьевтен (Атырау) Үстірт арқылы Хиуаға беттейді. Жол-жөнекей Жемнің сағасына әскер қалдырады, көне Ноғай жолындағы құдықтарды аршып, әр жерге керуен сарай салдырады. Хиуа шекарасында жаңадан таққа отырган Шерғазы хан алдынан адам жіберіп, қонаққа шақырады. Порсу деген қалада хорезмдіктер отрядты мұншама көп адам түнеп шығатын қоналқалық орын жоқ деген сылтаумен үй-үйге бөліп әкетеді. Әскерінен абайсыз айрылған Бекович-Черкасскийді хан екі серігімен бірге көзінше шешіндіріп, басын шауып өлтіреді.

Бекович-Черкасский өлімі төңірегіндегі жұмбақ әлі шешілген жоқ. Өткен ғасыр авторларының бір тобы оны әйелі мен қыздарының қайғысынан ақылынан алжасып, кешірімсіз қателік жіберді деп жазғырса, екінші тобы көрер көзге сатқындық жасады деп айыптайды. Не де болса, ол басқарған Хиуа жорығы сәтсіз аяқталады. Жорыққа аттанарда Петр І-нің нұсқауында Хиуа мен Бұхардың хандығын Ресейге кіруге көндіру, тым болмағанда, орыс патшасын мойындаттыру көзделген-ді, хандарға орыс солдаттарынан нөкер бөлінеді деп уәде етілген-ді; Каспийдің шығыс жағасына қамал салып, Әмудария суын ескі арнасымен Каспийге ағызу, сол арқылы Үндістанның солтүстік шекарасына дейін баратын су жолын ашу шараларын жүзеге асыру тапсырылған-ды. Патша сонымен қатар Жаркент қаласының маңындағы алтын кендерін анықтау үшін Шығыс Түркістанға арнайы адамдар жіберуге әмір еткен-ді.

Ол аманаттың ешқайсысы да орындалмады. Қарағантүп, Кендірлі, Красноводск қамалдарын салып жатқан орыс әскерлері шет елде жүрген Петр І-нің бұйрығын күтпестен Астраханға қайтып оралды. 18 ғасырдың 40-жылдарынан бастап Ресей Маңғыстауға қайтадан назар аудара бастады. Оған Иран шахы Нәдірдің Орта Азия, Кавказ елдерін иемдену ниеті түрткі болса керек. Астрахан көпестері бір кезде өздері атымен ұмытып кеткен Түпқараған пристанына қайтадан маңдай тіреді. Мұндай сапарлардың шын мақсаты тек жағалау түрікмендерімен айырбас сауда жасаумен ғана шектелмеген сияқты. Оған осы тұста Маңғыстауға барып қайтқан кемелердің журналдары жеткілікті дәлел бола алады. Орыс теңізшілері Маңғыстау түрікмендерінің тамырын басып, Ресейге және Хиуаға қалай қарайтындарын сұрастырып бағыпты. Маңғыстауға 1745 жылы барған капитан В.Копытовскийдің журналында Мұрат Нияз деген түрікмен молдасы берген мәлімет келтірілген. Онда Маңғыстауды түрікменнің алты руынан мың төрт жүздей үй жайлайтыны айтылады. Түрікмен билері Хамбарбек, Онбегі, Қарабатыр, Нияз батырлар 1767 жылы 12 маусымда өз қарауындағы ауылдарды Ресейдің қол астына алуды өтінеді.

Маңғыстауға барған кемелердің капитандары түрікмендердің қазақтармен арақатынасына да көп мән беріпті. 1741 жылы барған кеме капитаны Г.Тебелев сол жылғы 19 маусым күні кемеге астық алуға келген түрікмен бектерімен қазақтар жайында сөйлескенін жазады. Сол жылы 23 маусымда Маметкелді батыр Тебелевке Хиуадан адамдар келгенін, олардың Хиуа тағына қазақ ханы Әбілқайырдың отырғанын айтып келгенін хабарлайды. 1803 жылы Орынбор губернаторы князь Г.С. Волконскийдің тапсырмасы бойынша старшина Көбек Шүкір Әліұлы мен Қазан татары Ғали Шахмутаровтың Ұлы, Орта, Кіші Орда қазақтарының саны мен көші-қоны туралы ақпарында Кіші жүздің адай руы 10 мың үйдің шамасында, билеушілері Ғұбыр батыр, Құрмантай би, Есен мырза, көші-қоны Орал облысы мен Хиуа деп көрсетілген. Бірақ қазақтар бұл тұста Жем сағасын, Сам, Асмантай – Матай құмдарын жайлап, әлі Маңғыстаудың ойына құлай қоймаған секілді. Олардың Маңғыстау мен Үстіртке дендеп бет қоюына түрікмендердің Ресейдің қол астына өтпек әрекеттері себепші болған түрі бар. Маңғыстау түрікмендері 1744 жылы орыс үкіметінен сауда қаласын салып беруді сұрады; шәудір руының алты старшыны 1810 жылы Астраханға барып, 2300 үйді орыс патшасының қарамағына алуды өтінді. Бірақ парсы, түрік, француз соғыстарымен алаң боп жатқан Ресей түрікмендердің бұл тілегін орындай алмады. Сондықтан да 1813 жылы Абдал, Бұрыншық рулары малдарын сатып кемемен Астраханға ауды; қалғандары Балқан түбегіне, Хиуаға қарай көшті. Адай тайпасы Маңғыстауға міне, осы тұста қоныстанса керек.

1825 – 1926 жылдары полковник Ф.Ф. Берг экспедициясына жол көрсетуші болған адай тайпасының шалбар руынан шыққан Қосым Тигенов экспед. басшыларына берген жауабында адайлардың бір тобы Есентемірлермен бірге Кеңарал, Есетарал, Иткеткен аралдарын қыстап, жазда Бақашыдан төмен тары егетінін, ал екінші тобы табындармен бірге Үстіртте, Самда, Баршақұм мен Қаратүлейде қыстағанын, ал қазір Бозащыны, Қаратауды, Ақтауды қыстап, жазда Үстіртті жайлайтынын айтады.

Ол тұстағы орыс-қазақ арақатынастары туралы құжаттары да Қосым Тигенов мәліметінің дұрыстығын байқатады. 1785 жылы Сырым батыр бастаған қазақ рубасыларының Әбілқайыр балаларын хандық биліктен босату туралы Екатерина ІІ-ге жазған өтінішінде халық аңызында қазақтарды Маңғыстауға бастап әкеліпті делінетін адай рубасылары Атақозы батыр, Өмір батыр, Шотан батыр, Асан бидің қолы жүр. Содан бір жыл кейін 1786 жылдың қарашасында Орынбор билеушісі барон О.А. Игельстромге олардың өзге рубасыларымен бірге жазған хатында Жайық бойында көшіп жүрген адай ауылдарының Жаманқала бекінісі есаулынан көріп отырған зорлық-зомбылықтары айтылады. 1787 жылдың 8 сәуірінде Жайық бойында көшіп қонуға рұқсат алған қазақ рулары ішінде адай Әлиқыран батыр Имантаевқа да 500 үймен Қаракөл маңын қоныстануға рұқсат етіліпті.

Шерғазы Айшуақовтың 1821 жылы 5 тамызда граф К.В. Нессельродқа Кіші жүз ауылдарына Жайықтан әрі өтіп жайлауға рұқсат сұраған өтінішінде өзге қазақ ауылдарымен бірге адай тайпасының шалбар руының Көсенбай Өтеуліұлы, Түрікменбай Бердалыұлы, Өтеубай Асанұлы, Орысай Елкеұлы ақсақалдардың қарамағындағы 1047 үй де көрсетілген. Арынғазы сұлтан Александр І-ге жазған хатында Нарынқұмда көшіп жүрген, бұрын өз атасы Батыр сұлтанға қараған Өтешұлы Отарбай бидің қарауындағы 755 үй адай ауылына жазда құмнан шығып, Еділ мен Жайық арасындағы далалықты жайлауына рұқсат етуін сұрайды.

19 ғасырдың 30-жылдарындағы Арынғазы, Жоламан қозғалыстары жайындағы құжаттарда да Кіші Орданың шығыс бөлігін жайлаған рубасылары Асау Барақов, Көтібар, Арыстан, Достан, Дербісәлі Қайғылықов, Жүсіп Сырымовтармен бірге адай рубасылары Қазанбай Аяпов, Түскен Ғұмаров, Мүсіреп Өтепов, Сүйінқара Үргенішбаев, Жылгелді, Темірбек Қонайұлы, Төлеген Сегізбайұлы, Аймырза Төлегенұлының және Әбілқайыр әулетін жетік білетін полковник М.Тевкелев пен Нұралы хан ордасындағы патша агенті, тілмаш Я.Гуляевтардың айтуынша Әбілқайырдың бәйбішесі Бопай ханшаның туған інісі, Нұралы ханның бас ақылшыларының бірі болған адай батыры Мырзатайдың баласы Тұрмантай бидің аттары аталады. Бұған қарағанда 18 ғасырда адай ауылдарының бір тобы ғана Маңғыстауды қоныстанып, көпшілігі өзге Кіші жүз руларымен бірге Нарынқұм мен Мұғалжар аралығындағы өлкеде жайлағанын аңғарамыз. Адайлардың Маңғыстауға біржола ойысуына бұрын Үстірт пен Маңғыстау түбегін жайлаған жәуміт тайпасын Хорезм ойына қоныстандырып, өзінің қарулы күшіне айналдырған Хиуа ханы Мұхаммед Рахимнің Аралдың солтүстік батысы мен терістігіндегі Кіші жүз руларына жасай бастаған қысымы себеп болса керек.

1812 жылы қазақ ауылдарына жасалған бір шапқыншылықтың өзінде Хиуа әскері 500 қазақ қызын тұтқындап, жүз мың қой мен қырық мың түйені айдап әкеткен. Хиуа ханынан Орал қазақтарының атаманы Бородин де қалыспады. Ол 1809 жылы Қаратай сұлтанды ұстаймын деп 400 адаммен Сарайшықтан шығып, Жемнің сағасында балықшылықты кәсіп етіп отырған адай руларын шауып, 20 қайығын суға батырып кетеді. Мұндай жағдайда Жем бойындағы ауылдар әлі орыс өкіметінің де, Хиуа хандығының да өктемдігі орнай қоймаған Үстірт пен Маңғыстауға қарай көшуге мәжбүр болады. Бұл турасында адай рубасы Сүйінқара Үргенішбаевтың Орынбор шекаралық комиссиясына жазған хаты нақты дерек болып табылады. Ол тұсында қазақ ауылдарына талай рет жазалаушы отряд ертіп әкеліп, қанға бөктірген сұлтан – әмірші Шынғали Ормановтың озбырлығына наразы болып, орыс шекарасынан алыстап кеткенін, 1831 жылы шекті рубасылары Көтібар, Достан, Байбақты рубасы Жүсіп тархан Сырымұлымен бірге қашқан Қайыпқалиды (Қайыпалдыны) хан деп танығанын, бірақ көп ұзамай, оның да Шынғали Ормановпен ауыз жаласып кеткенін көріп, қайтадан Ресей шекарасына қарай жақындап көшкенін жазады. Ол сонымен қатар Хиуа ханының көшпелі қазақ руларына күн көрсетпей отырғанын айтады. Мұны естіген Хиуаның жаңа ханы Аллақұл Сүйінқараның аулына қарулы отряд жіберіп шауып алады.

Аталмыш жағдайды бас штаб подполковнигі Л.Мейер де айғақтайды. Ол: «30 жылдардан бастап қазақтар екі оттың ортасында қалды; бір жағынан, орыстар кес-кестеп жер бермейді, екінші жағынан, Хиуа мен Қоқан өздеріне бағынуды үзілді-кесілді талап етеді. Мәселен, 1831 жылы хиуалықтар түрікмендерді айдап салып, адайлардан зекет алмақшы болады. Түрікмендер адай батыры Сүйінқараның ауылын шауып, тонап, өздерін Каспий теңізіне мұз үстіне қуып тастайды. Сүйінқара ол кезде Хиуаны да, біздің сұлтан-әміршімізді де мойындамайтын. Ол Қайыпалды сұлтан, Құлбарақ, Науша батырлармен бірге 800 адам ертіп, тонаушылардың соңынан аттанады. Бірақ қолының жартысынан айрылып кері қашуға мәжбүр болады. Жаумен өз бетімен күресе алмайтынына көзі жеткен ол сұлтан-әмірші Баймұхамед Айшуақовтың қол астына кіреді, бірақ оған адай ауылдарының көбі ермей, Хиуаның қол астында қалып қойды», – деп жазады. Бұл мәліметтер адай тайпасының Маңғыстау түбегіне дендеп орныға бастаған тұсы 19 ғасырдың бас кезі екендігіне көзімізді жеткізе түседі.

Не де болса, Маңғыстау өлкесінің 19 ғасырдың 1-жартысынан бастап күллі саяси-экономикалық өмірі қазақ халқының тарихи тағдырымен тығыз байланысты. Әңгіме болып отырған тұста Батыстағы «шаруаларын» біржақты қылған орыс патшалары Орта Азия хандықтарына мықтап бет бұра бастайды. Өйткені Наполеонға қарсы соғыс кезінде орыс тоқыма өнеркәсібі едәуір өркендеді. Оған мақта керек болды. Бір кезде Үндістан алтынына қызыққан Батыс мемлекеттері енді кең құлаш жая бастаған капит. өнеркәсіпке ауадай қажет шикізат көздерін іздеп аласұратынды шығарды. Ресей қарулы күші Сібір мен Қазақстанға біржолата ірге тепті.

Ағылшын қарулы күші Таяу Шығыс пен Күнгей Шығыстың көп елдеріне аяқ басты. Екі ортада отаршылдық мұхитындағы оқшау аралдай болып Орта Азия тұрды. Баяғы Бекович-Черкасскийдің қанды оқиғасынан бастап, орыс патшаларының талай жерде Хиуа билеушілеріне есесі кетіп жүр еді. Хиуа хандары Ресей мен Бұхара арасындағы сауда-саттық керуендерін тонауды әдетке айналдырып алды. Атырау маңының түрікмендері мен қазақтары әскери линияларға, балықшы кәсіпшіліктеріне, орыс керуендеріне тиісіп адам ұрлап, Хиуаның құл базарына апарып сататынды шығарды. Александр І патша 1819 жылы Азия к-тін құрды. Оған Сыртқы істер министрі К.В. Нессельрод, коммерция министрі Н.П. Румянцев, Кавказдағы орыс билеушісі генерал А.П. Ермолов, Сібір генерал-губернаторы М.М .Сперанский, т.б. ірі шонжарлар мүше болды. Бұл комитет Орта Азияға ықпал етудің әр қилы жоспарларын жасады. Румянцев Маңғыстау мен Жемнің сағасына бекініс салуды, сауданы солар арқылы өркендетуді ұсынса, генерал Ермолов Красноводскінің маңызын арттыруды жақтады.

Ресей мен Хиуа арасындағы шиеленіс жыл санап ұлғая түсті. Хиуа орыс мемлекетінің қол астындағы өзіне көршілес өлкелерде ереуіл отын тұтандырып бақты. Сондықтан да орыс өкіметі Хиуа хандығымен біржолата есеп айырысуға бел байлады. Ол үшін Хиуаға қарсы болашақ әскери жорыққа қажет геогр., тарихи, саяси мәліметтер жинау қажет болды.

Орыс үкіметі осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін полковник Ф.Ф. Бергке (1793 – 1874) арнайы экспедиция ұйымдастыруды тапсырды. Ол 1825 жылы Сарайшық қаласында экспед-ны болашақ жорыққа әзірледі. Сол жылы 15 желтоқсанда экспед. Сарайшықтан шығып, Жемнен өтіп, Каспий теңізін жағалай отырып, Қайдақ сорына дейін келді де, сол арадан Үстірт қыратына көтерілді. Одан әуелі Бейнеу, Сам, Желтау айналып, Сарнияз тұсында Жемнен қайта өтіп, Арал теңізіне беттеді. Бұл әскери экспед. жол-жөнекей орыс балық кәсіпшіліктері мен орыс керуендеріне жәбір көрсеткендерді жазалады; аталмыш өлкенің топогр. картасын түсірді; геол.-ботан. зерттеулер жүргізді; Хиуаға баратын жолдарды, ол жолдардың бойындағы қазақ, түрікпен тайпаларының көші-қонын, орналасу реттерін сұрастырды. География ғылымының тарихында алғаш рет Каспий, Арал теңіздерінің деңгейлерін өлшеді. Экспед. ол тұстағы өлшеуіш құралдарының онша дәл еместігіне қарамастан Арал теңізінің Каспий теңізінің деңгейінен 35,86 м биікте жатқанын анықтады. Екі теңіз деңгейінің қазіргі айырмасы 82 м. Осыған қарап олар орыс үкіметінің көптен көкейін тесіп жүрген Узбой мәселесі бойынша бір кезде Әмударияның Каспий теңізіне құйғаны рас болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Экспедиция дәрігері Э.А. Эверсманның өлкенің табиғаты мен геологиясы жайындағы зерттеулері орыс ғылымына құнды үлес болып қосылды. Арал – Каспий бассейні туралы кейінгі заман зерттеулеріне жүйелі негіз болды.

Маңғыстау мен Үстірт өңірінде мұнай кендерінің белгілері бар екендігі жайындағы ең алғашқы мәліметтерді де осы экспед. материалдарынан табамыз. Бұл экспедицияға декабристер қозғалысына байланысты қуғында жүрген ақын А.С. Пушкиннің лицейде бірге оқыған досы В.Д. Волховский де қатысты. Экспед. болашақ Хиуа жорығының маршруты жайында нақты ұсыныс енгізді. Ол Хиуаға Каспийдің шығыс бетінен ұзындығы 600 км Красноводск жолы, 700 км Қайдақ жолы, 900 км Маңғыстау жолы баратындығын анықтай отырып, бірақ бұл жолдардың бойынан жорыққа керек ауыз су мен азық-түлік жетіспеуі мүмкін деген қауіппен Орынбор – Желтау – Хиуа маршрутын ұсынды. Бұл жоспар бойынша судан қиыншылық көрмес үшін жорық қыста басталатын болды. Әскери керуенді жол-жөнекей азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатымен Желтауда, Жем сағасында, Каспийдің шығыс бетінде бекіністер салу ұйғарылды.

Сол тұста Орынбор өлкесіне генерал-губернатор болып В.А. Перовский келді. Бородино ұрысында саусағынан айрылған, тұтқынға түсіп, маршал Нейдің керуендерімен Францияға дейін барып, жол-жөнекей қашып кұтылған, ата-тегі белгісіз, бірақ қай қылықпен ұнаса да, Николай І патшаның оң көзіне іліккен осы генерал Хиуа жорығына тезірек аттанып кетуге жан салып бақты. Ол орыс соғыс тарихына ел естіп, көз көрмеген жаңа бір бет қосқысы келді. Өйткені Шыңғыс хан да 1218 жылы Хорезм жорығына Ертіс бойынан 250 мың қолмен қыста аттаныпты, Бату да 1237 – 1938 жылдары Солтүстік Ресейді қыста жаулап алыпты; Ақсақ Темір де 1391 жылы екі жүз мың қалың қолмен қақаған қыста барып, Тобыл бойында Тоқтамысқа тойтарыс беріпті. Сонау Александр Македонскийден бастап шөл арқылы өтетін жорық, әрдайым суық күзде не қыста басталып отырыпты. Осындай ғаламат жорыққа жан сала әзірленген патша өкіметі Каспий теңізінің батыс бетіндегі Кавказ, Астрахан қаласыларынан кемемен келетін әскерге қажет азық-түлікті сақтайтын қолайлы жер тауып, қамал салу үшін белгілі саяхатшы, табиғат зерттеушісі Г.С. Карелинді 1832 жылы Маңғыстауға жұмсады.

Бұл экспед-ның алдында қандай мақсаттар тұрғанын Карелиннің мына сөзінен-ақ айқын аңғаруға болады: «Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауы өзінің географиялық жағдайы қажет ететін дәрежеде ешқашан зерттеліп көрген емес. Көптеген теңізшілер оған атүсті назар аударды... Осынау ұлан-асыр әрі маңызды кеңістік келешекте Орта Азиямен екі ортадағы сауда және саяси байланыстарымызға жол ашатын жерлерге жалғасып жатыр. Көзбе-көз таныса кеп байқауымызша, бұл өлке тұрақтанып, шаруамен шұғылдануға өте қолайсыз болғанымен, әскери және сауда-саттық тұрғыдан келгенде, үкімет назарын мықтап аудара алатын өлке. Оған байланыссыз да, төрт түрлі бағытта зерттеулер жүргізуге міндеттіміз: балыққа өте бай болғандықтан да, әр қилы тонаушылықтың ұясына айналған Сам суларының шын құпиясын анықтау, Ұлы Татария қиырларымен табиғи шекарамыз болып табылатын Жем өзені сағасын шолып шығу; ...қорқау да, жаужүрек адай тайпасы қазақтарының шын ахуалын аша білу, Каспий теңізінің қайраңдауының сырларын ашу». Жүзден астам адам мінген бірнеше қайық 25 маусымда Жаман Айрақты, Қабақты тауларының маңынан келіп шығады. Жағадағы құздарда қимылдап жүргендерді олар әуелі тау бүркіті, не тау ешкісі деп ойлайды. Сөйтсе олар мынау бейсауат меймандарды алыстан көріп, сырттарынан аңдып тұрған шолғыншы қазақтар болып шығады. Карелин олармен тілдескісі келеді. Бірақ көшпенділер тау-тасты тасалап, жақындата қоймайды. Бір шатқалда олар қашып бара жатқанда екі салт аттыны қуып жетіп ұстап алады. Екеуінің қолында да білтелі мылтық. Бірақ білтелерін жел шалқытып от алғыза алмай, қолға түседі. Оны желден көрмей, қуғыншылардың сиқырынан болды деп түсінген екі қазақ көпке дейін жөндерін айтпайды. Тамақ беріп, сыйлық ұсынып, ақыры сөйлетеді. Сөйтсе олар адайдың жеменей тармағынан тарайтын ақбота руының қазақтары Барлыбай және Құлжабай Тасболатовтар болып шығады. Кейін олар экспедицияға жол көрсетушілік қызмет атқарады. Карелин бір жылдай зерттеу жұмысын жүргізеді. Өлкенің табиғатын, ауа райын зерттеумен қоса, жергілікті халықтар туралы да мәлімет жинастырады. Ол тұста қазақтар Маңғыстаудың Кендірлі түбегіне дейінгі жерін түгел иемденіп болыпты. Карелиннің есебінше, түбекті Ботақара Жаманқариннің қарауындағы Мұңалдың 5 руынан 1800 үй, Тілепі Тасықов (дұрысы Тасымов) қарауындағы Тобыштың 8 руынан 1200 үй, Түрікпен адайдың 6 руынан 100 үй, Мұса молла Елназаров пен Тасқамбай Байденовтың қарауындағы Жеменей ауылдарынан 800 үй, Құнанорыс ауылдарынан 700 үй, Балықшы ауылдарынан 300 үй, Ақпаннан 200 үй, Тәзікеден 200 үй, не бары 6 200 үй қазақ жайлайды. Бірақ бұл дәл мәлімет болмаса керек. Мұнда сол тұстағы ірі рубасылары Сүйінқара Үргенішбаев пен Мая Әнетовтердің қарауындағы халықтың саны айтылмайды. Оған шамасы, екі бидің арасындағы алауыздық себепші болған түрі бар. Карелин Құмаққапы дейтін жерде Мая әулетінің бір жас жігітімен жолыққанын былай жазады: «...Түстен кейін төңіректі тағы да бір шолып шықтық. Қосқа қайтқанда, бізге қарай үрке соқтап жақындап келе жатқан екі қазақты, олардан кейінірек қалған төрт қазақты, ең соңыңда және бір қазақты көрдік. Бәрінің астындағы аттары келісті-ақ, бір шақырымдай жер қалғанда тоқтай қалысты. Түрікмен Ярмамбет-Бек қазақтарды қол бұлғап шақырды. Ордалықтар жақындайын деді, ең соңғысы біздің қос түгел көрінетіндей биік төбенің басына шығып алды; төртеуі сол тұрған жерлерінде тұрып қалды, ал алдыңғы екеу түрікпендермен сөйлесе бастады. Сұрағандары қай жақтан жүрген жандармыз, мұнда не мақсатпен келдік, айырбас жасайтын қандай бұйымдарымыз бар? Ярмамбет... оларды шатырға шақырды. Әлгілер қорқып кіргілері келмеді... Біз егер сенбейтін болса, жөндеріне тайып тұрсын, сөйлесіп ауыз ауыртпаймыз дестік. Ярмамбет орнынан тұрып қосқа беттеді. Сол-ақ екен, екі елшінің біреуі жалба-жұлба арық шал атынан түсіп, емпеңдеп жақындай берді. Мен оған қазақтардың қонақжайлылығын көрсеттім; әңгімелеспестен шайға қандырып, кептірген нан бердім. Оны біз қалай қабылдар екен деп әдейі жіберіп отырғандары бірден белгілі болды. Шал қомағайлана қарбытып жатыр; кепкен нанның қалдығын қойнына сүңгітіп жіберді. Әл жиып алғасын бөсе бастады. Өзін біздің бір чиновникпен айырбас жасайтын аманатқа өткізгісі келді. Ярмамбет-Бек оның орнына аманатқа барғысы келіп еді, тыйып тастадым. Сол екі ортада, шалдың тым масайрап кеткенін көріп, жолдастары кетейік деп ымдады. Ордалық орнынан тұрып кетуге рұқсат сұрады. Мен кете бер, қалаған уақытыңда келіп тұр дедім. Кетіп бара жатып бір стақан арақты қағып салғасын шалдың беті бері қарайын деді. Ол маған сонау жұрттың соңында төбенің басында жалғыз тұрған жан мұңал тайпасының қарақшы бастығы Маяның туған немере інісі деді. Мен оған «жас жігіт маған келіп кетсін, бәлкім, сый тартармын» дедім. Шалдың екі жүз қадамдай ұзап шығуы-ақ мұң екен, қалған қазақтардың бәрі жан-жақтан шауып барып, оны ортаға ала кетті. Ярмамбет-Бекті делдалдыққа жұмсадым. Ақыр аяғында шыдай алмай, өзім бардым. «Қайдақтың маңындағы руластарына қалай қарағанымды білесіңдер, неден қорқасыңдар?» – дедім. Маяның немере інісінің қолынан ұстай беріп ем, ол атынан қарғып түсіп, соңыма ерді. Екі шал етегіне жармаса беріп еді, әлдене деп ақырып жасқап тастады да, жаңа ғана біздің қоста болған шалға соңыма ер деп ымдады; сосын маған қарап күлімсіреп; «Көрдің ғой, өз адамдарымның тілін алмай саған еріп келем; орыстар болса ғой, бүйтпейді», – деді. «Мен екеуміздікі де жөн», – деп жауап бердім. Жаңа мейманымыз екі иығына екі жігіт мінгендей қарулы жас жігіт, жасы отыздар шамасында. Сөз мәнісінен Сарайшықта талай болып жүргенін, Жайық бойының орыстарын көріп тұрғаны бір бұл емес екенін аңғардым. Сондықтан көп ойланбастан арақ ұсындым. Ол оған келісті; бірақ алдын ала атын сұрамасқа сөзімді алды. Бір стақанды қағып салды, тағы да құй деді де мас бола бастады. Уәдені үйіп-төгіп бақты, ертең түс шамасында тағы келемін деді. Бірінші жолығыста көңіліне күдік алып қалмасын деп көп ештеңе сұрамадым, бірақ Мая бидің өз ағайыны Сүйінқарамен араздасып қалғанын білдім. Сүйінқара оған ауылымды түрікменнің шапқанына сенің де қатысың бар депті; Мая бұл сөзін көтере алмай, Жем бойындағы қаруланып отырған ағайынына қарсы жорыққа аттанған екен, ол жылы жаз жылдағыдан да ыстық болып, орта жолдан қайтып оралып, Хиуаға кетіпті. Мая қол астындағы мұңалдарымен және түрікмен-адайлармен бірге Түпқарағаннан бастап, Кендірліден бір күндік жерге дейін жайлайтын көрінеді. Бұған менің қонағымның қосқаны: оның руластары орыс жарылқап жарытпайды деп, Хиуаға бағынғылары келетін көрінеді. Хиуа ханы оларға қайырым жасап, қоңсы отырған түрікмен руларының, әсіресе, егдірлердің барымтасына жол бермейтін көрінеді. Ол онымен қоса, орыс кәсіпкерлерінің озбырлығы мен орыс шекара бастықтарының парақорлығын айтып шағынды. Біздің жаңа танысымыздың тілі күрмеле бастады. Сол екі ортада қазақтардың біреуі менің шатырымның қасындағы кенеп жабуды ашып қап еді, астынан зеңбірек шыға келді. Мұны көргенде, олар қанша мас болса да, естерін жиып ала қойды. Мен олардан мұндай қаруды білесіңдер ме деп сұрадым; олар бастарын изеді, бірақ дауысын естіп көрген жоқпыз деді. Мен жас жігітке ендеше естуіңізге болады деп едім, ол үркесоқтай басын изеп, келісімін берді. Мен зеңбірекке доп салуға бұйырдым. Доп тасқа тиіп, анадайдағы атты қазақтарға жарықшақ ұшпасын деп, аулақ кетулерін сұрап, шалды жұмсап ем, мастығынан ұшты-күйлі айыққан Мая тұқымы, шал түсіндіре алмас, өзім барып айтайын деді. Мен оған «оны өзің біл» дедім. Жас жігіт зеңбірекке қарап, біраз қобалжып тұрды да, өзегі жыртылғанша, айқайлап бара жатқан шалдың соңынан шаба жөнелді». Осынау кішкентай көрініс сол кездегі Маңғыстаудың саяси ахуалынан жан-жақты хабар бергендей. Карелин түбектің солтүстік-шығыс жағалауын түгелдей аралап шығып, әскери бекініс салуға Қайдақ соры маңындағы Қызылтас мүйісін қолайлы деп тапты.

Оған келтірген дәлелдері:

• «1. мықты бекініс жасау онша қиынға түспейді; өйткені табиғаттың өзі дайын бекініс салып қойғанын былай қойғанда, құрылыс салуға керекті материалдар, әр қилы көлемдегі кесек тастар мен қалақ тастар кесулі күйінде әзір тұр;
• 2. тұщы су дегеніңіз жеткілікті, бұлақтардың көзін кеңейтіп, суды бұдан гөрі де молайта түсуге болады;
• 3. Гурьев тиіп тұр, үш күндік жер; одан адамдарды, қару-жарақты, азық-түлікті жеткізу әрі оңай, әрі тез, әрі арзанға түседі...
• 4. жүк түсіретін жер өте ыңғайлы...
• 5. Қызылтастан Үстіртке шығатын екі жолдың екеуі де оңай әрі қауіпсіз; зеңбірек пен ауыр жүк тасуға кейбір кішкене жарлауыт сайлардың үстінен төрт-бес жерден шағын көпір салуға, не тақтай тастай салуға болады;
• 6. ең бастысы: бұл Хиуаға жорыққа шығуға ең жақын, ұрымтал тұс; екі ортада аз ғана суатсыз жерлер ұшырасқанмен, көктем мен күзде оған да жаңбыр жауып көл түседі».

1833 жылы Сыртқы істер министрлігі Қайдақсоры маңайындағы Қызылтас мүйісінен әскери бекініс салуға ұйғарым қабылдады. Оны салуға 52 мың сом қаржы бөлінді.

1834 жылы Қызылтаста бес жүз адам әскер ұстайтындай Ново-Александровск қамалы салынып бітті. Бұл оқиға туралы Орынбор соғыс губернаторы В.Перовский Сыртқы істер министрі К.Нессельродқа 1834 жылғы тамызда былай деп хабарлады: «22 шілде күні Ново-Александровск бекінісінің салтанатты ашылуы атап өтілді. Кешкі сағат 8-де солдаттар сапқа тұрғызылып, шіркеу парады өтті. Одан соң командалар төрт бұрыш жасап шырқ айнала сапқа тізілді. Жер тізерлеп мінәжат жасалып, аса мәртебелі монарх пен император әулетінің ұзақ ғұмыр сүруіне тілек айтылған кезде жаңа қорғанның қабырғасынан 101 дүркін зеңбірек атылды. Сонымен жаңа бекініс пен ондағы алғашқы үйлерге патиха жасалды. Священник шіркеу адамдарының, чиновниктердің қоштауымен иконаларды, киелі туларды көтеріп, жаңа бекіністі айналып шығып, шипа суын тамызды. Күндізгі сағат 2-де бекініс бастығының бөлмесінде дастарқан жайылып, зеңбірек атылып, жер қайыстыра уралап, патша ағзамның өзі мен әулетінің денсаулығына тост көтерілді. Күллі отрядқа екі-екі сыбағадан ет және шарап берілді. Бұл салтанатқа көптеген ордалықтар келді; олар ең жүйрік аттарын әкеп бәйгеге қосып, тамаша ойын-сауық көрсетті. Оларға қонақасы қамалдың сыртында, қақпа алдына тігілген шатырда берілді. Шыжыған ыстыққа қарамастан қазақтар бәйге жасады; шапқан аттар тастақтау болғанмен, мидай жазықта он бес шақырымнан қайтатын болды. Озып келген төрт аттың иесіне бәйге берілді. Ойын қайтадан қызды: қазақтар күресіп, казактармен жаяу жарысқа түсті, ұлт ойындарын ойнады. Кеш аспанға ракеталар атумен аяқталды. Оған меймандарымыз қатты қайран қалды». Маңғыстау түбегінде патшалық Ресейдің ықпалының мықтап орнығуы осы қамалдан басталды. Оны 1834 жылы тамызда генерал Перовскийдің өзі келіп көрді. Жаңа қамалдың құрылысьн басқарған Орынбор өлкесіне жер аударылған саяси тұтқын, артиллерияның отставкадағы прапорщигі Г.С. Карелин енді коллегия ассесоры лауазымын алды. Ол Каспийдің шығыс жағалауында Ресей әскери ықпалын ғана емес, саяси ықпалын да мықтап орнықтырғысы келді. Көшпенділердің рубасыларымен келіссөз жүргізе бастады. Олар орыс үкіметінен көрші Хиуа шапқыншылығынан, түрікмен руларының барымтасынан арашалауды өтінді. Ол үшін Жем мен Кендірлі арасын жайлайтын адай қазақтарына өз алдына билеуші тағайындауды сұрады. Оған сұлтан Қайыпқали Есімовты ұсынды. Орынбор әскери губернаторы қазақ рубасыларының бұл өтінішін қабыл алуға, бірақ қашқын Есімовті емес, бір кезде Маңғыстау түрікмендерінің ханы болған Пірәлі Нұралиевтың тұқымынан біреуді тауып ап, адай тайпасының билеушісі етіп тағайындауға кеңес берді. Бұл Ресейдің Каспийдің шығыс жағалауын иемденуге байланысты көптен бергі жоспарын түпкілікті жүзеге асыруға көшкенін байқатады.

Хиуа хандығы іргесіне тықыр таянғандығын бірден сезді. Ол жаңа қамалдан онша қашық емес «Ешкіқырған» құдығының басында отырған Мая Әнетұлы биді шақырып алып, орыстардың қамал салып жатқанын неге хабарламадың, 300 адамдық отрядты неге қырып жібермедің деп айыптап, 11 күн бойы сыртқа шығармай қояды. Карелин артынан армян саудагері Турпаев пен Баймәмбет Маяұлыны хабар біліп келуге жібереді. Хиуалықтар ол екеуін де ұстап алып, ханға апарады. Аллақұл хан Баймәмбетті аманатқа алып, Маяны 900 тіллә айып төлеуге еліне жібереді. Қазақтар хан қаһарынан 60 түйе, 1000 сом, 1000 жылқы, 180 өре киіз айып төлеп әзер құтылады.

1836 жылдың күзінде хан генерал Перовскийге хат жолдап, Ново-Александровск қамалын қиратуды талап етеді. Орыс үкіметі оған құлақ аспады. Енді ол Маңғыстаудағы қазақтар мен түрікмендерді азғыра бастады. Оларға Қайыпқалиды хан сайлайды. Ел арасында Хиуа Ресейге қарсы соғыс ашқалы жатыр, орыстарды қолдаған қазақтардың басы алынады деген қаңқу таратты. Ново-Александровск қамалында поштаға шабуыл жасалып, 14 мың сомның тауары тоналды. Орыс үкіметі мұндай желіктің жолын қырыққысы келіп, 1836 жылы полковник Мансуровты 600 адамдық отрядпен Маңғыстауға аттандырады. Қылышынан қан тамған отряд мұз үстімен Ново-Александровск қамалына кеп шығады. Сол маңдағы қазақ ауылдарын жайпап шыққан соң, Бозащы түбегіндегілерді жазалайды. Елу үш қазақты тұтқынға алып, Гурьевке қайтады. Бұл шара шамасы, із-түзсіз кетпесе керек. Генерал В.Перовский 1837 жылғы 1 шілдеде Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінің директоры К.Родофиникинге жазған хатында «адайлардың бізбен сәлемі едәуір жөнделіп қалды» деп қуана хабарлайды.

Хиуа енді азғырушылықты қойып, арандатушылық әрекетке тікелей кірісіп кетті. 1839 жылы Хиуа отряды Маңғыстауға келіп, 120 орысты тұтқынға алды, қайықтарды суға батырды. Бұның бәрі Ресейдің Хиуаға қарсы жорығын тездетуге мәжбүр етті. 1839 жылы 12 наурызда патша Хиуаға қарсы «Поиск» деп аталатын әскери операцияны бастау туралы өкімге қол қойды. Бұл жорық 1840 жылдың көктемінде басталуы керек еді. Бірақ Перовский ол мерзімді күтпей, 1839 жылдың қарашасында жорыққа аттанды. Он екі зеңбірегі бар төрт мың адамдық жаяу әскер он мың түйеге жүк артып, жол-жөнекей екі мың түйеден айрылып, 20 желтоқсанда Жем бекінісіне, 1840 жылы 1 ақпанда Шошқакөлге келді. Сол екі ортада тағы да бес мың түйеден айрылады. Әскердің көбі үсіп кетеді. Отрядтың қалған бөлігі маусым айында Орынборға қайтады. Орынбордан басталған жорық сәтсіздіккс ұшыраған соң, патша өкіметі қайтадан Шығыс Каспий бекіністеріне назар аудара бастады.

Орыс мемлекетінің Хиуаға қарсы жорықтарына Иран мен Ауғанстанға келіп бас тіреген ағылшындар да қатты көңіл бөлді. 1840 жылы Хиуаға Гераттан ағылшын капитаны Джеймс Аббот келіп, Аллақұлға жолығып, орыстардан қорғанатын қамал салуды ұсынды. Аллақұл оған қарулы отряд пен бірнеше зеңбірек беріп, қамал салуға Маңғыстауға жұмсады. Ол 1840 жылы 1 мамыр күні Ново-Александровск қамалының түбінде отрядымен тұтқынға алынды. Май айының аяғында Орынборға апарылып, одан Санкт-Петербургке жөнелтілді. Абботтың осы сапарында жол бастаушысы болған ауған Сәметжан Мұхамедханов пен Әбдісамат Мегметалиев, түрікмен Кадыр Кірпин орыс өкіметі орындарына берген жауаптарында отрядқа Сейсем ата деген жерде Сүйінқара бастаған елу қазақ шабуыл жасап, керуенді тонап алғанын айтады. Бұл сол тұста Маңғыстау түбегінде Хиуа ықпалының әлсірей бастағанына тағы бір айғақ болса керек. Абботтың да, оған іле-шала Хиуаға келген Ричмонд Шекспирдің де жол жазбалары олардың негізгі мақсаты – Хиуаны орыс ықпалына қарсы плацдармға айналдырудың мүмкіндіктерін қарастыру, өлкенің қазба байлықтары туралы мәлімет жинау екендігін байқатады.

Бұның бәрі патша өкіметін Каспийдің шығыс бетіндегі бекіністерді нығайтуды қайтадан қауырт қолға алуға мәжбүр етті. Қызылтасқа Г.С. Карелин салған орыс бекінісі Каспий – Хиуа сауда жолының тірегі болуға қолайсыздық көрсете бастады. Біріншіден, өн бойында белгілі бір тәртіппен орналасқан құдықтары бар, түйелі керуенге аса ыңғайлы ежелгі Маңғыстау жолы бір қиян бұрыс қалды. Екіншіден, Кавказ порттары мен Астраханнан келетін үлкен кемелерді қабылдауға тиісті қолтықтың суы жылма-жыл тайыздана берді. Үшіншіден, бекіністің тұрған жері балық кәсіпшіліктеріне де тиімсіз болып шықты. Төртіншіден, қала тұрғындарының санын көбейтуге тұщы су жетіспеді. Бесіншіден, жергілікті қазақ, түрікмендердің не қыстауында, не жайлауында емес, жай әншейін жұрт көш-жөнекей тоқтайтын шың ернегіне жақын орналасқан бұл қамал ел ішінде өз ықпалын жүргізуге де ыңғайсыз еді, әсіресе, патша өкіметіне шұғыл керек боп қалып отыратын жорықтар тұсында көшпелі ауылдардан көлік жинап алуға қиындықтар туғызатын болды. Сондықтан 1839 жылы бас штабтың капитаны Ширков пен капитан-лейтенант Бодиско жаңа қамал салуға Түпқараған түбегін қолайлы деп тапты. Бұл ұсынысты М.И. Иваниннің 1846 жылғы геогр. зерттеулері де құптады. Жаңа қамалдың құрылысын Орынбордың жаңа губернаторы В.А. Обручевтың бұйрығы бойынша инженер-капитан Геннерих жүргізді. Ежелгі Маңғыстау жолы басталатын жерден жаңа бекініс тұрғызылуынан Хиуа хандығы қатты сескенді.

Иванин адай рубасылары бізге «бұл қамалды салуға Хиуа ханынан келісім алдыңыздар ма, ондай келісімдеріңіз болмаса, көмектесе алмаймыз» деген талап қойды деп жазады. Бас штаб полковнигі М.И. Иванин бұдан адай ауылдары Хиуа ықпалында екен, сондықтан Маңғыстау түбегінде түрікмендерге сүйенген жөн; ертеректе Астрахан ауып кеткен түрікмендердің бәрін қайтадан көшіріп әкеліп, Қаратау бойындағы Бұлақтарға орналастырып егін ектіріп, Хиуадан астық сатып алатын кіріптарлықтан құтқару қажет; ол үшін түбекте түрікмендерді Хиуа шабуылдарынан қорғай алатындай мықты гарнизон ұстауымыз керек деген қорытынды шығарды. Орыс үкіметі Маңғыстаудан жан-жаққа көшіп кеткен түрікмен руларын қайта жинау мақсатында 1858 жылы адай, табын, түрікмен арасындағы алауыздықты тыйдыруға күш салады.

Орынбор мен Самараның генерал-губернаторы генерал-адъютант Катенин Кіші Орданың батыс бөлігінің билеушісі сұлтан Тәукин Ново-Петровск қамалының коменданты подполковник Усковқа екі жақтың аузы дуалы адамдарын тауып, келіссөз жүргізуге бұйырады. Тәукин адай биі Ғафур Қалбыұлыны, Усков түрікмен хожасы ишан Нұрмұхаммед Бектұрлиевті ұсынады. Жергілікті халық арасына келген бұл саяси шараны жүзеге асыруда түрікменнің егдір руының басшылары Мамбетсапа Кулиев пен ишан Бектұрлиев ерекше көзге түсті. Патша өкіметі жергілікті түрікмендер әулие тұтатын Бектұрлы ишанның баласы ретінде қазақ, түрікмен рубасыларынан құран ұстатып ант алған Бектұрлиевке алтын медаль береді. Алайда Хорезм, Балқан, Астрахан ауып кеткен түрікмендер қайтадан жинала қоймайды. Бұл сырт қарағанда татулыққа шақырған секілді оқиғаның ар жағында ұлт араздығының жай-жапсарын жақсы білетін патша саясатшыларының екі ұлт арасындағы ескі өшпенділіктерді қайтадан тірілтіп, екі халықты ыңғайына қарай алма-кезек пайдаланып, бір-бірінің соңына салып қоюды көздеген жымысқы есеп бар еді. Мұндай саясат үшін Ресейдің Орта Азияға байланысты жоспарын жүзеге асыруда аса зор стратег. маңыз атқаратын Маңғыстау тұрғындарының ұлттық жағынан біртекті болмағандығы тіптен дұрыс болатын еді.

Ал Маңғыстау қазақтарының жаңа қамалға байланысты әлгіндей талабына келетін болсақ, олар Хиуа ықпалында болғандықтан осылай істеді деген қорытынды да тым ұшқары. Әлгі тұста Хиуаның дуанбегі Маңғыстау қазақтарына орыс әскеріне қарсы көтеріліңдер деп үнемі үндеу таратып келді. Баймәмбет Маяевты Хиуаға шақыртып та, хат жазып та азғырды. Бірақ ел ішінде ондай толқу орын алған жоқ. Соған ерегіскен Хиуа әскері оқтын-оқтын Үстірт пен Маңғыстаудағы қазақ ауылдарына тиісуді көбейтті. 1847 жылы түгелінен Қаратау бойында отырған елдің іргесінен Хиуа әскерінің дүбірі кеткен жоқ. 1848 жылы 25 мамырда тал түсте 400 атты Хиуа әскері жаңа орыс қамалының түбінде отырған би Маяұлының ауылын шапты. Екі оттың арасында қалған Адай ауылы Хиуа ханы Саид Мұхаммед – Рахимнің тілін бәрібір алмады.

Қарағантүпте салынған Ново-Петровск қамалына Дағыстандағы Петровск (қазіргі Махачкала) қаласымен шатастырмас үшін 1859 жылы Александровск форты деген жаңа ат берілді. Бұл кезде Ішкі Ресейде Каспийден арғы аймақты игерудің жоспары қызу әңгіме боп жатты. Әсіресе, Қырым соғысының батыры генерал-лейтенант С.А. Хрулевтің Орта Азиямен сауда жасаудың серіктестігін құру туралы идеялары жұрт аузында жүрді. Онда генерал Каспий мен Аралда, Сырдария мен Әмударияда кеме қатынасын ашуды, Каспий теңізі мен Челекен, Балқан түбектерін, Жайық, Жем бойларының қазба байлықтарын игеруді, Каспий мен Аралда балық өнеркәсібін ұлғайтуды, Германия мен Франция тауарларына Шығыс базарына жол ашуды, Орта Азиядағы мал шаруашылығын, егіншілікті, жібек, мақта өсіруді, зергерлік кәсіпті кең көлемде өрістетуді ұсынды. Хрулев жоспарына патша сарайы жақсы ықылас білдірді.

Каспийден арғы далаларға тұрақтап табан тіреу үшін Маңғыстау мен Бозащы түбегінде орыс мекен-жайлары көбейе бастады. Жаңадан салынған Александровск фортына 3 км жерде Маңғыстау түбегінің Каспий теңізіне пышақтың жүзіндей болып іреп кірген үшкір мүйістің ұшында Николаевская станицасы пайда болды. Оның дәл түбінен Армян слободкасы орнап, көшпелі қазақтармен сауда жүргізіле бастады. «Осынау құлазып жатқан тағы өлкеде ел қоныстандыру және Каспий теңізінің шығысында орыс балық өнеркәсібін дамыту үшін ұлы ағзамның бұйрығымен Орынбор губерниясының қазақтары шақырыла бастады», – деп жазады сол тұстағы оқиғаларды жақсы білетін жергілікті священник Николай Зверев 1907 жылы басылған «Николаевская станица» атты тарихи очеркінде. – Бұл үндеуге 25 казак отбасы қуана үн қосып, туған жерлерін тастап, патша ағзамның аузынан әлгіндей сөз шығысымен-ақ өздеріне атымен беймәлім жабайы жапан түзге қарай лап қойды. Маңғышлақ түбегі айлағындағы Түпқараған көсесінің құмдақ мүйісіне келіп мекен теуіп, бұл арадағы алғашқы орыс селениесі – Николаевская станицасын салды. 1849 жылдың басында Орынбор губерниясынан 15 отбасы: Делуриндер, Перпелюковтар, Свертюткиндер, Елистратовтар, Языковтар, екі отбасы Разумановтар, Савченкиндер, Черемышенковтар, Даньковтар, екі отбасы Белуниндер, Кривохижиндар, Ломакиндер әулеті келді. Келесі 1850 жылы тағы да бес отбасы: Медведевтер, Кулигиндер, Бабушкиндер, Масленниковтар, Бекетовтар әулеті көшіп келді. 1853 жылы қалған бес отбасы: Верещягиндер, Колодочкиндер, Макаровтар, Колосниченковтар, Карамзиндер әулеті қоныстанды.

Жаңадан қоныстанғандарға үкімет әр бес отбасы үшін алты қабырғалы, шатырлы, кірпіш пеші бар, қарағай үй салып берді. Ол үйлерді Александровск фортында әскери қызметте жүрген солдаттар мен казактар тұрғызды. Үймен қоса әр отбасына діңгегі, зәкірі, желкені бар бір-бір қайық және балық аулайтын ау-құрал алу үшін 70 сом ақша берілді. Жаңа қоныстанушыларға келген бойда үлкендерге толық, балаларға жарты әскери паек берілді. Оның үстіне Александровск фортының коменданты олардың өз кәсіптерін ойдағыдай бастап кетуіне көп қолғабыс жасады. 1858 жылы Орынбор губерниясынан өз қаражаттарына 12 отбасы: екі отбасы Ухановтар, Босовтар, Дедуриндер, Сиволобовтар, Поляковтар, екі отбасы Куреновтар, Гребенковтар, Илющиндер көшіп келді. Оларға қазынадан үй мен қайық берілген жоқ, тек жарты жыл бойына тегін ішіп-жем беріліп тұрды. 1859 жылы өз қаражаттарына тағы да екі отбасы Дубскийлер мен Посадскийлер көшіп келіп, қоныстанды...

Осынау шет аймаққа жаңа қоныстанушылардың әл-ауқатын жақсарту мақсатында ұлы ағзам мынадай жеңілдіктер жасады. 1869 жылға дейін Каспий теңізінің қазынаға қарайтын қай жерінде де балықты тегін аулауға рұқсат етілді; әскери қызметтен және 1904 жылға дейін мемлекеттік алым-салықтардан босатылды, жергілікті тұзды көлдерден үй басына 150 пұт тегін тұз өндіруге рұқсат берілді...

Мұндай жеңілдіктерге қызығып тағы да 40 отбасы көшіп келді... Арада алты жыл өтпей жатып, жаңа қоныстанушылар өздерін казактар қауымынан шығаруды өтіне бастады. Олардың бұл өтініші 1869 жылы қанағаттандырылды. Бұл тұста станицаға Ресейдің әр алуан губернияларынан жаңа қоныстанушылар келе бастады... 1883 жылы Жем сағасында балық аулап жүрген бірнеше қайықты жел ықтырып, Долгий мүйісінен шығарды. Ол қайықтардың иесі Астрахан тұрғыны Василий Григорьевич Тручкин қайықтары қайырлап қап, әлгі араға ұзақ аялдауға мәжбүр болды. Сол жерде олар көп балық аулады. Мұны естіген басқа да Астрахан тұрғындары Долгий мүйісіне лек-лек ағылды. 1897 жылы Долгийде 500 бударка балық ауланды. Елу шана балық тасылды. Бұл жылдары Каспий теңізінің шығыс жағалауынан ауланатын балықтың тең жартысын Долгийде тұратын 37 отбасы аулады. 1891 жылы Долгийде «балықшылар ватагасы салынды...». Священниктің айтуынша, мұндай балықшы поселкелері Қолпы аралында, Қандауыр қойнауында да салынды. Патша өкіметінің Каспийдің шығыс жағалауына орыс тұрғындарын қоныстандыруға осыншалық үлкен мән беруі тегіннен-тегін емес-ті. Ресейдің Азия елдеріне жасар ықпалын тек Каспий теңізінің шығыс жағалауына шығумен ғана шектегісі келмейтіні көптен белгілі еді. Каспий теңізінің шығыс жағалауларын зерттеу қайтадан қызу қолға алынды. 1859 жылы Маңғыстауға Орал қаласынан бас штаб полковнигі В.Д. Дендевиль, коллегия ассесоры М.И. Галкин тілмаш, шығыстың белгілі зерттеушісі Н.И. Ильминский бастаған экспедиция келді.

Алайда Ресей «Хрулев жоспарын» іске асыруға кіріспей тұрып, Австриямен соғысқа кірісіп кетті. Хиуамен екі ортадағы қарым-қатынас бұрынғыдан бетер шиеленісе берді. Орыс әскері Сырдария бойын, Жетісуды, Ташкентті, Самарқандты бағындырды. Енді отаршылдық картасында бояу тимеген ақтаңдақ боп бар болғаны тебінгідей ғана Хиуа хандығы қалды. Оған Ресей де, Англия да бірдей көз сүзуші еді. Жан-жағын шөл қоршап жатқандықтан талай жиһангерлер алыстан айналып өткен бұл өлкені орыс әскері бәрібір бағындырмай тынбасқа бел буды. Оған керекті жағдайдың бәрі туған сияқты. Орыс қару-жарағы Орта Азияға дендеп кіріп, Таяу Шығыстағы Британ жолын бөгей алатындай болды. Каспийдің шығыс жағалауы да біржолата Ресей ықпалына өтті. Оған 1870 жылғы Маңғыстау қазақтарының көтерілісінің қанға бөктірілуі түпкілікті әсер етті. Бұл көтерілістің шығуын жоғарыда үзінді келтірген тарихи очерктің авторы түсіндірді. «1869 жылы үкімет түздіктерден алатын алым-салықтың мөлшерін ұлғайтты: қырғыздар өз бастықтары Бәймембет жаңа салықты жинай бастағанда қатты қобалжыды: ол жылдағыдан көп ақша алып, өзі пайда көрейін деп жүр ме деп ойлап, салық төлеуден бас тартты. Басқарушы уезд бастығынан қырғыздарды салықты көбейту туралы патшаның жарлығымен таныстыруды өтінді. Полковник Рукин 40 қарулы казакпен қырға аттанды. Өкімді жариялауға жиналған қырғыздар казактардың мылтығынан қорыққан боп, полковникке жуымай қойды; алдымен казактардың қолдарындағы мылтықтарын тастауын талап етті. Полковник олардың айла жасап тұрғанын түсінбей, казактарға мылтықтарын жерге тастап, оның қасынан аулақ кетуге бұйрық берді. Казактардың арасындағы фельдфебель қырғыздар айла жасап тұр деп, әлгі бұйрыққа қарсы шықты; полковниктің сотқа беремін дегеніне қарамастан қолындағы қаруын тастаған жоқ. Казактардың полковниктің бұйрығын орындауы-ақ мұң екен, қырғыздар қару-жараққа ұмтылды, ең алдымен өз басқарушыларын өлтіріп, сосын казактарға бас салып, көбін қырып тастады, қалғандарының аяқ-қолын матап тастады. Полковник Рукин атына жетіп қаша жөнелмекші болып еді, оған үлгере алмайтынын көріп, қырғыздарға тұтқынға түспес үшін өзін қақ маңдайдан револьвермен атып өлтірді». Иә, шынында да осылай болғаны рас. Бірақ халық көтерілісінің шығуының себебі бұдан гөрі тереңіректе жатқан-ды. Ново-Петровск қамалы бар болғаны екі айдың ішінде салынды. Әу баста онда 14 зеңбірек болды, артынан ол жиырма төртке жетті. Көп ұзамай Ново-Петровск қамалы, Александрбай мен Красноводск шығанағының маңындағы әскер 3600 адамға жетті. Жем бойында да әскери қамал салынды. Көшпелі халық қайда барса да, алдынан өңешін созып патша зеңбірегі шықты да тұрды. Патша өкіметі Маңғыстау түбегіне жаңадан көшіп келіп жатқандарға істеген жақсылығын жергілікті тұрғындарға жасамады. Оларға кемсітушілік саясатын жүргізді.

Ново-Петровск қамалы салынып біткен бойда жергілікті қазақтар мен түрікмендер ау жайып күн көріп жүрген балығы мол сулар жаңа қоныстанып жатқан казактардың тегін иемденуіне берілді. Арада 9 жыл өтпей жатып, қамал маңындағы казактар мен түрікмендердің барлық қайығы жойылып жіберілді. Бұл турасында 19 ғасырдың 80-жылдары Каспийдің шығыс жағалауын аралап көрген бас штаб полковнигі Беляевский: «Адайлар маған өздеріне балық аулауға тыйым салынып қойғанына әлденеше рет шағым жасады... Қазір адайлардың бейбіт кәсіппен шұғылдануына жасалған бұл тиылым олардың арасында наразылық туғызып, өшпенділік пен қызғаныш өртін өршітіп, цивилизацияға үйір боп, орыстармен жақындасуына қиындық келтіріп отыр», – деп жазған-ды. Патшаның отарлау саясаты қазақтардан алынатын алым-салықтың түрін бұрынғыдан да көбейтіп жіберді. Оның үстіне ол кезде Ресей Каспийден арғы өлкеге басып кіру саясатын мықтап ойластыра бастаған-ды. Бұған байланысты әскери операциялардың ауыртпалығы қазақтардың мойнына түсті. Орыс отрядтарын көлікпен, қоммен, жүк артып, көлік бағатын қара жұмыскерлермен солар қамтамасыз етуге тиісті болды. Сол кездегі Кіші жүз қазақтарының бәрінің де басында бар бұл тауқымет, әсіресе, Маңғыстау қазақтарына ауыр тиді. Олар бір жағынан Батыс Орданы билейтін сұлтандарға алым-салық төлесе, екінші жағынан іргелеріндегі Александровск фортының комендантына алым-салық төледі. Бір бүйірдегі Хиуа ханы да біздің жерімізді жайлап отырсың деп оқтын-оқтын қарулы әскер жіберіп, ұшыр, зекет жинап әкететін.

Оның үстіне адай қазақтарының басын біріктіріп отырған саяси, экономикалық, аумақтық бірлестік те жоқ еді. Он топқа бөлінген оларды он сардар билейтін. Бес сардар жоғарғы адайлар дистансасының бастығына бағынса, бес сардар төм. адайлар дистансасының бастығына қарайтын. Екі дистансаның да басында бір кезде Хиуа хандығымен тығыз байланыста болған, ол ықпалдан әлі ірге ажыратып үлгермеген Ғафур Қалбин және Баймәмбет Маяев дейтін жергілікті шонжарлар тұрды...

Аталмыш көтерілістің тұтануына осы екі билеушінің Орал облысының басқармасына шақырылуы түрткі болды. Орыс шекара өкіметі оларды 1868 жылғы қазақ өлкесін билеу туралы алынған жаңа ережелермен таныстырды. Бұл жаңа реформа түтін басына 3 сом 50 тиыннан салық жинауды (бұрынғы салық мөлш. 1 сом 30 тиын болатын); үй санын дәл есепке алуды; ел билеушілерін сайлап қоюды, уездік соттарды тағайындауды, жерді мемл. меншік деп тануды, ру-рудың орнына болыстар мен ауылдарға бөлінуді, паспорт жүйесін енгізуді талап етті.

Мұндай хабар ел арасында толқу туғызды. 1868 жылдың көктемінде Маңғыстау қазақтары түгел дерлік атқа мінді. Көтерілісті қалың бұқарадан шыққан Досан Тәжиев, Алғи Жалмағамбетов, Ержан және Ерменбет Құловтар басқарды. Анық бағдарламасы жоқ, шаруа бұқарасының ызасынан туған стихиялық көтерілісті басып-жаншуға Кавказ, Орынбор, Еділ бойы әскери округтерінің жазалаушы отрядтары белсене араласты.

Жан-жағын әскер торлаған алақандай аймақтың тұрғындарының стихиялық ереуілінің жеңіске жетпейтіні, сірә белгілі еді. Ол қайта бұл аймақта отаршылдық режимнің бұрынғыдан бетер күшейе түсуіне себепші болды. «Военный сборник» журналында көрсетілген мәлімет бойынша көтерілістен бұрын он мың үйден түтін салығы алыныпты, ресми есеп бойынша өлке тұрғындары жиырма мың үйге жететін-ді, ал жергілікті қазақтардың өздеріне айтқызсаңыз, ол тұстағы Маңғыстаудағы қазақтардың саны отыз мың үйге таяу көрінеді. Түрікмендермен болған қақтығыста адайлар 15 мың салт атты шығарады екен. Сонша халықтан өлкеде көтеріліс басылған кезде бар болғаны он мың үй қалыпты. Былайғылары жазалаушы отрядтардың қолынан қырылды, көтеріліс басылғасын көрші аймақтарға тозып тарап кетті. Аталмыш журнал бірақ соның өзін аз көрді. Ол геогр. орны, жергілікті жағдайларына қарағанда, біздер үшін болашақта үлкен маңыз атқаратын «осы өлкені отарлауда әлі күнге ештеңе жасалмай отыр» деп қынжылады. Отыз мың үйден он мың үй зорға қалса да, отаршыл саясаттың сәуегейлеріне, бұл өлке әлі жүген-құрық тимей жүргендей көрінеді. Сөйтіп, патша әскері өз жолындағы бұратана халықтарды да біржолата бұғалықтап алған-ды. Енді Хиуаға кірер қақпаның бәрі де айқара ашылған-ды. Оған терістіктен генерал В.А. Перовский басқарған Орынбор отряды, оңтүстік шығыстан генерал К.П. Кауфман басқарған Түркістан отряды, батыстан князь Михаил Романовтың қол астына қарайтын Кавказ әскерінің екі отряды шабуыл жасайтын болды. Ол тұста Маңғыстау да патша әулетінің Кавказдағы өкілі, князь Михаилдың қол астына қарайтын. Каспий теңізінен Хиуаға дейінгі ұлан-байтақ шөл даланы басып өтетін әскери жорыққа бірден-бір көлік түйе еді. Түйе жинау Маңғыстау приставы Н.П. Ломакин мен Красноводск приставы полковник Маркозовқа тапсырылды.

Оның үстіне отрядқа керекті азық-түлік, жем, қом, арқан-жіп, т.б. керек-жарақтардың бәрі халықтан жиналатын болды. Маңғыстау приставы Ломакин қарулы отрядпен, зеңбірекпен елге шығып, көлік жинауға кірісті. Алдында ғана қансоқтаға ұрынған халық патша өкіметінің мына қылығынан шошынып, тоз-тоз болып беті ауған жаққа көше бастады. Түбектің түкпір-түкпіріне қарулы отрядтар жіберілді. Олар бейбіт ауылдарды шауып тонауға кірісті. Бесоқтыдағы қорғаныс пунктінің бастығы майор Навроцкий 200 атты казакпен түн ортасында Қайдақ шығанағының маңындағы Боғда, Мәлібек, Өтес құдықтарының басындағы ауылдарға тартты. Мұндай шапқыншылық Маңғыстау мен Үстірттің кез келген жерінде болып жатты. Осындай озбырлық операция тұсында Итбай құдығының маңында көшіп жүрген ауылдар қарулы әскерге қарсы шайқасқа шығып, кейін орыс армиясының белгілі қолбасыларының бірі болған, ол кезде бас штаб полковнигі Скобелевті және екі офицерді, бірнеше казактарды жаралап, өздері 11 адамынан айрылды. Бірақ жарақты жауға айдалада көшіп-қонып жүрген қаймана қазақ не істей алсын! Ел ішіндегі ереуілге қарамастан Хиуа жорығына керекті әзірліктің бәрі жасалды.

Әр отбасы 2–3 түйе, 5–10 қой-ешкі беруге тиісті болды. Маңғыстау отряды 1873 жылы 14 сәуірде Кендірлі түбегінен аттанатын болды. Көктем шыға жолға аттанған бұл отряд Хиуаны бағындыруда ерекше көзге түсті. Сол жылы Маңғыстау приставы Красноводск, Теке приставтарымен бірге Закаспий облысының қарамағына берілді. Орта Азияны бағындырып, мақсатына жеткен патша өкіметі енді бір кезде генерал Хрулев айтқан жоспарды жүзеге асыра бастады. Арал мен Каспийде пароходство ашылды. Балық өнеркәсібі де ұлғайтылды. Түпқарағандағы Форт-Александровск гарнизоны да үлкейді. Бірақ Маңғыстау Ресей мен Орта Азия арасындағы қатынас жолдарынан тағы да шет қалды. Енді түйе керуендерінің заманы өтті. Теңізді де, құрғақты да бу машина биледі. Баяғы аттың жалы мен түйенің қомындағы Маңғыстау бұрынғы бар маңызының бәрінен айрылды. Каспий мен Орта Азияны жалғастыратын темір жол енді Хрулев айтқандай «қазақ даласы арқылы» өтпей, Красноводскіден Балқан айналып, Копет-Дагты жағалап, Бұхара, Самарқанд, Жизақ арқылы Ташкентке тартылатын болды. Орыс мемлекеті ағылшындар отарлаған күнгей Шығыс елдерімен көрші жатқан жаңа шекарасын темір жол арқылы бекем ұстауды көздеді. Ежелгі экономикалық қатынаста сауда-саттық арқылы, ерсілі-қарсылы шұбырған керуендер арқылы, жорықтарға ыңғайлы жолдар арқылы атағы шыққан өлкенің басындағы бақыт құсы біржолата ұшқандай болды.

Мұнай өндірісі

Бірақ сол аталмыш жылдардан бастап-ақ, жер бетінде атымен жаңа экономикалық дәуір – индустриялы өнеркәсіп заманы орнаған-ды. Еуропа мен Азия арасындағы ең алғашқы темір жол магистралін Балқан асырып, бұрып әкеткен де сол Челекеннің мұнайы мен Орта Азияның мақтасы, дәлірек айтқанда, өнеркәсіпке керек шикізат көзі еді.

Бұрынғы экономикалық дүние тіршілігін жол билесе, енді жаңа заман экономикалық индустриялы өнеркәсіптің наны – кен билейтін болды. Орыс Ғылым академиясының бұл өлкеге назар аудара бастағанына екі ғасырдан асып барады. 18 ғасырдың 70-жылдары академик С.Г. Гмелин екі рет келіп кетті. Одан соң Э.А. Эверсман мен С.Г. Карелин зерттеді. Олар өлкенің табиғатын ғана емес, кен байлықтарына да шұқшия зер салып бақты. Карелин 1832 жылғы экспедициясының журналына «Мен бір тамашаны көрдім; ескегіміз қайраңға әр тиген сайын майлақы жасыл бірдеңелер су бетіне жүзіп шығады. Сол бір үлкен дөңгелек майлақы шелпекшелерді тексеріп көріп едік, Каспийдің батыс жағалауы мен шығыс жағалауы шылқи бөгіп жатқан тап-таза ақ мұнай болып шықты», – деп жазды.

1840 жылы есебін тауып бұл маңайға бір соғып кеткен ағылшын офицері Дж. Аббот та бұл өлкенің геологиясына көш-жөнекей сұқтанып бағыпты. Александровск фортын саларда осы аймақта геодезиялық зерттеу жүргізген М.И. Иванин де Кертті құдығының қасында тас көмір, Қаратау мен Ақтау арасындағы алқаптан, Бөрлі, Керт, Сиырсу құдығының маңынан мұнай мен темір кенінің нышанын байқағанын жазады.

1871 жылы патша сарайының кен істері жөніндегі кеңесшісі, инженер, князь Цулукидзе Маңғыстаудағы көмір кендерін аралап көріп, өндіріске аса пайдалы деп тапты. Ол Тарталы, Апажар құдықтары маңынан қазылып алынған тас көмірді бумен жүретін «Бухарец» шхунасында отын ретінде пайдаланып көрді. Сарытас айлағынан шығып, Құлалы аралына, одан Түпқараған мүйісіне дейін 140 км жол жүрген бұл сынақтан Маңғыстау көмірі сүрінбей өтті. «Кавказ және Меркурий» қоғамы теңіз істері басқарушысы, 1-дәрежедегі капитан Эльфеберг жергілікті қазақтардан көктемге дейін елу мың пұт көмір қазып, Николаевская станицасына (қазіргі Баутин порты) жеткізіп беруді өтінді. Бұл Маңғыстау кен байлықтарын игерудің басы болды. Өлкені әр жылдары Базинер (1842), Н.А. Северцев пен Г.И. Борщов (1857), С.Н. Никитин (1892), М.В. Баярунас (1912, 1917), О.С. Вялов (1929), В.В. Богачев (1907), А.Д. Архангельский (1913–1915), А.В. Барбот де Марни, А.Н. Рябинин, А.С. Берг (1894–1903), А.Л. Яншин (1944–1946), С.С. Размыслов пен Корышев (1948) секілді белгілі геологтар зерттеді. Маңғыстауды зерттеуде, әсіресе, белгілі орыс геологы Н.И. Андрусов ерекше көзге түсті. Ол бұл аймаққа алғаш рет 1887 жылы аяқ басты, 1907–1908 жылдары арнайы келіп зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сол зерттеулердің нәтижесінде 1915 жылы Маңғыстаудың геологиясы туралы үлкен бір томдық қомақты еңбегін жариялатты. Андрусов Маңғыстауды зерттеген геол. мектептің негізін салды. Оның шәкірті Баярунас 1910–1911 жылы фосфорит, 1926–1929 жылдары тас көмір кендерін тапты.

Сол тұстағы экспедициялар жайында Баярунастың шәкірті Н.И. Луппов: «1928 жылы жиырма төрт жастағы студент мен Михаил Викентьевич Баярунастың геологиялық отрядында прораб болып істедім. Форт-Александровскіден түйеге, атқа мініп Қаратауға қарай жолға шықтық. Шығыс Қаратаудың оңтүстік-шығыс бетіндегі Қызылсу құдығының басында аялдама жасадық. Бізге сақал-мұртын қырғызып тастаған етжеңді, орта бойлы, орта жастағы бір адам келіп жолықты. Орыс тілін жақсы біледі. Ол Тұрмағанбетов Оразмағанбет екен. Ғалымдар келіп жатыр дегенді естіп, бізді қонаққа шақыра келіпті. Дастарқан басында әзіл-қалжыңын араластыра отырып, өзінің де осы түбектің қазба байлықтарын зерттеумен шұғылданып жүргенін айтты. Біз ол арада төрт күн кідірдік. Тұрмағанбетов бізді жалаңаштанып қалған құмтас қыратына апарып, аумағы онша үлкен емес жосалы төбені көрсетті... Менің көзімше, басқа кен орындары жөнінде ештеңе айтқан жоқ. Ондай әңгімесін Баярунасқа оңаша айтқан болуы керек. Біз аттанарда Тұрмағанбетов Баярунасқа бір боз ат сыйлады. Келесі жазда келгенімізде Баярунас оған радиоқабылдағышты сыйға тартты. 1930 жылы Баярунас Тұрмағанбетовпен Қаңға баба дейтін жерде кездесті. Бірақ мен ол кездесулерінде болған жоқпын», – дейді. Соған қарағанда, ол кездегі геол. зерттеулерге жергілікті қазақтар да ат салыса бастаса керек. 1925–1926 жылдары Андрусовтың тағы бір шәкірті, проф. В.В. Мокрынский түбектің геол. картасын жасады. Егер бұл еңбектерге П.Я. Авров, А.А. Бакиров, И.И. Бок, Ю.Н. Годин, А.И. Димаков, Р.Г. Гарецкий, М.Г. Гринберг, В.А. Загоруйко, К.А. Замеранов, Б.Ф. Дьяков, Н.А. Калинин, Ю.А. Кузнецов, О.А. Кузьмина, К.В. Кручин, И.О. Брода, В.С. Мильничук, М.Ф. Мирцинк, Т.Жұмағалиев, Г.Е. Дикенштейн, Н.Имашев, В.Е. Хаин, С.Шақабаев, С.Шалабаев, А.Кәрімов, Ж.Хайрутдиновтардың әр жылғы зерттеу еңбектерін қоссақ, Маңғыстау жайлы геол. әдебиеттің бүкіл бір үлкен кітапханасын көзге елестетуге болар еді. 30-жылдары Ембі мұнайы мен Батыс Түрікменстанның мұнайы, Қарабұғаз сульфатының ашылуына байланысты Маңғыстау байлығын игеру мәселесі де ауызға алына бастады. «Советская степь» газетінің 1930 жылғы 5 маусым күнгі санында В.Соболевскийдің «Қарабұғаз – Маңғыстау комбинатын құру керек» деген көлемді мақаласы жарияланды.

Ол кезде кеңес инженерлерінің Каспийдің Шығыс бетіндегі барша қазба байлықтарды қатар игеріп, жаңа индустр. бойлық ашу идеясын қызу қолдағанын К.Паустовскийдің «Қарабұғаз» повесінен білуге болады. Повесте Ембі инженері Давыдов: «Қарабұғаз бізге не бере алады, ал Ембі Қарабұғазға не бере алады? Өте тамаша! Біз мұнай береміз, бірақ біздің мұнайымызды отынға пайдалану обал болар еді. Біздің ең түстіктегі мұнай кендеріміз – Қарашүңгіл, Қаратон тағы басқалары Қарабұғаз бен Маңғыстаудан онша алыс емес. Менің ойымша, теңіздің бүкіл шығыс жағалауы – Ембі, Маңғыстау, Қарабұғаз, сонау Чикишлярға дейінгі аралық шөл аймаққа шектес жатқан аса қуатты индустр. бойлыққа айналуға тиісті. Біз мұнай береміз, Маңғыстау көмір мен фосфорит, Қарабұғаз – мирабилит, күкірт қышқылын, сода тағы басқа химия бұйымдарын, Чикишляр – газ, Челекен – мұнай мен азакерит береді. Баку батысты жабдықтаса, біз шығысты жабдықтаймыз», – демейтін бе еді. Соболевский де Ембі мен Челекенде мұнай, Қарабұғазда химия өнеркәсібін ойдағыдай дамытуда Маңғыстау кен көздерін ашу үлкен қызмет атқарған болар еді деп есептейді.

Оның пікірінше, бұл түбекте ең алдымен фосфорит өндіруді қолға алған дұрыс, өйткені Төбе құдықтағы бірінші, екінші фосфорит кен қабаты, Қаңға бабадағы бірінші қабат, Ұланақтағы екінші қабат, Жыңғылдыдағы үшінші қабат Маңғыстауда сол тұста Ақтөбеде салынып жатқан химия комб-нан әлдеқайда қуатты тыңайтқыш өнеркәсіп орнын ашуға мүмкіндік берер еді деп санайды. Соболевский жаңа Маңғыстау индустр. ауданында екінші орынға марганец өндіруді қояды. Сол тұстағы бүкілодақтық геология к-тінің есептеуі бойынша Форт-Шевченкодан 25 км шығыста құм қабатында жатқан қалыңд. 20 метрге дейін баратын, геол. сипаты Никополь мен Чиатурға ұқсайтын пиролюзит қабаты шын мәніндегі «дүниежүзілік масштабтағы» ірі кен орны. Бұл кен орнының әрбірінен құрамында 22% марганец бар 0,3 т-дан 3 т-ға дейін руда өндіруге болады. Кеннің қоры 34,7 млн т-ға жететінін, одан 7,8 млн т. металл күйіндегі таза марганец алынатынын есептеп шығарған Бүкілодақтық геология к-ті өзінің бюллетенінде Маңғыстау марганецінің тек одақтық қана емес, дүниежүз. маңызы барын, бірақ болаттың ең бір жоғарғы сорттарын жасауға керек бұл руданы өндіруге қатынас жолдарының жоқтығы қолбайлау болып отырғанын атап көрсетеді. Соболевский аталмыш мақаласында қант өнеркәсібінде, басқа да өнеркәсіп салаларында ауадай қажет Маңғыстау целестиніне (күкірт қышқылды стронций) де зор маңыз береді. Ол сонымен қатар Көгесем құдығының маңында қалыңд. 0,7 м-лік 14 көмір қабаты, Түйесу, Қамыстыда 30 км-ге жететін көмір кені, Жарсу құдығы маңында қалыңд. 2 м-лік көмір қабаты, Бозащы құдығына жақын жерде қалыңд. 0,5 – 2 м-лік көмір қабаты табылып отырғанын айтады. Автор жердің шалғайлығы мен қатынас жолдарының жоқтығын алға тарта беретіндерді қатты сынап, Маңғыстау түбегіндегі қазба байлықтарға айрықша көңіл бөлу мәселесін ұсынды.

Шынында 30-жылдардан бастап, Маңғыстау түбегінің байлығын кешенді түрде игерудің мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеу қолға алына бастады. Оған төмендегі «Маңғыстау байлығы» деп аталатын ТАСС хабары толық дәлел бола алады: «Маңғыстау» түбегінде табылған мыс кендерін зерттеу жөніндегі экспед-ны басқарған «Главцветметтің» аға геологы Замятин Мәскеуге қайтып оралды. Экспедиция құрамында Замятиннен басқа КСРО Ғылым академиясының геологы Баярунас, «Қарабұғазхимнің» геологы Никонов болды. Замятин ТАСС қызметкеріне былай деп хабарлады: «Экспедиция 1500 км жер жүріп өтті. Оның қарауында 3 жүк, 2 жеңіл автомашина, жақсы жабдықтар болды. Экспедиция жұмысының нәтижелері өте қызғылықты. Кварц құрамындағы және 2 км-ге дейін созылатын құмтас қабаттарындағы қалың емес мыс кендері табылды. Бір қызығы, экспедиция аталмыш ауданда бұдан бір мың жылдай бұрынғы мыс қазған ескі орындарды ұшырастырды. Одан бос жыныстар мен пайдаланылмаған кен кесектерін, шлактарында 15%-ға дейін мыс бар құйма қалдықтарды көрдік. Экспедиция сол сияқты темір кендерін де анықтады. Қалыңдығы бірнеше м-ге дейін жететін 3 – 4 км жерді алып жатқан аса бай темір кені қабаттарын кездестірдік. Қалыңд. 30 м-ге дейін жететін бор тас құрамындағы темір кені қабатының біреуінің шамамен 12 км жерді алып жатуы мүмкін деп жобаладық. Қазір біз алып келген мыс және темір кені үлгілері лабораториялық тексеруден өтуде. Алдын ала есеп бойынша мыс кенінің сапасы жақсы: кен құрамындағы мыс 8%-ға дейін жетеді. Маңғыстауда мыс және темір кені қабаттары табылуының үлкен маңызды болатын бір себебі, – дейді Замятин, – бұл түбекте тас көмірдің едәуір қоры бары анықталып отыр. «Главугольмен» келісім бойынша осы жылғы қазаннан бастап түбекте көмірдің өндірістік барлау жұмыстары жүргізіледі. Маңғыстауда мұнайдың айқын нышандары барын да естен шығаруға болмайды. Мұның бәрі жергілікті отын қорын жасауға мүмкіндіктің жеткілікті екендігінің айқын дәлелі. Экспед. Маңғыстау кен қазбалары тиісті ұйымдардың, атап айтқанда, «Главуголь», «Главцветмет», «Главнефть», Ғылым академиясы және басқаларының күштерін біріктіріп, жан-жақты зерттелуі керек деген қорытындыға келді. Тек осылай күш біріктіріп, қаржы біріктіріп, кешенді түрде әрекет еткенде ғана Маңғыстау кендерін өндірістік пайдалануға беруді ойдағыдай жүзеге асыруға болады. Экспед. Маңғыстау байлықтарын кешенді түрде зерттеуді келесі жылдан бастап қолға алу туралы мәселе көтермекші. Ол үшін барлау және іздестіру жұмыстарына алдын ала кірісе берген жөн. Ең алдымен, әуеден суретке түсіру әдісін кеңінен пайдалануымыз қажст. Маңғыстаудың ойдағыдай зерттелмей келгендігі сонша, оның әлі күнге дұрыс картасы да жасалмапты». Маңғыстау қазба байлықтарын зерттеуге Ленинградтағы Бүкілодақтық геол. барлау ғылыми-зерттеулер институтының атқарған қызметі орасан зор. Сол институттың ғылыми қызметкері С.Н. Алексейчик 1934 жылы Маңғыстау түбегінде мұнай-газ кендеріне тән жер асты күмбездері барын анықтады. Ол бес жыл бойы жүргізген жүйелі зерттеулерінің нәтижесінде 1941 жылы Маңғыстаудағы мұнай кендері орналасуының алғашқы сұлба-картасын жасады. Түбекте соғысқа дейінгі 1937 – 1941 жылы, соғыстан кейінгі 1947 – 1949 жылдары геол. зерттеу жұмыстарын проф. В.В. Мокринский басқарды. Бұл тұста Орт. Маңғыстаудың геологиясы мен көмір кен орындары тыңғылықты зерттелді. Сол зерттеулердің нәтижесінде 1939 жылдан бастап Маңғыстау көмір кенін өндірістік негізде игеру қолға алынды. Соғыс жылдарында Маңғыстау көмірі Каспий теңізі арқылы еліміздің орт. аудандарына тасылып тұрды. Соғыс аяқталғаннан кейін Маңғыстау индустриясының көшбасшысы болған көмір шахталары кен қабаттарының жастығына байланысты қайтадан жабылып қалды.

Геологтар соғыстан кейін Маңғыстаудан негізінен мұнай іздестіре бастады. Бүкілодақтық геол. ғылыми-зерттеулер институты 1959 жылы Маңғыстауға Б.Ф. Дьяконов, Н.Н. Черепанов, Н.К. Трифоновтар басқарған аса ірі кешенді экспед. жіберді. Бұл экспед. Өзен мұнай құрылымын анықтап, картаға түсірді. Жетібай кен орнының жобасын болжады, сөйтіп, түбектегі мұнай-газ кен орындарын бұрғылау жұмыстарын жүргізуге ғылыми негіз жасап берді.

Маңғыстауды зерттеу жұмыстары 60-жылдардан бастап Қазақстан геологтарының «Мангышлакгазонефтеразведка», «Казнефтегеофизика» трестері мен Батыс Қазақстан геология басқармасының қолына көшті. 1959 жылы Атырау қаласында Маңғыстау мұнайы мен газын игеру проблемалары жайында одақтас республикалар өкілдерінің қатысуымен өткізілген Қазақстан ғылым академиясының көшпелі сессиясы – түбек байлықтарын шын мәніндегі индустриялық негізде игерудің басы болды. 1966 жылы Маңғыстау мұнайын ашқан Ж.Досмұханбетов, Б.Ф. Дьяконов, Ш.Есенов, Е.И. Иванов, Н.Имашев, Н.А. Калинин, X.Махамбетов, В.Т. Матвеев, В.П. Токарев, Н.И. Черепанов, X.Өзбекғалиевтарға Лениндік сыйлық берілді. 1961 жылы 5 маусым күні Жетібай дөңінде мұнай фонтаны атқаны талай ғасыр саяхатшыларының аузына ілігіп жүрген Маңғыстау «алтын сандығының» ашылған күні болды.

Өлкемізден мұнай фонтаны атқылап, кен орындары ашылып жан-жақтан ағылып түбек байлығын игерушілер келе бастады. Осы жерде айта кететін бір жай ол үлкен өндіріске қажетті су мөлшері еді. Болашақта Еділ мен Әмудария сияқты ірі су көздерінің суы тартылады деп есептелініп, уақытша үш-төрт жылға жететін су көзін тауып, ірі құрылыстарды бастау керек болды. 1964 жылдың басында Сауысқан құмынан, одан кейін Түйесудан жаңа су көздері табылып, бас аяғы бір жыл ішінде 70 км Сауысқан – Өзен құбыры іске қосылды. Міне, сол су жүйесі 35 жыл бойы кеніш тұрғындарын әлі қамтамасыз етуде. Кейінірек 15 – 20 жылдан соң жеткізілген Қиғаш (Еділдің тармағы) суы пайдаға асырылғанмен, ойдағыдай таза болмады. Сондай-ақ Орта Азия газ құбыры бойындағы тартылған Әмударияның суы мал шаруашылығына да жарамай қалды. Жаңа өндіріс ошақтарының іске асуына байланысты 1965 жылы Қазақстанда мұнай өндіру деңгейі 2 млн т болса, 1969 жылы 10 млн т-ға жетті. Мұнай-газ саласындағы ұлттық кадрларды дайындау мақсатында Қазақ политех. институтының (қазіргі ҚазҰТУ) Маңғыстау бөлімшесі ашылып, 1962 жылы геология және мұнай-газ кен орындарын барлау инженерлерінің алғашқы мамандары бітіріп шықты. 1970 жылдан Қазақстанда мұнай өндіру жылына 15 млн т болса, соның 12 млн т-сы қазыналы түбек еншісінде еді. 1969 жылы Өзен – Гурьев мұнай магистралі іске қосылса, 1970 жылы ұзындығы 711 км болатын Гурьев – Куйбышев құбыры пайдалануға берілді. 1971 жылы Гурьев – Астрахан т. ж. тартылды. Теңге – Маңғышлақ кен орындарын жалғастыратын газ желісі де осы жылдары ашылды. 1972 жылы Батыс Қазақстанды Орта Азиямен, орталықтармен байланыстыратын Қоңырат – Бейнеу жолдары қосылды.

Қазақстандағы мұнай-газ кен орындарының жаңа кезеңдері Қарашығанақ, Теңіз сияқты ірі өндіріс ошақтарымен тікелей байланысты. Каспий теңізінің солтүстік-шығысындағы бұл кен орындары 1979 жылы ашылды. Тереңдігі 5396 м-ден алынған мұнай Каспий маңы аймағында мол қордың бар екенін көрсетті. Республика өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін оның экономикалық саяси өмірінде өзгерістер болды. Көптеген шетелдік инвесторлар өз қаржыларын осы бағытқа жұмсай бастады. 1992 жылы Ресей, Қазақстан «Оман ойл Компани» Каспий труба желісі консорциумын бекітті (КТК). Осы КТК-нің Теңізден Новороссийскіге дейін тартылатын 1600 км желісі жылына 67 млн т. мұнай тасымалдауға міндетті болды.

Соңғы жылдары Қазақстан жерінде әр түрлі дәрежедегі халықар. форум, конференция, семинарлар өтіп, мұнай-газ секторларын дамытудағы келелі істер шешімін табуда. Қазақстан экономикасының локомотиві болып есептелетін мұнай-газ саласының жарқын болашағы, шешуші қадамы әлі алда. Қазақстан мұнайы, оның игерілуі жайындағы мақала соңында осынау ел игілігін игеруде аянбай еңбек еткен ғалымдар, басшылар жөнінде бірер сөз айтпай кету азаматтыққа жатпас еді. Әсіресе, осынау күрделі де ауқымды істің басында ғылымның көш бастаушысы, ұлы ғұлама Қаныш Сәтбаевтың тұруы заңды. Жазушы Медеу Сәрсекеевпен бір кездесуінде КСРО Орта машина жасау министрі Е.П. Славский «осы бір түбектің игерілуіне, темір жолдың тартылуына мені көндірген Қаныш, сондықтан бұл күнде оның дәнін теріп жеп жүргендер Қаныштың алдында мәңгілік қарыздар» деп нақты бағасын берген еді. Акад. Ш.Есенов, КазНИГРИ-дің алғашқы директоры, кейін геология министрі болған С.Шақабаев, геологтар Өзбекқалиев, Токаревтер, Қазақстан мұнай-газ, геология саласына бір адамдай еңбектері сіңген Г.Жолтаев, С.Құрманов, Б.Қуандықов, М.Майлыбаев, С.Шалабаев,А.Б. Ли, Т.Ақышев, И.И. Шмайс, З.Бөлекбаев, Т.Сарбуфин, А.Махутов, С.Өтебаев, Л.К. Қиынов, С.Қырымқұлов, Ж.Жанғазиев, К.В. Виноградов, А.А. Абдуллин, М.Сәлімгереев, т.б. мамандардың еңбектерін атап өту абзал. Сонымен қатар сол жылдары Түрікменстан, Өзбекстан, Қазақстан жерлері кіретін Тұран плитасында сол елдердің ғалымдары да бірлесе жұмыс істеді. Әсіресе, Түрікменстан мен Қазақстан геологтары арасындағы терең ғылыми байланыс Маңғыстау, Атырау жерлерінің тау жыныстарының құрылысын зерттеуде, көптеген кен орындарының ашылуына зор септігін тигізді. Қазақстан геологтарымен бірлесе отырып 1980 жылдары көптеген ғылыми геологиялық есептер жасалынып, еңбектер жазылды. «Мезозой дәуіріндегі Солтүстік-батыс Түрікменстан, Оңтүстік Маңғышлақ және Үстірттің геологиялық құрылысы» атты Қ.Аманниязовтың еңбегі сол жылдардың, бірлесе еңбектенудің жемісі еді. Кітап күні бүгінге дейін маңызын жоғалтпаған еңбек болып табылады. Бірлесе жұмыс істеу, зерттеу бағытындағы еңбектер көптеген халықар., одақтық, респ. конференция, кездесулер негізіне арқау болды. Сол жылдары осындай құнды кездесулер өтуіне Қазақстанның геология министрі болған С.Шақабаевтың, КазНИГРИ-дің директоры Т.Жұмағалиевтің азаматтық, ұйымдастырушылық қабілеттері зор көмегін тигізген еді. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де Маңғыстау жерінде көптеген ауқымды жұмыстар жасалды. 1976 жылы іргетасы қаланған Қазақ политехикалық институтының бөлімшесінің негізінде 1993 жылдың маусымында Ақтау политехникалық институты болып қайта ашылды. Ақтау қаласында өнер уч-щесі ашылып, оны республикаға танымал көптеген жастар бітіріп шықты. 1995 жылы облыс орталығында Адай ревкомының төрағасы болған, қуғын-сүргін құрбаны Тобанияз Әлниязұлына ескерткіш ашылды.

Республикамыздың батыс шекарасы, шет елдерге шығар бірден-бір теңіз қақпасы да Маңғыстау жері болып табылады. 1996 жылы 17 тамызда Ақтау қаласында Қазақстан Республикасының әскери-теңіз флотының туы көтерілді. Қолбасшы болып контр-адмирал Р.А. Комратов тағайындалды. Ақтау және Баутин порттары әскери теңіз күштерінің базасы болды. Ақтау теңіз порты 1963 жылы уран өндірісі мен мұнай кен орындарын игеруге көмек ретінде құрылған еді. Порт сонымен қатар БН-350 атом электр ст-ның құрылысын салуда ерекше рөл атқарды. 1999 жылы Ақтау теңіз портын қайта өңдеудің бірінші кезеңі аяқталды.

Бекет ата

1999 жылдың көктемінде Қазақстан Республикасы ҰҚК-нің аймақтық шекаралық басқармасы құрылды. «Батыс» штабының орталығы Ақтау қаласына орналасты. Ақтау қаласында сонымен қатар теңіз қарулы күштерінің офицерлерін даярлайтын әскери-теңіз уч-ще ашылды. Бұл оқу орны қазір жоғары білімді мамандар даярлайтын институтқа айналды. 2000 жылдың 8 – 10 қыркүйегі аралығында Сенек – Сұмса жерінде ағартушы абыз, үлкен діни қайраткер Бекет атаның 250 жылдығы республика көлемінде аталып өтті. Оғыландыдағы Бекет атаның өз қолымен салған мешіті ҚР Президенті Н.Назарбаевтың бастамасымен бөлінген қаржыға қайта өңдеуден өтіп, басына келіп тағзым етушілерге арналып тұрғын жай салынды. 2001 жылдың 6 қыркүйегінде Назарбаев Ақтау теңіз портында болып Ақтау – Ноушахр (Иран), Ақтау – Баку (Әзірбайжан), Ақтау – Оля (Ресей) бағыттарындағы транспорттық байланыс паромының ашылу лентасын қиды. 2002 жылдың сәуір айында Ақтау теңіз порты еркін экономикалық аймақ болып құрылған болатын. Өзінің сөзінде Назарбаев паром терминалының ашылуы Еуропадан, Таяу Шығыстан, Қытайдан, Оңтүстік-Шығыс Азиядан жүктер тасымалдауға зор мүмкіндік беретінін айтты. 2003 жылдың 16 сәуірінде Маңғыстау мен Атырау облыстары аумағында орналасқан Батыс әскери окр-нің аймақтық шекарасында «Батыс-2003» кең көлемді стратег. шұғыл тактикалы, командалық штабтық жаттығу болып өтті. Бұл жаттығуға алты мыңдай солдат пен офицер, екі мыңнан астам танк пен сауытты техника қатысты. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері осыншама зор ауқымды жаттығу алғаш рет өткізілді. 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ақтау теңіз порты және оған жақын орналасқан жерлер арнаулы экономикалық аймақ болып құрылды. Бұл өлкенің өндірісін арттыруға және аймақтың тұрмыстық жағдайын шешуге мүмкіндік береді. 2006 жылы 24 қаңтар күні Назарбаевтың жарлығымен Қырымбек Елеуұлы Көшербаев Маңғыстау облысының әкімі болып тағайындалды. 18 мамыр күні Ақтауда түбек тарихында тұңғыш рет халықар. көрме ашылып, «Маңғыстау облысында инфрақұрылымды дамыту және бәсекелестікке қабілетті ортаны қалыптастыру» атты конференция өтті. Көрмеге Әзірбайжан, Германия, Ресей, басқа да таяу шет елдердің 50 компаниясы қатысты. 5 шілдеде «Жер – Теңіз – Аспан» ғаламдық жобасының тұсауы кесілді. 24 тамыз күні облыс орт. Ақтауда бес елдің басын қосқан «Каспий – достық теңізі» фестивалі ашылды. 27 қазан күні облыс орталығында халық батыры Сүйінғара Үргенішбайұлының 250 жылдығы тойланып, мереке аясында ғылыми-теориялық конференция өтті. 9 қарашада Қазақстан мен Ресейдің мемл. басқару органдары, шаруашылық субъектілері өкілдерінің қатысуымен Ақтау, Мақашқала теңіз порттары және Астрахан су көлігі желісі арқылы халықар. темір жол-паром қатынасы ашылды. 27 – 28 қарашада Ақтау қаласында аймағымыздың экономикалық әлеуетіне арналған бірінші «Каспий инвестициялық форумы» өтті. 29 қарашада болашақ нұрлы қала «Ақтау-Сити» тұжырымдамасының сәулеттік жобасы бекіді. 1 желтоқсан күні Ақтау теңіз сауда портынан «Сардар» атты қазақстандық әскери кеме теңіз шебіне шықты.

2007 жыл да Маңғыстау халқы үшін ерекше бет-бейнесімен есте қалатындай жыл болды. 11 қыркүйек күні ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Маңғыстау жеріндегі «Ақтау-Сити» қала құрылысының басталғанын жария етіп, арнайы жасалған мемориалдық ескерткіштің ашылу рәсімін жасады. Жаңа қаланың жобасын жасауға АҚШ-тың, Австралияның, Еуропаның, Жапонияның, Гонконгтің, Біріккен араб әмірлігінің (БАӘ) архитекторлары атсалысты. «Ақтау-Сити» Қазақстанның інжуі атануы тиіс. Қалаға жобаға сәйкес 3000 га-дан астам жер бөлініп отыр. БАӘ-ден келген сыртқы істер министрі шейх Абдулла бин Заид әл-Нахайан жобаны іске асыратын халықар. консорциумның атынан сөз сөйледі. Әрине, болашақ салынатын бұл қала Маңғыстау тұрғындары үшін көптеген жұмыс орындары ашылатын, жан-жақты жағдай жасалатын қала болмақ. 11 қыркүйек күні тәуелсіздік алғаннан бері республика бойынша ең алғаш рет жаңа әкім.-аумақтық бірлік – Мұнайлы ауданының ашылу салтанаты болды. 23 – 25 қазанда Маңғыстау жерінің ең биік жері – Отпан таудың басында «Отпан тарихи-мәдени кешенінің» ашылу салтанаты болды. Тарихи-мәдени кешеннің ашылуы өлке жеріндегі үлкен оқиға болды. Бұл жерде болашақта қазақ халқының жүріп өткен жолдары туралы сыр шертетін мұражай ашылып, келушілерге қызмет жасайтын әр түрлі мәдени ошақтар салынбақшы. Республикамыздың негізгі экономикалық аймағы болып есептелетін Маңғыстаудың болашағы зор. Жыл сайын ашылып жатқан ондаған зауыттар, өндіріс орындары халықты жұмыспен қамтуда. Алдағы уақыттарда мұнай тасымалдаудың жаңа бағыттарын іске асыру жұмыстары қолға алынып, Ақтау, Баутин, Құрық порттарын ұлғайту жұмыстары жүргізілуде. Өзінің іргетасын қалаған озық үлгімен салынатын Ақтау қаласының жаңа бөлігі де, Кендірлі демалыс аймағындағы туристік қалашық та, еліміздің ішкі бөлігімен және Түрікменстанмен байланыстыратын болашақ темір жолы да бұл өлкенің әлі де гүлдене, жасана түсетінінің дәлелі.