Мәмлүк қыпшақ тілі

Мәмлүк қыпшақ тілі — түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын тіл. XIII—XV ғасырларда Мысыр және Шам аумағында мәмлүктер және араб шенеуніктері мен көпестері арасында койне ретінде қолданыста болып, әдеби тіл қызметін атқарған.

Атауы

Мәмлүк қыпшақ тілі ортағасырлық араб тіліндегі әдебиетте жәй ғана «түркі (түрік) тілі» деп аталды (араб.: اللغة التركية‎ — әл-лұғат әт-түркия). Кейінгі замандағы зерттеушілер оған өзге атауларды қолданған, мысалға: қыпшақ-оғыз тілі, алтынорда-мысыр тілі (Ә. Н. Нәжіп), қыпшақ жазба тілі, мәмлүк-мысыр Й-тілі, мысыр қыпшақшасы, мысыр-сирия қыпшақшасы.

Сипаттамасы

Мәмлүк қыпшақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. XIII—XV ғасырларда Мысыр және Шам аумағында мәмлүктер және араб шенеуніктері мен көпестері арасында койне ретінде қолданыста болып, әдеби тіл қызметін атқарған. Әліпбиі араб жазуының негізінде құрылған.

Мәмлүк қыпшақ әдеби тілі Орта ғасырларда Шығыс Еуропа мен Солтүстік Африкада (Мысыр) түркі тілдерінің қыпшақ және оғыз диалектілерінің негізінде қалыптасты. Бұл тілдің сөздік қоры мен грамматикасында түрікмен элементтері басым болды, оның көптеген сипаты сол уақыттағы Алтын Орданың аралас түркі тіліне сәйкес. Мәмлүк қыпшақтарының тілі қазіргі замандағы солтүстік қыпшақ тобына жататын тілдерге ұқсас.

Әліпбиі

Бөлек	Соңында	Ортасында	Басында	Атауы	Латын әліпбиі (ALA-LC)	Қазақша (кирил)
ﺍ	ﺎ	—		әліп	a, â	а/ә
ﺀ	—			һамза	ˀ	—
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	бе	b, p	б
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	пе	p	п
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	те	t	т
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	се	s	с
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	жим	c, ç	ж
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	чим	ç	ч
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ха	ḥ	х
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	хы	ẖ, x	х
ﺩ	ﺪ	—		дәл	d	д
ﺫ	ﺬ	—		зәл	z	з
ﺭ	ﺮ	—		ре	r	р
ﺯ	ﺰ	—		зе	z	з
ﮊ	ﮋ	—		же	j	ж
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	син	s	с
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	шин	ş	ш
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	сад	ṣ	с
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	дад	ż, ḍ	д/з
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ты	ṭ	т
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	зы	ẓ	з
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	айын	ʿ	ғ
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	ғайын	ġ	ғ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	фе	f	ф
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	қаф	ḳ, q	қ
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	кәф	k, g, ñ	к/г
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	гәф	g	г
نك	نك	نک	نک	сағыр кәф	ñ	ң
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	ләм	l	л
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	мим	m	м
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	нұн	n	н
ﻭ	ﻮ	—		уау	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	у
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	һә	h, e, a	һ
ﻻ	ﻼ	—		ләм-әліп	lâ	лә/ла
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	и	y, ı, i, î	и, й, і, ы

Мысырдағы мәмлүктердің тарихы

«Мәмлүк» (араб.: مملوك‎) сөзі араб тілінен аударғанда біреудің иелігіндегі адамды немесе жалдамалы адамды білдіреді. Кейде бұл сөзді «құл» деп те аударып жатады, бірақ, сол замандағы деректерге сәйкес, мәмлүктердің құлдардан айырмашылығы көп. Қожайындары оларды өз балаларындай тәрбиелеп, білім берген. Қарапайым құлдар ауыр жұмысқа жегілсе, мәмлүктер әміршілердің бұйрықтарын орындап, ел билігіне араласқан, әскери қызмет атқарған.

Тарихи деректерге сәйкес, мәмлүктер Мысырда өз сұлтандығын құрмай тұрып біраз уақыт бұрын пайда болған. Бұл өңірдің ең алғашқы тегі түркі билеушісі Ахмед ибн Тулунның әкесі Бағдат халифасының мәмлүгі болған, кезінде Мәуереннаһрда құлдыққа түсіп, артынан халифаттың астанасында бас уәзір мансабына дейін жеткен. Тулунның қолдауымен оның ұлы Ахмед Мысырдың уәлиі (наменгері) болып тағайындалады. Кейінірек ол тәуелсіз билеушіге айналып, Бағдаттағы халифаға тек дін істерінде ғана бағынатынын ескертеді.

Тулун әулеті (868—905) тақтан тайғаннан кейін Мысырда билік құрған Ихшидилер (935—969) мен Фатимилердің (Мысырды 969—1171 жылдары биледі) кезінде бұл елге жөнелтілетін мәмлүктердің саны азайды, бірақ әйгілі Салах әд-Дин (1138—1193) бастаған Айюб әулеті билікке келген сәттен бастап мәмлүктерді сатып алу үрдісі қайта жанданды. Мысыр мен Сирия аумағында кресшілерге қарсы күресуге мәжбүр болған Салах әд-Дин жалдамалы әскерге мұқтаж болды. Әскер санын толтыру үшін ол Қыпшақ даласы мен Кавказдан 12 мыңға жуық мәмлүк сатып алған.

1249 жылы билікке келген сұлтан Тұран-шаһ (Салах әд-Диннің інісі Әл-Әділдің ұрпағы) бахрилер деп аталған мәмлүктердің тобына ұнамаған саясат жүргізді. Олардың арасында пайда болған қарама-қайшылықтардың нәтижесінде 1250 жылы Тұран-шаһ бір топ бахрилердің қолынан қаза табады. Сұлтанның өлімінен кейін басталған тұрақсыздық кезеңінде Құтыз басқарған мәмлүктер күшейіп, бахрилер Сирияда бас сауғалауға мәжбүр болды. Шыңғыс ханның немересі Хулагу хан басқарған моңғолдар Таяу Шығысқа жорыққа аттанғаннан кейін Құтыз бен бахрилер тіл табысып, 1260 жылы Айн Жалұт шайқасында Кетбұға-ноян бастаған моңғолдардың қолын жеңеді. Жаудан төнген қауіп сейілгеннен кейін мәмлүктер арасында қайтадан таққа талас басталып, бахрилерді басқарған Бейбарыс Құтызды өлтіріп, сұлтан атанады.

Мысырды мәмлүктер билеген заманды зерттеген ғалымдар 1250—1381 жылдарды «бахрилер кезеңі», 1381—1517 жылдарды «буржилер кезеңі» деп екіге бөліп қарастырады. Бахрилер деп Ніл өзенінің ортасында орналасқан Рауда аралында өмір сүріп, сол жерде дайындық жүргізген мәмлүктерді атайды (бахр деп арабша теңізді немесе үлкен өзенді атайды). Буржилердің атауы олардың қамалдар мен қорғандарда әскери дайындықтан өтуіне байланысты пайда болған (бурж — мұнара). Осман империясы 1517 жылы Мысырды жаулап алғаннан кезеңнен бастап 1811 жылы орын алған «Қорған құрбандығы» (Мұхаммед Әли мәмлүктерді қырған күн) оқиғасына дейінгі дәуірді бектік (бекзада) мәмлүктер заманы деп атайды. Мәмлүктердің көп бөлігін Қыпшақ даласын мекен еткен түркі қыпшақтар құрады. Олардың арасында күрдтер, парсылар, армяндар, гректер және т. б. халықтардың өкілдері де бар еді.

Мәмлүк қыпшақ тіліндегі әдебиет

Негізгі дереккөз: Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları

Грамматика

• «Китаб әл-идрак» — араб тіл ғалымы Әбу Хайян әл-Ғарнати (1256—1344) жазған оқу құралы.
• «Китаб-и маджму-и тарджуман турки ва араби ва мугали» — Халил әл-Көнеуи 1343 жылы жазған оқу құралы.
• «Әт-Тухфа әз-зәкия» — сөздік пен грамматикаға арналған бөлімі бар қолжазба (XIV ғасыр).
• «Әл-Қауанин әл-күллия» — белгісіз автордың қаламынан шыққан грамматика кітабы (XIV—XV ғасырлар).
• «Китаб әд-Дурра аль-Мудийа» — мәмлүк қыпшақтарының тілін үйретуге арналған сөздік (XIV ғасыр).
• «Әш-Шузур әз-Заһабия» — Молда ибн Мұхаммед Салихтың грамматикалық анықтамасы (XVII ғасыр).

Мұсылман құқығы

• «Иршад әл-мүлүк уә-с-салатин» — Ескендірия қаласында жазылған құқық (фиқһ) туралы еңбек..
• «Китаб Муқаддима» — Әбу Ләйіс Самарқандидың фиқһ бойынша «Муқаддима әс-салат» еңбегінің аудармасы.
• «Китаб фи-л-фиқһ»
• «Китаб фи-л-фиқһ би-лисан әт-түрки»
• «Муқаддима әл-Ғазнеуи фи-л-ғибадат»
• «Шарх әл-Манар» — Әбул-Баракат ән-Насафи еңбегінің аудармасы.

Атқа салт мініп жүру және садақтан оқ ату

• «Байтарат әл-уазих» — XIV ғасырда арабшадан аударылған жылқылар мен мал дәрігерлігі туралы еңбек.
• «Мүнйат әл-ғұзат» — XIV ғасырда арабшадан аударылған атқа салт мініп жүру туралы еңбек.
• «Китаб әл-хайл» — XIV ғасыр аяғы — XV ғасырдың басында парсы тілінен аударылған жылқылар мен мал дәрігерлігі туралы еңбек.
• «Китаб фи ғылым ән-нушшаб» — XIV ғасырдың соңында арабшадан аударылған садақтан оқ ату туралы еңбек.

Поэмалар

• «Гүлстан» — Сағди Ширазидің «Гүлстан» поэмасының аудармасы. Алтынордалық ақын Сайфи Сараи тәржімалаған.

Мәмлүк қыпшақ тілінің сөздігі

«Китаб әл-идрак» бойынша мәмлүк қыпшақ тіліндегі кейбір сөздердің мағынасы:

• اَبَّقْ (аббақ) — әппақ
• آتْ (әт) — ет
• اِتْ (ит) — ит
• اتا/اطا (ата) — ата
• اُتْرُكْلَدى (утруклади) — өтірік айтты
• آج (ач) — аш!
• آجقْدى (ачықды) — ашықты (қарны ашты)
• اِج (ич) — іш!
• اُوج (уч) — үш
• اُوجنجى (учунчи) — үшінші
• اُجُنْ (учун) — үшін
• آجى (ачи) — ащы
• آد (ад) — ат (есім)
• آرْ (әр) — ер адам
• اُرْتا (урта) — орта
• اُرْمَنْ (урман) — орман
• آرْقا (арқа) — арқа
• اَرْكَكْ (әркәк) — еркек
• اِرْن (ирн) — ерін
• آزْ (аз) — аз
• اُزُنْ (узун) — ұзын
• اُوزْ (уз) — өз (өзі)

Әдебиет

• Әлібекұлы А. Мәмлүктер билігі кезіндегі түркі-қыпшақ әдебиеті (дамуы, әдеби өкілдері, өлең өлшемі). Монография — Алматы: Арда, 2008. — 176 б. — ISBN 978-601-230-007-9.
• Нәжіп Ә. Н. Исследования по истории тюркских языков, XI-XIV вв — Наука, 1989. — Б. 80. — 281 б.
• Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — Б. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
• Dilâc̣ar A. Türk diline genel bir bakiṣ — Анкара: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1964. — 270 б.