Тарақты

Тарақты — Орта жүз құрамындағы тайпа. Ұраны — Жауғашар, Байғозы. Таңбасы — тарақ.

Тарихы

Белгілі жазушы Медеу Сәрсеке де Тарақты шежіресін зерттеуде көп еңбек сіңіріп, оның тарихи рөлін анықтауға лайықты үлес қосқан. Ол былай дейді: «Тарақты – үлкен тайпа, оның ұраны үшеу: «Ақжол», «Қарақожа», «Жауқашар» («Жаубасар» деп те айтушылар бар). Таңбасы – үш тісті тарақ. Тарақты тегінде лақап аты болса керек. Азан аты – Ақтанберді екен. Бір соғыста ол қолына үш тісті істігі бар сойыл ұстап шығыпты да, «Жауқашарлап» ұран салып қарсы кезіккен дұшпанды сонымен түйрей беріпті. Ұрыс біткен соң қолбасшы: «Тарақ найзалы батыр, бері жақында», – деп жөнін сұрап, жаудан түскен олжаның басын беріпті. Содан былай Ақтанберді «Тарақ найзалы батыр» аталып, ақырында «Тарақты» есімін иеленіпті.

Құрамы жөнінен Тарақты – рулық деңгейден баяғыда асып, ірі тайпа, қауымдастық межесіне жеткен ел. Мәшһүр Жүсіп шежіресінде: «Орта жүз Тарақтымен қосылып жеті арыс ел атанған» дейді (Шығармалары. 14-бет). Арғын руларының белгілі білгірі Мұса Шорманов, Семейлік өлкетанушы Н.Я.Коншин өз жазбаларында Орта жүзге негізінен сегіз арыс ел қосылатынын, соның бірі Тарақты екенін атап көрсетеді.

Ал Тарақты тайпасының ноқта ағасы атануына келетін болсақ, ол қазақ қауымында ерекше статусы бар әрі көптен қалыптасқан дәреже-құрмет болып табылады. Мұндай жоғары мәртебеге Ұлы жүзде – Жалайыр, Орта жүзде – Тарақты, Кіші жүзде – Табын ие болған. Бұл тек осыларға тиесілі рәсім саналады. Басқалар бұған таласа алмайды. Бәрінің де елдік таңбасы – үш тісті тарақ. Барша қазақ хандарынан өрбіген төрелердің де елдік таңбасы – үш тісті тарақ екенін еске саламыз. Бұлардың арасында қандай байланыс барлығы анықталмаған. Ежелден орныққан салт-рәсім бойынша ноқта ағасы атанған ел өзімен туыстас руларға аға болып, қалың Алаштың ұйытқысы ретінде құрметтелген.

Бұл жерде Тарақтының басқалармен туыстығы және ноқта ағасы болуына байланысты жазушы-зерттеуші Марал Ысқақбайдың «Шыңғыс ханның нәсілі моңғол ма, түрік пе?» деген мақаласынан мына бір қисынды пікірді келтіруді жөн деп санаймыз. Ол былай дейді: «… тарақ таңбалы Жалайыр мен Тарақтыны да шежіреші қарттар бір тайпадан тараған бұтақтар деп санайтын. Жалайырдың Ұлы жүзге ноқта аға болуын, Тарақтының Арғынға ноқта аға болуын (Бұл жерде Марал жаңсақ айтып отыр. Шежіре бойынша Тарақты бүкіл Орта жүздің Ноқта ағасы сол Шыңғыс ханның құдірет-күшінің арқасы деп қарайтын… Демек, Жалайыр, Тарақты, Төре арасында белгілі бір дәрежеде ілік-шатыстық бар екені ақиқат. Әйтпесе, оларға жеке-жеке иеленер таңба табылмай қалмаған шығар».

Осы деректерге сүйене келе көптеген ғалымдар Тарақты руын Орта жүздегі бөлек руға жатқызады.

Тұлғалар

1. Байғозы Наймантайұлы
2. Тұяқ Елқондыұлы
3. Ақселеу Сланұлы Сейдімбек
4. Медеу Сәрсеке
5. Бауыржан Түйтеұлы Әбдішев
6. Нұртас Абайұлы Адамбаев
7. Қайрат Кемалұлы Кемалов
8. Жақсыкелді Кемалов
9. Яһуда Амандықов
10. Ыбырай Жақаев
11. Ұлбала Алтайбаева
12. Әбдісәмет Қазақбаев
13. Ыбырайым Сүлейменов
14. Байдүйсен Оразов
15. Рахия Рысбайқызы Қойшыбаева
16. Балтабай Әбдірахманұлы Адамбаев
17. Бүркіт Ибрагимұлы Ысқақов
18. Арынғазы Әбутәліпұлы Егеубаев
19. Мадияр Елеуов
20. Достай Төлемішұлы Раманқұлов
21. Дүйсен Мырзахметұлы Сахи
22. Келіс Нұрмашұлы Жайлыбай
23. Бәйділда Қалтаев
24. Бекен Жұмабекұлы Жамақаев
25. Хасен Қожахметов
26. Түменбай Қуандық
27. Серғазы Қабиұлы Баймұхаметов
28. Нұртөре Байтілесұлы Жүсіп
29. Әбдіразақ Пернебайұлы Әуешов
30. Ермұхамет Қабиденұлы Ертісбаев
31. Шырынкүл Қазанбаева
32. Әділ Дүйсенбек

Қоныстануы

1785 жылғы санақ бойынша Семей дуанында 400 отбасы Тарақты болса, ал 1833 жылғы санақта Ақмола өлкесінде – 1790, Қарқаралыда 590 отбасы өмір сүргендігі айтылады. Сонымен бірге Баянауыл, Көкшетау және Атбасар өңірлерінде де Тарақты руларынан қайда, қанша отбасы барын шежіреші қарттар да толықтыра түседі. Мәселен, шежіреші Қанафия Сыздықұлы Ақмола уезіне қарайтын Сарысу Тарақтысында 1920 жылы 2200 отбасы, екі болыс болғанын айтады. Бұлар негізінен: Апай-Тоқтауыл, Әлеуке-Көгедей және Қыдыр. Есіл мен Нұра бойында 1800 отбасынан тұратын бір болыс қоныс тепкен. Олардың көпшілігі Сары, Қарқаралы мен Семейде 2500 отбасы, 6 старшын Әлі Тарақтысы болған.

Тарақтылардың ежелгі атамекені – Сырдария бойында болғанын, Шиеліде – Жәші,Сары, Қаратау мен Түркістанда – Қыдырлар көп екенін айтуға тиіспіз. Бұрын Жиделібайсынды мекен еткен сегіз болыс Тарақты өзбекке сіңіп кеткен. Олар: Алакөз бен Шәуке тұқымдары. Бөгежін ұрпағының 7 болыс елі Шығыс Түркістан мен Қытайда.

Статистикалық мәліметтер бойынша 1915 жылы қазақ халқының саны 5, 5 миллион адам болған. Ал Тарақты тайпасы 37 мың түтінді құрап, жалпы саны 185 мың адамға жеткен. Бұл әрине, толық мәлімет емес. Қорыта айтсақ, Тарақты ұлысы бүкіл Қазақстанға, оның ішінде Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарында, сол сияқты одан тысқары жерлерде көптеп қоныстанған іргелі ел болып табылады. Өкінішке қарай, тағдыр тәлкегімен шашырап кеткен. Бытыраңқылықтың мәнісін дуалы ауыз қарттарымыз «Атамыз төресі жоқ жерге төре болыңдар, қожасы жоқ жерге қожа болыңдар» деп бата берген екен» деп түсіндіреді.

ДНҚ

Арғынның басқа руларынан айырмашылығы Тарақты арасында G1a гаплогруппасы басым емес. Оларға J1 (33,3%) және C2 (23,8%) гаплогруппалары тән.