Теллур

Теллур (латын. Tellurіum; Te) — элементтердің периодтық жүйесінің VI тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 52, атомдық массасы 127,60. Табиғатта 8 орнықты және массалық саны 107-ден 134-ке дейінгі 14 жасанды изотопы бар. Теллурды мажар геологы Ф.Мюллер (1740 – 1825) ашқан (1782). 1798 жылы неміс ғалымы М.Г. Клапрот (1743 – 1817) осы жаңалықты бекітіп, (латынша tellurіs – Жер) элементке “теллур” атын берді. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 110–7%.

52 Сурьма ← Теллур → Иод Se ↑ Te ↓ Po Периодическая система элементов 52Te
Жай заттың сыртқы бейнесі
күміс жылтыр сұр (кристалды), қоңыр-қара ұнтақ (аморфты)
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі	Теллур, 52
Топ типі	Металлоидтар
Топ, период, блок	16, 5, p
Атомдық масса (молярлық масса)	127.60(3) м. а. б. (г/моль)
Электрондық конфигурация	[Kr] 4d105s25p4
Қабықшалар бойынша электрондар	2, 8, 18, 18, 6
Атом радиусы	140 пм
Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус	138±4 пм
Ван-дер-Ваальс радиусы	206 пм
Ион радиусы	(+6e) 56 211 (−2e) пм
Электртерістілігі	2,1 (Полинг шкаласы)
Электродты потенциал	0
Тотығу дәрежелері	−2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, +6
Иондалу энергиясы	1-ші: 869.3 кДж/моль (эВ) 2-ші: 1790 кДж/моль (эВ) 3-ші: 2698 кДж/моль (эВ)
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза	Қатты дене
Тығыздық (қ.ж.)	6,24 г/см³
Балқу температурасы	722,7 K
Қайнау температурасы	1263 K
Балқу жылуы	17,91 кДж/моль
Булану жылуы	49,8 кДж/моль
Молярлық жылусыйымдылық	25,8 Дж/(K·моль)
Молярлық көлем	20,5 см³/моль
Қаныққан бу қысымы P (Па) 1 10 100 1000 10 000 100 000 T (К) (775) (888) 1042 1266
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы	Алтыбұрышты
Тор параметрлері	a=4,457 c=5,929<ref> Å
c/a қатынас	1,330
Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік	(300 K) 14,3 Вт/(м·К)
Юнг модульі	43 ГПа
Жылжу модульі	16 ГПа
Моос қаттылығы	2.25
Бринеллий қаттылығы	180–270 МПа
CAS нөмірі	13494-80-9

Теллур Te

Басты минералдары: алтаит, теллурвисмутит, тетрадимит, калаверит, креннерит, гессит, теллурит. Ерітінділері аморфты қоңырқай ұнтақ түрінде тұнады, кристалдық торы гексогоналды.Бұл элемент химиялық тұрғыда өте маңызды болып табылады. Теллур күмістей сұр түсті, металдық жылтыры бар элемент, тығыздығы 6,24 г/см3, балқу t 449,8С, қайнау t 990С, шалаөткізгішаруашылығы Тотығу дәрежесі 2, +4, +6 , сирек +2. Галогендермен, концентрлі HNO3, H2SO4-пен, қыздырғанда О2-мен әрекеттеседі.

Теллурдың бірнеше әлсіз қышқылдары (H2Te, H2TeO3, H6TeO6) белгілі. Теллурды көбінесе мыс электролитті қоқырлардан алады. Оны шалаөткізгіш ретінде, қорғасынның механикалық қасиетін жақсарту, шойынды ағарту үшін, шыны-керамика өнеркәсібінде, т.б. қолданатыны белгілі.

Физикалық қасиеті

Теллур – металл жылтырлығы бар нәзік күмістей ақ зат. Жұқа қабаттарда, жарықта қызыл-қоңыр, жұпта - алтын-сары. Қыздырған кезде ол пластикке айналады. Кристалл торы алтыбұрышты. Жылулық кеңею коэффициенті 1,68 · 10−5 К − 1. Диамагнетик. 0,34 эВ жолақ аралық жартылай өткізгіш, өткізгіштік түрі - қалыпты жағдайда және жоғары температурада p, n - төмен температурада (өту шекарасы тазалығына байланысты -80 ° C-тан -100 ° C-қа дейін).