Тывалар

Тывалар (тувалар) — ұлт, Тыва Республикасының байырғы халқы. Орталық Азияны мекендейтін Түркі этнос және ұлт. Сойондар, сойоттар, урянхайлар, танну-тувиндер деп әрқалай аталып келген. Жалпы саны 280 мың (2002) адам. Олардың 244 мыңға жуығы Ресей Федерациясын, 26 мыңға жуығы Моңғолияда тұрады.

Тывалар
Бүкіл халықтың саны
280 000 - 300 000 адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	263 934 (2010)
Моңғолия	2 354 (2020)
Қытай	14 456 (2021)
Тілдері
тыва тілі, орыс тілі, моңғол тілі, қытай тілі, қазақ тілі (Қытайда)
Діні
будда, Тәңіршілдік

Этнонимі

Тыва халқының «Тува» атауы Қытайдың Суй (581-618) және Тан (618-907) әулеттерінің жылнамаларында дубо, тубо және тупо түрінде аталған. «Тува» этнонимі 1661 жылғы орыс құжаттарында тува халқының болғанын куәландырады. Байкал маңында орыс зерттеушілері пайда болғанға дейін бұл атау тува тайпалары арасында болған болуы әбден мүмкін. Алайда тува тайпаларының толық бірігуі үшін әлі объективті жағдайлар болған жоқ.

Тілі

Тывалар тілі түркі тілдері тобына жатады. Антропология жағынан түрк нәсіліне жатады. Этника жағынан далалық (халықтың 95%-ы) және тывалар болып бөлінеді. Далалық Тываларың этногенезінде Орталық Азиядағы түркі тілдес топтардың ықпалы басым. Тыва жазба әдебиеті 1930 ж. ұлттық әліпби қабылданған соң дами бастады. Тыва тілінің жазуы алдымен латын графикасына (1930 жылдан бастап), содан кейін орыс (кириллица) графикасына (1941 жылдан бастап) негізделген. Тыва тілі төрт диалектке бөлінеді: орталық, батыс, солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс. Тува әдеби тіл 1930–1950 жылдары қалыптасты.

Діні

Қазіргі уақытта Тывада Будда дінін және Тәңіршілдік ұстанады. Шамандық жаңғыруда. Бұрынғы замандардағыдай, бұл екі дін симбиозды түрде қолданылып, бірін-бірі толықтырады əрі бұл мемлекет тарапынан қолдау тауып отыр.

Тарихы

Тывалардың (тува) шығу тегі Орталық Азияның түркі тілдес тайпаларымен байланысты, олар қазіргі Тываның аумағына біздің заманымыздың 1 мың жылдығының ортасынан енген. 8 ғасырға қарай аймақ қуатты Түрік қағанатының ықпалында болды, оны ғасыр соңында ұйғыр текті түркі тілдес тайпалар талқандап, Тыва жеріне басып кіріп, этногенезі мен ұлттық тілінің қалыптасуына әсер етті. Бір ғасырдан кейін тывалықтарды Енисей қырғыздары басып алып, олар жергілікті халықпен тез сіңісіп кетті.

Ат үстіндегі тывалықтар

Ұлттық белгілердің қалыптасуы 13-14 ғасырларда бірқатар моңғол тайпаларының осы аймаққа қоныстануы кезінде аяқталып, тывалардың сыртқы келбетіне айтарлықтай әсер етті. Моңғол империясының құлдырауы бірнеше хандықтардың пайда болуына әкелді. Тыва жерлері ойраттың, одан кейін Жоңғар хандығының құрамында болды. 1755-1766 жж. аймақты Цин империясының әскерлері басып алып, тувалықтар Маньчжурияның қол астына өтті. Бұл кезеңде әскери қызмет енгізіліп, қоғамның феодалдық ұйымы нығайып, әкімшілік аумақтарға бөлу жүргізілді.

1860 жылдан бастап орыс және қытай көпестеріне Тува аумағында еркін сауда жасауға рұқсат берілді. Орыс қоныстанушыларының белсенді жер игеруі басталады. Бұл Тываның оқшаулануын тоқтатты, заманауи тұрмыстық заттар, тұрғын үйлер, киім-кешектердің пайда болуына әкелді. 20 ғасырдың басында Ресей, Моңғолия және Қытай арасында стратегиялық Урянхай аймағына қатысты саяси даулар басталды. Нәтижесінде 1912 жылы тывалықтар Ресейден мемлекетін қорғау мен қамқорлық сұрап, 1914 жылы Ресей императоры бұл аймақты ел құрамына енгізді.

1922 жыл – тәуелсіз Танну-Тува Халық Республикасы немесе Тува Халық Республикасы құрылды. Халықтың кейінгі тарихы Ресеймен тығыз байланысты болды:

• 1944 ж. – Тува автономиялық облыс ретінде КСРО құрамына енді;
• 1961 ж. – Тува АССР-і мәртебесін алды;
• 1991 ж. – Ресей құрамындағы Тува Республикасы;
• 1993 ж. – «Тыва Республикасы» болып өзгерді.

Бұғы мінген Тыва әйелі

Кәсібі

Кәсібі мен аумақтық таралуы бойынша тывалықтар шығыс және батыс болып бөлінді.

• Шығыс тывалықтар (тоджиндер) Шығыс Саянның таулы аймағында жүрген бұғы бағушылары мен аңшылары болды. Олар терісі бағалы, тұяқты жануарларды аулады.
• Батыс тывалықтар — батыс облыстардың жазықтары мен тау бөктерлерін алып жатқан малшылар. Көшпелі мал шаруашылығы, түйе, жылқы, қой шаруашылығы басым болды. Жазғы егіншілікпен айналысып, арпа, тары егіп, егіс алқаптарын суару үшін жасанды каналдарды жасап пайдаланды.

Олар ұсақ және ірі малды, соның ішінде топозды, сондай-ақ жылқы мен түйе өсірді. Ер халықтың бір бөлігі аңшылықпен айналысқан. Жабайы өсімдіктердің пияздары мен тамырларын жинау маңызды рөл атқарды.

Қолөнер де дамыды (теміршілік, ұсталық, ер-тұрманшылық, т.б.). Әрбір отбасы дерлік киіз үй, кілем, матрац үшін киізден жабын тіккен. Үй өндірісінде ең бастысы теріні өңдеу және теріні өндіру, қайың қабығын өңдеу болды. Ағаш ұстасы, темір ұстасы белгілі болды.

Ресейдегі Тывалар

Тұрмыс салты

Экзогамдық рулар (сёёк) 20 ғасырдың басына дейін тек шығыс тывалар арасында сақталды, дегенмен тайпалық бөлінудің іздері батыс тывалықтар арасында да болған. Әлеуметтік өмірде ааль қауымдастығы деп аталатындар айтарлықты маңызға ие болды - олар әдетте үш-бес немесе алты отбасынан тұратын (әкесінің отбасы және оның үйленген балалары бар балалары бар отбасылары) бірге жүретін, ал жазда уақыт өте келе олар көршілес үлкен қауымдастықтарға біріктірілді.
1920 жылдарға дейін бай мал иелері арасында көп әйел алу жағдайлары болғанымен, шағын моногамиялық отбасы басым болды. Қалың мал беру институты сақталған. Үйлену тойының циклі бірнеше кезеңнен тұрды: келісім (әдетте балалық шақта), келіссөздер, келісушілікті біріктіру үшін арнайы рәсім, неке және үйлену тойы. Қалыңдықтың басында арнайы той шапандары, қашу әдет-ғұрыптарына байланысты бірқатар тыйымдар болды.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Тывалардың баспанасы – кидисег деп аталатын киіз үй. Чум деп аталатын баспананы да қолданған. Батыс тывалықтардың негізгі баспанасы киіз үй болды: жоспары бойынша дөңгелек, оның былғары баулармен бекітілген ағаш рейкалардан жасалған жиналмалы, оңай жиналмалы тор жақтауы болды. Киіз үйдің үстіңгі бөлігінде таяқтарға ағаш құрсау бекітілген, оның үстінде түтін тесігі болған, ол терезенің де (жарық түтін тесігі) қызметін атқарған. Есік ағаштан немесе киізден жасалған, әдетте тігіспен безендірілген. Киіз үйдің қақ ортасында ошақ болған. Киіз үйде ағаш сандықтар болды, оның алдыңғы қабырғалары әдетте сырланған оюлармен безендірілген. Еденге өрнекті көрпе киіз төселген.

Ұлттық киімдегі Тыва

Шығыс тувалық бұғы өсірушілердің (тоджин) дәстүрлі тұрғын үйлері қиғаш тіректерден жасалған қаңқасы бар шатыр болды. Оның қанаттары жаз-күз айларында қайың қабығынан, ал қыста бұлан терісінен тігілген.

Дәстүрлі киімдері

Тывалардың ұлттық киімі алуан түрлі, ашық түстер мен декорға бай. Киімдер маталардан, киіздерінен, үй және жабайы жануарлардың өңделген терілерінен тігілді. Дәстүрлі жазғы киімдері - моңғолша тігілген, ұзын, белбеуі бар халат. Киім түстері күлгін, жасыл, көк, қызыл, сары түсті болып, көйлектің үстіңгі жағы түрлі-түсті мата жолақтарынан жиналған тік жағамен безендірілген. Әйелдер зергерлік бұйымдарды жоғары бағалап, сақиналарды, ойылған білезіктерді пайдаланды. Әйелдер үнемі орамал тағып, бас киім киді. Қыста оң жағындағы бекіткіші бар, тік жағасы бар ұзын етекті тон киген. Көктемде және күзде қысқа қырқылған жүнді тондар киетін. Мерекелік қысқы киім жас қозылардың терісінен тігілген, түрлі-түсті матамен, көбінесе жібекпен жабылған тон болды.

Ерлер мен әйелдерге арналған ең кең тараған бас киімдердің бірі - бастың артқы жағында байланған құлақшындары бар, үсті кең күмбез тәрізді қой терісінен жасалған қалпақ. Олар бастың артқы жағына қарай шығыңқы кең, киізден жасалған қалпақтарды, сондай-ақ түрлі-түсті матамен өңделген қой, сілеусін немесе қозы терісінен жасалған қалпақ киген. Дәстүрлі аяқ киімі - иілген және үшкір киізден жасалған былғары етік. Төбесі ірі қараның шикі терісінен кесілген. Дәстүрлі аяқ киімнің тағы бір түрі - жұмсақ етік. Қыста тывалықтар етігіне табаны тігілген киіз шұлық киді.

Тываның ұлттық кеспе сорпасы - далған-үскен

Шығыс тывалықтардың киімі батыс тывалықтардың ұлттық киімінен біршама ерекшеленді. Жазда иық киімі тозған киік немесе күзгі елік терісінен кесілген «хаш тоны» болды. Оның тіке кесілген, етегі кеңейетін, тік бұрышты терең тік бұрышты жеңдері болды. Жабайы аңдардың бас терісінен қалпақ тәрізді бас киімдер жасалды. Кейде олар үйрек терісінен және қауырсыннан жасалған бас киімдерді пайдаланды. Күз бен қыс айларында жүні сыртқа қаратып киетін биік түкті етіктерді пайдаланды.

Дәстүрлі тағамдары

Дәстүрлі тағамдарда сүт өнімдері (әсіресе жазда), оның ішінде ашытылған сүт сусыны хойтпак пен қымыз (шығыс тувалықтар үшін – бұғы сүті), ірімшіктің әртүрлі түрлері: қышқыл, ысталған (құрт), ашытқысыз (пыштак) басым болды. Олар үй және жабайы жануарлардың қайнатылған етін жеді (әсіресе қой және жылқы еті). Сонымен қатар үй жануарларының ішек-қарындары мен қаны да тұтынылды. Олар өсімдік тағамдары жарма, сұлы жармасы, жабайы өсімдіктердің сабақтары мен тамырларынан жасалған ботқаларды пайдалангды. Шай (тұздалған және сүт қосылған) маңызды рөл атқарды.

Фольклоры

Тыва әншісі

Тывалардың музыка өнерінің негізін әр алуан тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндер, күлдіргі частушкалар, көмеймен айтылатын сығыт, қарғыра, хормей секілді халық әндері, сондай-ақ эпикалық сарындағы жырлар, аспапта орындалатын саздар құрайды. Кең тараған музыка аспаптары шекті-ысқышты – допшулуур, бызанчы, игил; іліп тартатын аспаптар – чадаған, шанзы, шелер-хомус, кулузун-хомус, демир хомус; үрлемелі аспаптар – мургу мен шоор. Ламалар мен бақсылардың үрлемелі сазды аспаптарына бурээ, бушкуур, тун жатады. Соқпалы аспаптары – шан, конча, дщамбра, кенгирге, дунгур. Ел аралап, өнер көрсететін әнші-жыршы, сазгерлер ұлттық музыка мәдениетінің дамуын жалғастырды.

Ұлттық спорт өнерінің ішінде ең көп тарағаны – палуандар күресі. Халықтық өнерден бұға-шатра, черги-шатра, тугул-шатра секілді есепке негізделген, ой-өрісті дамытуда маңызы бар тақта ойыны кең тараған.

Қазақстандағы тывалар

Қазақстанның тыва диаспорасы санының жалпы динамикасы:

• 85 (1970 ж.),
• 182 (1979 ж.),
• 129 (1989 ж.),
• 35 (1999 ж.),
• 37 (2009 ж.) адам.

Тағы қараңыз

• Шығыс тыва (тұба) тау қыраты
• Ұранқай
• Тыуа тілі
• Катанов Николай Федорович
• Енисей
• Баян-Өлгей аймағы
• Енисей жазба ескерткіштері
• Орхон-Енисей жазбалары
• Көне түркі жазуы
• Тыуа
• Тыва тілі
• Түрік қағандығы
• Алаш үстірті
• Бозаншы
• Тофалар
• Ресей республикалары
• Ресей өлкелері
• Ресей әкімшілік-аумақтық құрылысы
• Аржан обалары
• Шығыс Сібір

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Тывалар