Тұғра

Тұғра (осман. طغراء‎ — Tuğra) — Ұлы Османлы Мемлекеті сұлтандарының барлық ресми құжаттар мен хаттарында басатын хұснихаттық мөрі немесе қолтаңбасы. Сұлтанның тұғрасы оның билігінің кезінде соғылған теңгеге де басылатын болған.

Тұғралардың атқаратын қызметін Ежелгі Мысырдағы картуштардың қызметіне ұқсас болғандығын айта кету керек. Әр османлы сұлтанының өзінің жеке тұғрасы болған.

Тарихы

Тұғра сұлтан билік басына келген кезде жасалып, оны сарай хұснихатшысы (түр. nişancı) жазба құжаттарға таңбалап салатын болған. Ең алғашқы тұғра Ұлы Османлы Мемлекетінің екінші билеушісі Орханға (1284-1359) тиесілі болған. Дами отырып, тұғралар I Сүлеймен (1494-1566) кезіндегідей өзінің классикалық кейпіне түсті.

Тұғраның құрамдас бөліктері

Тұғраның өзіндік ерекше бір пішіні болған: сол жағында екі имегі, ортасында үш тік сызығы, түбінде ықшамдалған жазуы және оң жағында екі ұзын бөлігі. Осы бөліктердің әрқайсысы өзіндік мағынаға ие болып, барлығы бірге тұғра екендігі оңай танылатын ерекше пішінге ие болды.

Тұғраның құрамдас бөліктері.

Сұлтанның есімі тұғраның «сере» (түр. sere) деп аталатын төменгі бөлігінде жазылатын. Басында ол «Осман ұлы Орхан» деген қарапайым сөйлемнен тұрса, уақыт өте ол күрделіленіп, сұлтанның есіміне қоса оның лауазымдары мен атақтары, сұлтанға шапағат тілейтін дұғалардан қосылатын болды.

Тұғраның сол жағындағы имектер «бейзе» (түр. beyze) деп аталды. Тұғраның мағынасын түсіндірушілер имектердің мағынасын сұлтанның билігінде болған екі теңізді білдіреді деген түсіндірме береді: сыртқы үлкенірек имегі Жерорта теңізін, ал кішірек ішкі имегі Қара теңізді білдіреді.

Тұғраның жоғарғы бөлігіндегі тік сызықтар «ту» (түр. tuğ) деп аталады. Үш ту билікті: Азия, Африка және Еуропа құрлықтарының үстінен Ұлы Османлы Мемлекеті жүргізген билікті білдіреді.

Туларды кесіп өтетін имек сызықтар «зүлфе» (түр. zülfe) деп аталады, оң жаққа қарай желбіреп тұрған тулармен бірге олар шығыстан батысқа қарай соққан желді, яғни османлылардың жылжу бағытын білдіреді.

Тұғраның оң жағындағы сызықтар «қанжар» (түр. hançer) деп аталады. Қанжар мұнда күш-қуат пен құдіреттің бейнесі ретінде қолданылады.

Ұлы Османлы Мемлекеті сұлтандарының тұғралары

Ең бірінші тұғра — Орханның тұғрасы (1326 жыл)
I Сүлейменнің тұғрасы (1520 жыл)
III Сәлімнің тұғрасы (1789 жыл)
II Махмұттың тұғрасы (1808 жыл)
II Әбділхамиттің тұғрасы (1876 жыл)
Галлиполи жұлдызында бейнеленген V Мехметтің тұғрасы (1909 жыл)
Ыстамбұлдағы Топқапы сарайындағы қақпалардың біріндегі тұғра
Белградтағы қақпалардың бірінің үстіндегі тұғра

Тұғралардың османлы мәдениетінен тыс қолданылуы

Тұғраларды көбінесе османлы сұлтандары қолданса да, олардың Қазан хандығы секілді басқа түркі мемлекеттерінде де қолданылғаны белгілі. Кейінірек Ресей империясындағы татарлар арасында да тұғралар болған.

Тұғралардың қазіргі заманда қолданылуы

Хұснихатпен айналысатын қазіргі суретшілердің арасында да тұғра деп атауға келетін өнер түрімен айналысатындары бар. Ресей президенті Путиннің, Жапония императоры Акихитоның тұғралары соның мысалы бола алады.

Ішкі сілтемелер

Сыртқы сілтемелер

Османлы сұлтандарының тұғралары
Османлы сұлтандарының тұғралары Мұрағатталған 4 қаңтардың 2007 жылы.
Османлы сұлтаны ІІ Махмұттың тұғрасы Мұрағатталған 12 наурыздың 2007 жылы.