Ұйғыр ауданы
Ұйғыр ауданы — Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. 1935 жылы құрылған. Аудан орталығы — Шонжы ауылы.
| Қазақстан ауданы | |
| Ұйғыр ауданы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Облысы | |
| Аудан орталығы | |
| Ауылдық округтер саны |
14 |
| Ауыл саны |
25 |
| Әкімі |
Бота Серікқызы Елеусізова |
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Шонжы ауылы, Раджибаев көшесі, №73 |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
43°27′06″ с. е. 79°24′09″ ш. б. / 43.45167° с. е. 79.40250° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°27′06″ с. е. 79°24′09″ ш. б. / 43.45167° с. е. 79.40250° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты |
1935 |
| Жер аумағы |
8,7 мың км² |
| Уақыт белдеуі | |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
63 533[1] адам (2023) |
| Ұлттық құрамы |
ұйғырлар (59,08%), қазақтар (38,97%), орыстар (1,5%), өзбектер (0,19%), басқалары (0,26%)[2] |
| Сандық идентификаторлары | |
| Пошта индексі |
041800-041817[3] |
| Автомобиль коды |
05 |
|
| |
Географиялық орны өңдеу
Аудан солтүстігінде Жетісу облысының Панфилов ауданымен, шығысында Қытаймен, батысында Еңбекшіқазақ ауданымен, оңтүстігінде Кеген, Райымбек аудандарымен шектеседі.
Жер бедері өңдеу
Ауданның көпшілік бөлігі көтеріңкі жазық. Батысының Еңбекшіқазақ ауданымен шектесетін тұсында аласа келген Бұғыты татары, Сөгеті жазығы, оңтүстік-батысы Торайғыр тауларымен шектелген. Көтеріңкі келген оңтүстік бөлігін батыстан шығысқа қарай созылған Кетпен (Ұзынқара) жотасы алып жатыр. Ауданның ең биік жері де осында (Аспантау, 3652 м). Оның солтүстік беткейіңде шырша, қайың, тал өскен орман қалыптасқан. Жер қойнауында Көлжат (Қалжат) тас көмір кені, радиоактивті кені, Шонжы әк тас кені барланып, өндірілуде. Сонымен бірге жер асты ыстық су көздері де (Албан-Арасан) бар.
Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі өңдеу
Ауданның климаты тым континенттік, кысы суық, аязды, жазы ыстық. Қаңтар айындағы жылдық орташа температурасы -6-8°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері — 250- 300 мм, таулы бөлігінде 400-500 мм. Аудан жерімен Іле, Шарын өзендері және Кетпен жотасынан бастау алатын Шошанайсай, Ақсу, т.б. шагын өзеңдер ағады. Олардың кейбірі Ілеге жетсе, кейбірі құмға, жерге сіңіп кетеді. Ағаш, Тұзкөл көлдері Шарын өзенінің сағасында орналасқан. Жерінің басым бөлігінің топырағы сұр, қиыршықты сұр, Іле аңғарында шалғынды сұр, сортаң топырақ дамыған. Тауалды жазығында бозғылт қоңыр, қоңыр, карбонатты қоңыр топырақ қалыптасқан. Тау баурайында таудың шымды қоңыр топырағы, шалғынды-қошқыл топырақ орын алған. Өсімдік жамылғысында жусан, көкпек, ши, жыңғыл, қамыс, құрақ, сексеуіл, арша, шырша, Шарын өзенінің аңғарында табиғат ескерткіштері саналатын аумағы 5014 га реликті шетен тоғайы өседі. Согдиан ерені, емен, тораңғы, Іле итмұрыны, Іле қарақаты, Михельсон кермегі сияқты өсімдіктер Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Жануарлардан: Тянь Шань қоңыр аюы, таутеке, шошқа (доңыз), елік, борсық, суыр, қасқыр, түлкі, қоян, ақтиін, ондатра; құстардан: ұлар, кекілік, қырғауыл, бұлдырық, көгершін, бүркіт, сұңқар, қырғи, т.б. мекендейді.
Шаруашылығы өңдеу
Ауданда 1997 жылыға дейін биязы жүнді қой, оған қосымша етті-сүтті мал, жылқы, астық, бау-бақша, көкөніс, картоп, құс өсіруге маманданған 3 кеңшар, 18 ұжымшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Олардың негізінде 2 акционерлік қоғам, 13 ЖШС, 1,5 мыңға жуық шаруа қожалығы құрылды. Республика, облысы бағыныстағы Үйғыр аудданының салық к-ті, Шонжы мемлекеттік қазыналық көсіпорыны, № 2534- әскери бөлімше, ішкі істер бөлімі, прокуратура, халықтық сот, аудандық электр энергия жүйесі, телекоммуникация, "Су торабы" кәсіпорны, т.б. мекемелер орналасқан. Аудандағы ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 546,2 мың га, оның ішінде 24,6 мың га егістік, 492,1 мың га жайылым, 29,5 мың га шабындық. Ауданда 139,7 мың қой мен ешкі, 21,3 мың ірі қара мал, 11,9 мыңжылқы, 416 шошқа, 94,2 мың құс бар (2002).
Халқы өңдеу
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 18242 | ▲25812 | ▲47276 | ▲53435 | ▲58411 | ▲62981 | ▼60792 | ▲63598 |
Аудан халқының саны 63 288 адам (2019), ұлттық құрамы: ұйғырлар (57,91%), қазақтар (40,06%), орыстар (1,58%), өзбектер (0,17%), басқалары (0,45%).
Әкімшілік бөлінісі өңдеу
25 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ават ауылдық округі | 2324 | ▼1886 | 81,2 | 1196 | ▼1020 | 85,3 | 1128 | ▼866 | 76,8 |
| Ақсу ауылдық округі | 5346 | ▼5083 | 95,1 | 2687 | ▼2599 | 96,7 | 2659 | ▼2484 | 93,4 |
| Ақтам ауылдық округі | 1846 | ▲2023 | 109,6 | 925 | ▲1045 | 113 | 921 | ▲978 | 106,2 |
| Бахар ауылдық округі | 2989 | ▲3087 | 103,3 | 1493 | ▲1569 | 105,1 | 1496 | ▲1518 | 101,5 |
| Дардамты ауылдық округі | 4134 | ▼3858 | 93,3 | 2128 | ▼2050 | 96,3 | 2006 | ▼1808 | 90,1 |
| Кетпен ауылдық округі | 3268 | ▼3039 | 93 | 1643 | ▼1567 | 95,4 | 1625 | ▼1472 | 90,6 |
| Кіші Диқан ауылдық округі | 2944 | ▼2640 | 89,7 | 1529 | ▼1347 | 88,1 | 1415 | ▼1293 | 91,4 |
| Қалжат ауылдық округі | 2280 | ▼2244 | 98,4 | 1152 | ▼1148 | 99,7 | 1128 | ▼1096 | 97,2 |
| Қырғызсай ауылдық округі | 2368 | ▲2434 | 102,8 | 1164 | ▲1242 | 106,7 | 1204 | ▼1192 | 99 |
| Сүмбе ауылдық округі | 4277 | ▼3736 | 87,4 | 2206 | ▼1979 | 89,7 | 2071 | ▼1757 | 84,8 |
| Тасқарасу ауылдық округі | 2820 | ▲2981 | 105,7 | 1399 | ▲1544 | 110,4 | 1421 | ▲1437 | 101,1 |
| Тегермен ауылдық округі | 2616 | ▼2283 | 87,3 | 1318 | ▼1206 | 91,5 | 1298 | ▼1077 | 83 |
| Шарын ауылдық округі | 5572 | ▲6236 | 111,9 | 2833 | ▲3240 | 114,4 | 2739 | ▲2996 | 109,4 |
| Шонжы ауылдық округі | 18008 | ▲22068 | 122,5 | 8805 | ▲10965 | 124,5 | 9203 | ▲11103 | 120,6 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | 60792 | ▲63598 | 104,6 | 30478 | ▲32521 | 106,7 | 30314 | ▲31077 | 102,5 |
Инфрақұрылымы өңдеу
Білім беру, мәдениет саласында 32 жалпы білім беретін және 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 3 кітапхана, 6 мәдениет үйі, т.б. жұмыс істейді. Емдеу мекемелерінен: аудандық аурухана, емхана, туб-диспансер, 3 аудандық аурухана, 6 дәрігерлік амбулатория, 8 фельдш.-акушерлік пункт, 7 610 фельдш. пункт бар. Сонымен бірге аудан аумағында "Ара-сан", "Таугүл" атты сауықтыру орындары елге қызмет көрсетеді. Ауданнан елге танымал Хангелді, Еспер, Қарақұл батыр, т.б. тарихи тұлғалар шыққан. Ұйғыр аудан аумағынан Алматы-Шонжы-Жаркент-Қорғас және Алматы-Шонжы-Қолжат- Қытай автомобиль жолы өтеді.
Облыс орталығы — Талдықорған қаласынан Шонжы ауданына дейінгі қашықтық 355 км, Алматыдан Шонжыға дейін 214 км.[7]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3