Ұйғыр ауданы

Ұйғыр ауданы — Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. 1935 жылы құрылған. Аудан орталығы — Шонжы ауылы.

Қазақстан ауданы
Ұйғыр ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Алматы облысы
Аудан орталығы	Шонжы
Ауылдық округтер саны	14
Ауыл саны	25
Әкімі	Бота Серікқызы Елеусізова
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шонжы ауылы, Раджибаев көшесі, №73
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°27′06″ с. е. 79°24′09″ ш. б.43.45167° с. е. 79.40250° ш. б. / 43.45167; 79.40250
Құрылған уақыты	1935
Жер аумағы	8,7 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	63 533 адам (2023)
Ұлттық құрамы	ұйғырлар (59,08%), қазақтар (38,97%), орыстар (1,5%), өзбектер (0,19%), басқалары (0,26%)
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	041800-041817
Автомобиль коды	05
Ұйғыр ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Аудан солтүстігінде Жетісу облысының Панфилов ауданымен, шығысында Қытаймен, батысында Еңбекшіқазақ ауданымен, оңтүстігінде Кеген, Райымбек аудандарымен шектеседі.

Жер бедері

Ауданның көпшілік бөлігі көтеріңкі жазық. Батысының Еңбекшіқазақ ауданымен шектесетін тұсында аласа келген Бұғыты татары, Сөгеті жазығы, оңтүстік-батысы Торайғыр тауларымен шектелген. Көтеріңкі келген оңтүстік бөлігін батыстан шығысқа қарай созылған Кетпен (Ұзынқара) жотасы алып жатыр. Ауданның ең биік жері де осында (Аспантау, 3652 м). Оның солтүстік беткейіңде шырша, қайың, тал өскен орман қалыптасқан. Жер қойнауында Көлжат (Қалжат) тас көмір кені, радиоактивті кені, Шонжы әк тас кені барланып, өндірілуде. Сонымен бірге жер асты ыстық су көздері де (Албан-Арасан) бар.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Ауданның климаты тым континенттік, кысы суық, аязды, жазы ыстық. Қаңтар айындағы жылдық орташа температурасы -6-8°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері — 250- 300 мм, таулы бөлігінде 400-500 мм. Аудан жерімен Іле, Шарын өзендері және Кетпен жотасынан бастау алатын Шошанайсай, Ақсу, т.б. шагын өзеңдер ағады. Олардың кейбірі Ілеге жетсе, кейбірі құмға, жерге сіңіп кетеді. Ағаш, Тұзкөл көлдері Шарын өзенінің сағасында орналасқан. Жерінің басым бөлігінің топырағы сұр, қиыршықты сұр, Іле аңғарында шалғынды сұр, сортаң топырақ дамыған. Тауалды жазығында бозғылт қоңыр, қоңыр, карбонатты қоңыр топырақ қалыптасқан. Тау баурайында таудың шымды қоңыр топырағы, шалғынды-қошқыл топырақ орын алған. Өсімдік жамылғысында жусан, көкпек, ши, жыңғыл, қамыс, құрақ, сексеуіл, арша, шырша, Шарын өзенінің аңғарында табиғат ескерткіштері саналатын аумағы 5014 га реликті шетен тоғайы өседі. Согдиан ерені, емен, тораңғы, Іле итмұрыны, Іле қарақаты, Михельсон кермегі сияқты өсімдіктер Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Жануарлардан: Тянь Шань қоңыр аюы, таутеке, шошқа (доңыз), елік, борсық, суыр, қасқыр, түлкі, қоян, ақтиін, ондатра; құстардан: ұлар, кекілік, қырғауыл, бұлдырық, көгершін, бүркіт, сұңқар, қырғи, т.б. мекендейді.

Шаруашылығы

Ауданда 1997 жылыға дейін биязы жүнді қой, оған қосымша етті-сүтті мал, жылқы, астық, бау-бақша, көкөніс, картоп, құс өсіруге маманданған 3 кеңшар, 18 ұжымшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Олардың негізінде 2 акционерлік қоғам, 13 ЖШС, 1,5 мыңға жуық шаруа қожалығы құрылды. Республика, облысы бағыныстағы Үйғыр аудданының салық к-ті, Шонжы мемлекеттік қазыналық көсіпорыны, № 2534- әскери бөлімше, ішкі істер бөлімі, прокуратура, халықтық сот, аудандық электр энергия жүйесі, телекоммуникация, "Су торабы" кәсіпорны, т.б. мекемелер орналасқан. Аудандағы ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 546,2 мың га, оның ішінде 24,6 мың га егістік, 492,1 мың га жайылым, 29,5 мың га шабындық. Ауданда 139,7 мың қой мен ешкі, 21,3 мың ірі қара мал, 11,9 мыңжылқы, 416 шошқа, 94,2 мың құс бар (2002).

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
18242	▲25812	▲47276	▲53435	▲58411	▲62981	▼60792	▲63598

Аудан халқының саны 63 288 адам (2019), ұлттық құрамы: ұйғырлар (57,91%), қазақтар (40,06%), орыстар (1,58%), өзбектер (0,17%), басқалары (0,45%).

Әкімшілік бөлінісі

25 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ават ауылдық округі	2324	▼1886	81,2	1196	▼1020	85,3	1128	▼866	76,8
Ақсу ауылдық округі	5346	▼5083	95,1	2687	▼2599	96,7	2659	▼2484	93,4
Ақтам ауылдық округі	1846	▲2023	109,6	925	▲1045	113	921	▲978	106,2
Бахар ауылдық округі	2989	▲3087	103,3	1493	▲1569	105,1	1496	▲1518	101,5
Дардамты ауылдық округі	4134	▼3858	93,3	2128	▼2050	96,3	2006	▼1808	90,1
Кетпен ауылдық округі	3268	▼3039	93	1643	▼1567	95,4	1625	▼1472	90,6
Кіші Диқан ауылдық округі	2944	▼2640	89,7	1529	▼1347	88,1	1415	▼1293	91,4
Қалжат ауылдық округі	2280	▼2244	98,4	1152	▼1148	99,7	1128	▼1096	97,2
Қырғызсай ауылдық округі	2368	▲2434	102,8	1164	▲1242	106,7	1204	▼1192	99
Сүмбе ауылдық округі	4277	▼3736	87,4	2206	▼1979	89,7	2071	▼1757	84,8
Тасқарасу ауылдық округі	2820	▲2981	105,7	1399	▲1544	110,4	1421	▲1437	101,1
Тегермен ауылдық округі	2616	▼2283	87,3	1318	▼1206	91,5	1298	▼1077	83
Шарын ауылдық округі	5572	▲6236	111,9	2833	▲3240	114,4	2739	▲2996	109,4
Шонжы ауылдық округі	18008	▲22068	122,5	8805	▲10965	124,5	9203	▲11103	120,6
ЖАЛПЫ САНЫ	60792	▲63598	104,6	30478	▲32521	106,7	30314	▲31077	102,5

Инфрақұрылымы

Білім беру, мәдениет саласында 32 жалпы білім беретін және 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 3 кітапхана, 6 мәдениет үйі, т.б. жұмыс істейді. Емдеу мекемелерінен: аудандық аурухана, емхана, туб-диспансер, 3 аудандық аурухана, 6 дәрігерлік амбулатория, 8 фельдш.-акушерлік пункт, 7 610 фельдш. пункт бар. Сонымен бірге аудан аумағында "Ара-сан", "Таугүл" атты сауықтыру орындары елге қызмет көрсетеді. Ауданнан елге танымал Хангелді, Еспер, Қарақұл батыр, т.б. тарихи тұлғалар шыққан. Ұйғыр аудан аумағынан Алматы-Шонжы-Жаркент-Қорғас және Алматы-Шонжы-Қолжат- Қытай автомобиль жолы өтеді.

Облыс орталығы — Талдықорған қаласынан Шонжы ауданына дейінгі қашықтық 355 км, Алматыдан Шонжыға дейін 214 км.