Еңбекшіқазақ ауданы

Еңбекшіқазақ ауданы — Алматы облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Аудан орталығы – Есік қаласы.

Қазақстан ауданы
Еңбекшіқазақ ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Алматы облысы
Аудан орталығы	Есік
Ауылдық округтер саны	25
Қалалық әкімдіктер саны	1
Ауыл саны	78
Қала саны	1
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Есік қаласы, Жамбыл даңғылы, №21а
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°21′11″ с. е. 77°32′21″ ш. б.43.35306° с. е. 77.53917° ш. б. / 43.35306; 77.53917
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	8,3 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	284 334 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (57,58%), ұйғырлар (17,76%), орыстар (12,82%), түріктер (4,87%), әзербайжандар (1,51%), күрдтер (1,32%), татарлар (0,55%), шешендер (0,54%), қырғыздар (0,53%), немістер (0,44%), өзбектер (0,41%), корейлер (0,36%), басқалары (1,31%)
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	040400-040462
Автомобиль коды	05
Еңбекшіқазақ ауданының әкімдігі

Географиялық орны, жер бедері және табиғаты

Солтүстігінде Қапшағай су қоймасы арқылы Қонаев қаласымен және Жетісу облысының Кербұлақ ауданымен, шығысында Ұйғыр ауданымен, батысында Талғар ауданымен, оңтүстігінде Кеген ауданымен шектеседі.

Ауданның оңтүстігін Іле Алатауының Қараш, шығысын, оңтүстік-шығысын Бақай тауы, Сарытау, Сөгеті, Торайғыр таулары, қиыр шығысын Сөгеті жазығы алып жатыр. Ауданның ең биік жері оңтүстік-батысындағы мәңгі қар мен мұз басқан Саз тауы (4241 м). Аудан жері солтүстікке қарай ылдиланып Қапшағай су қоймасына тіреледі. Бұл жазық келген өңірінде Іле ойысы жатыр. Таулардан Есік, Түрген, Киікбай, Шолақ, Шыбықты, Белшабдар, Қаратұрық, Лаварсаз, Асы және Шілік өзендері бастау алады. Шілік өзеніндегі Бартоғай бөгенінен Д.А. Қонаев атындағы Үлкен Алматы каналы бастау алып, шығыстан батысқа қарай ағып өтеді. Таулық бөлігінде ұсақ мореналық көлдер (Есік, Жасылкөл, т.б.) кездеседі. Өзендерде бірнеше кішігірім СЭС-тер салынған. Толқын ауылы тұсында арнайы балық өсіруге арналған Есдәулетсай тоғаны, Түрген шатқалында бахтах (форель) шаруашылығы ұйымдастырылған. Аудан аумағында Алматы қорығы, Есік обасы («Алтын адам» мүрдесі табылған), Тянь-Шань шыршасы өсетін Шыңтүрген (Шымтүрген) шыршалығы (889 га) орналасқан. Тау бөктерлерінде Таутүрген, Қорам минералды бұлақтары бар. Шіліккемерде құм мен кесектас өндіріледі. Бұғыты тауларында вольфрам кен орны барланған.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты континенттік. Қысы суық. Таулы өңірлерде қар қалың түседі (40 – 60 см). Қаңтар айының орташа температурасы –6 – 10°С, кейде температура –28 – 30°С-қа дейін төмендейді. Жазы ыстық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 20 – 24°С. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері жазық өңірде 200 – 400 мм, тау бөктерлерінде 550 – 700 мм. Аудан аумағында ендік бағытта айқын байқалатын бірнеше табиғи белдемдер өтеді. Іле ойпатының шөлейтті белдемінде сұр, сортаң сұр топырақ қалыптасқан. Онда баялыш, жусан, ши, күйреуік, т.б. сораң шөптер, өзен аңғарлары мен ойысты жерінің шалғынды-батпақты топырағында құрақ, қамыс, қияқ, жалбыз, тау алдының жонды-белесті жерлерінің қоңыр, қызғылт қоңыр топырағында бұта аралас бетеге, боз, селеу, тау бөктерлерінде астық тұқымдас әр түрлі шөптесіндер өскен. Таулардың орта және биік белдеулерінде тау шалғыны, одан биікте альпілік шалғындар қалыптасқан. Тау етегі мен шатқалдарын тал, үйеңкі, көктерек, емен, өрік, алма, алмұрт жеміс ағаштары, биік таулы бөлігін шырша, қарағай орманы алып жатыр. Жануарлардан қоңыр аю, барыс, қасқыр, түлкі, таутеке, арқар, жазық жерлерде елік, борсық, суыр, қырғауыл, т.б. мекендейді. Су айдындары балыққа бай.

Ауыл шаруашылығы

Ауданында суармалы және тәлімді (тау бөктерлерінде) егін шаруашылығы жақсы дамыған, сонымен қатар қой шаруашылығы бар, жүзім, жеміс-жидек, көкөніс, темекі өсіріледі. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 641, 6 мың га (2006), оның ішінде жыртылған жері 92,1 мың га, шабындық 16,6 мың га, жайылым 521,5 мың га. Ауданда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тамақ өнеркәсібінің салалары жақсы дамыған. Ірілері: «Филипп – Моррис», «Фудмастер», «Голд продукт», «Есік жүзім зауыты», «Дионис», «Елес» т.б. Өсімдік шаруашылығында егістің басым бөлігі (80%) астық шаруашылығының үлесіне келеді. Еңбекшіқазақ ауданы жерінен Алматы – Райымбек, Алматы – Жаркент автомобобиль жолы өтеді. Есік қаласынан облыс орталығы – Талдықорған қаласына дейінгі арақашықтық 340 км.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
34471	▲55656	▲91063	▲104351	▲113935	▲202659	▲257506	▲278581

Тұрғындар саны – 300427 адам (2019). 40-тан астам ұлттың өкілдері тұрады, оның ішінде: қазақтар (57,50%), орыстар (13,15%), түріктер (4,80%), ұйғырлар (17,67%), әзербайжандар (1,47%), күрдтер (1,26%), татарлар (0,56%), шешендер (0,55%), қырғыздар (0,50%), немістер (0,45%), корейлер (0,38%), өзбектер (0,39%), украиндар (0,22%), гректер (0,22%), поляктар (0,12%), басқалары (0,76%).

Әкімшілік бөлінісі

Аудандағы 79 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 25 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ават ауылдық округі	5670	▼4314	76,1	2793	▼2130	76,3	2877	▼2184	75,9
Ақши ауылдық округі	6421	▼5426	84,5	3173	▼2769	87,3	3248	▼2657	81,8
Аса ауылдық округі	9047	▲9320	103	4529	▲4791	105,8	4518	▲4529	100,2
Балтабай ауылдық округі	8510	▲9784	115	4211	▲4924	116,9	4299	▲4860	113
Бартоғай ауылдық округі	7720	▼6906	89,5	3376	▲3478	103	4344	▼3428	78,9
Бәйдібек би ауылдық округі	9802	▲10444	106,5	4690	▲5145	109,7	5112	▲5299	103,7
Бәйтерек ауылдық округі	13541	▲13894	102,6	6318	▲6763	107	7223	▼7131	98,7
Бөлек ауылдық округі	7861	▼7533	95,8	3871	▼3746	96,8	3990	▼3787	94,9
Есік қалалық әкімдігі	34355	▲41018	119,4	16500	▲19863	120,4	17855	▲21155	118,5
Жаңашар ауылдық округі	6673	▲8394	125,8	3260	▲4156	127,5	3413	▲4238	124,2
Көктөбе ауылдық округі	12137	▲14396	118,6	5980	▲7231	120,9	6157	▲7165	116,4
Қазақстан ауылдық округі	8150	▲9116	111,9	4103	▲4633	112,9	4047	▲4483	110,8
Қаражота ауылдық округі	6692	▼4602	68,8	3366	▼2373	70,5	3326	▼2229	67
Қаракемер ауылдық округі	6513	▲8620	132,4	3259	▲4409	135,3	3254	▲4211	129,4
Қаратұрық ауылдық округі	12693	▲12788	100,7	6298	▲6502	103,2	6395	▼6286	98,3
Қорам ауылдық округі	5979	▲6479	108,4	2948	▲3347	113,5	3031	▲3132	103,3
Қырбалтабай ауылдық округі	4998	▼3242	64,9	2502	▼1696	67,8	2496	▼1546	61,9
Малыбай ауылдық округі	5198	▼4411	84,9	2386	▼2216	92,9	2812	▼2195	78,1
Масақ ауылдық округі	5309	▼4270	80,4	2706	▼2205	81,5	2603	▼2065	79,3
Рахат ауылдық округі	19032	▲28022	147,2	9459	▲14066	148,7	9573	▲13956	145,8
Саймасай ауылдық округі	6303	▲6916	109,7	3130	▲3366	107,5	3173	▲3550	111,9
Сөгеті ауылдық округі	4176	▼2891	69,2	2105	▼1518	72,1	2071	▼1373	66,3
Ташкенсаз ауылдық округі	3794	▲4607	121,4	1914	▲2317	121,1	1880	▲2290	121,8
Тескенсу ауылдық округі	6391	▲6601	103,3	3219	▲3372	104,8	3172	▲3229	101,8
Түрген ауылдық округі	12781	▲14446	113	6330	▲7209	113,9	6451	▲7237	112,2
Шелек ауылдық округі	27760	▲30141	108,6	13650	▲15150	111	14110	▲14991	106,2
ЖАЛПЫ САНЫ	257506	▲278581	108,2	126076	▲139375	110,5	131430	▲139206	105,9

Инфрақұрылымы

Жалпы білім беретін 75 мектеп, гимназия, педагогика, заң және медициналық колледждер, 2 балабақша, 5 оқу-өндірістік комбинаты, 2 музей бар. Ауданы аурухана мен емхана, елді мекендерде 6 аурухана, 33 дәрігерлік амбулатория, 16 фельдшер-акушерлік және 23 фельдшер пункт, т.б. мектептер бар (2004).

Еңбекшіқазақ ауылы аумағындағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 1471 км, оның ішінде 238-і республика, 689 км-і облыстық маңызы бар жолдар, ал 544 км-і елді мекендердің аралығындағы және ауыл ішілік жолдар.

Танымал тұлғалары

Ауданнан елге танымал Т.Молдағалиев, М.Құмарова, Қ.Қожамияров, Қ.Қарсақбаев, Х.Абдуллин, Ғалымбаева, Тұрлығазы Шаяхметұлы т.б. мәдениет қайраткерлері, А.Розыбакиев сынды тарихи тұлғалар шыққан.

Мәдени мұра

Еңбекшіқазақ ауданында республика және облыстық маңызы бар архитектура-мәдени ескерткіштер көп. Есік қаласы маңында және Түрген шатқалында осы өңірден табылған (1969) "Алтын адамға" ескерткіш орнатылған. Елді мекендерде 1, 2-дүниежүзілік соғыстардың, сондай-ақ сталиндік саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына арналған ескерткіш-белгілер, монументтер орнатылған.

Есік өңіріндегі 100-ден астам сақ дәуірінің қорғандары мемлекеттік қамқорлыққа алынды. Аудан тарихындағы әлеулі оқиғалардың бірі — 1963 жылы шілдеде Есік тасқын су әсерінен шайылып кетті. 1930 жылдың шілде айынан "Еңбекшіқазақ", 1999 жылдың мамыр айынан "Иссык" газеті шығады. Есік қаласынан облыс ортығы — Талдықорған қаласына дейінгі қашықтық 340 км, ал Алматыға дейін 55 км.