Уикипедия

Германия

(ГФР бетінен бағытталды)
Координаттар: 51°31′00″ с. е. 9°55′00″ ш. б. / 51.51667° с. е. 9.91667° ш. б. / 51.51667; 9.91667 (G) (O) (Я)

Германия (нем. Deutschland ХФӘ: [ˈdɔʏtʃlant]), ресми атауы – Германия Федеративтік Республикасы (нем. Bundesrepublik Deutschland), ГФР (нем. BRD) — Орталық Eуропада 16 жеке не жартылай тәуелсіз федералдық жерлерден тұратын ел.[6]

Германия Федеративтік Республикасы
нем. Bundesrepublik Deutschland
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Einigkeit und Recht und Freiheit»
«Бірлік пен әділдік және бостандық»
Әнұран: «Немістердің өлеңі[1]» (тыңдау (ақп.))
Германияның орналасуы (қою жасыл):
— Еуропада (ашық жасыл және қою сұр)
— Еуроодақта (ашық жасыл)
Тарихы
Құрылды 3 қазан 1990 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі Неміс тілі
Елорда Берлин
Ірі қалалары Берлин, Гамбург, Мюнхен, Кёльн, Майндағы Франкфурт, Дюссельдорф, Штутгарт, Дортмунд, Эссен, Лейпциг[2]
Үкімет түрі Федеративті
парламенттік республика
Федералды президент
Федералды канцлер 		Франк-Вальтер Штайнмайер
Олаф Шольц
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 62-ші орын
357 386 км²
2,42 %
Жұрты
• Сарап (2021)
• Тығыздығы
▲ 83 129 285[3] адам (17-ші)
232 адам/км² (58-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2019)
 • Жан басына шаққанда
▲ 4,444 трлн.[4] $ (5-ші)
▲ 53,566[4] $ (18-ші)
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2019)
 • Жан басына шаққанда
▼ 3,863 трлн.[4] $ (4-ші)
▼ 46,564[4] $ (17-ші)
АДИ (2017) ▲ 0,936[5] (өте жоғары) (5-ші)
Этнохороним Немістер
Валютасы Еуро
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .de
ISO коды DE
ХОК коды GER
Телефон коды +49
Уақыт белдеулері +1 (+2 жазда)

Германия Федеративтік Республикасы - орталық Еуропада орналасқан мемлекет. Кейбір түркі тілдерінде Алмания болып та аталады. Жер аум. 356,96 мың квадраттық км. 2023 жылғы қаңтардағы халық саны: 84,4 млн адам. Астанасы 1991 жылдан Берлин қаласы (3,46 млн.). Халқының 94 %-і немістер (1998). Ресми тілі - неміс тілі. Халқының көпшілігі христиан дінінің протестант және католик тармағын ұстанады.

Халық саны бойынша дүние жүзінде 19-шы орында (ЕО-да 1-орын, Ресей мен Түркияны есепке алғанда Еуропада 3-ші орын) және территориясы бойынша дүние жүзінде 62-ші орында (Еуропада 8-ші).

Германия 16 аймақтан (жерден) құралған федеративті республика. Әр аймақтың өз конституциясы, парламенты және үкіметі бар. Федеральдік президент арнайы шақырылған, бундестаг және ландтагтар (әр аймақтың парламенттері) мүшелерінің бірде санынан құралған федеральдік жиналыста 5 жыл мерзімге сайланып отырады.

Президент мемлекет басшысы ретінде халықар. жиындарға қатысады, шет елдермен келісімшарттарға қол қояды, елшілерді, федеральдік соттарды тағайындайды, т.б. Елдегі атқарушы билікті федеральдік канцлер жүргізеді. Жоғарғы заң шығарушы органы бундестаг.

Тарихы

Германия жерін адам баласы палеолит дәуірінде-ақ қоныстана бастаған. Б.з.б. 3 - 2 мыңжылдықта жергілікті тұрғындар мал ш-мен және егіншілікпен айналысты, ал б.з.б. 1 мыңжылдықта жергілікті темір қорытуды меңгерді. Б.з.б. 1 ғасырда Рейннің батыс жағалауы Рим империясының қол астаны 962 ж. герман король Оттон І Римді жаулап алып, Рим папасы тағына отырды. Осы кезден бастап герман корольдері өздерін "Қасиетті Рим империясы" тағының мұрагерлері ретінде жариялады. 1032 - 34 ж. империя құрамына Бургундия патшалығы қосып алынды(қ. Бургандар).

Патшалық 11 ғ-дың ортасынан бастап саяси бытыраңқылықты бастан кешірді. 18 ғ-ға дейін патшалықты билеуші 17 әулет ауысты. 13 ғ-да корольдік құрамындағы кейбір князьдер, әсіресе, Саксон әулетінен шыққан князьдер (Семсер асынушылар, Тевтон ордермен князьдіктері орталық билікке тұтас бағына қоймады. Француз императоры Наполеон І Аустрия мен Прусияны талқандағаннан кейін (1806) "Қасиетті Рим империясы" жойылып, герман князьдіктерінің бытыраңқылығы әрі қарай жалғасты. Бұл жағдай Германияның әлеум.-экон. дамуына қатты бөгет жасады. Сондықтан герман князьдері, соның ішінде ең алдымен Аустрия және Пруссия билеушілері ұсақ герман мемлекеттерін бір орталыққа біріктіру үшін өзара бәсекелестікке түсе бастады. Франция талқандалғаннан кейін 1815 ж. - қос палаталы (бундестаг және бундесрат) парламент. Бундесрат аймақ өкілдерінен құралған. Ақшасы - неміс маркасы. Ұлттық мерекесі - Герман бірлігі күні (3 қазаң, 1990ж., Германия Демократиялық Республикасының Германия Федеративтік Республикасына Конституциясы 1949 ж. қабылданған.

Ірі қалалары:

  1. Гамбург (1,6млн.);
  2. Мюнхен (1,2 млн.);
  3. Кельн (1 млн-ға жуық);
  4. Бонн (297 мың адам) және т.б.

Бүгінгі Германия Республикасының елордасы және мемлекеттік құрылымдары орналасқан жері — Берлин қаласы болып табылады. 82 млн халқы бар Германия мемлекеті — әзірше Еуропадағы халқы санынан ең ірі мемлекет. Еуропа Одағының ірге қабырғасын қалаған мемлекет Еуропаның көшбасшы мемлекеті міндетін атқарып отыр.

География

Толық мақаласы: Германия географиясы

Жер бедері

 
Германияның физикалық картасы

Германияның солтүстік бөлігі - мұз дәуірінде қалыптасқан аласа жазық (Солтүстік Германия жазығы, ең төменгі нүктесі - Вильстермарштағы Вильстермарше (нем.)қаз. Нойендорф-Заксенбанд, теңіз деңгейінен 3,54 м төмен). Солтүстік Германия жазығының бетінде ежелгі мұз басудың іздері - төменгі мореналық жоталар мен төбелердің тізбектері сақталған. Ойпаттың батыс бөлігін батпақты ойпаттар - батпақтар алып жатыр, олардың пайда болуы платформаның төмендеуімен байланысты. Елдің орталық бөлігінде орманды тау бөктері оңтүстіктен ойпаттарға іргелес, ал Альпі оңтүстікте басталады. Германиядағы ең биік нүкте - Цугшпитце тауы, 2962 м.

Өзендер мен көлдер

Толық мақаласы: Германия өзендері

Германия арқылы көптеген өзендер ағып өтеді, олардың ең ірілері:

  • Рейн;
  • Дунай;
  • Эльба;
  • Везер;
  • Одер, өзендер каналдармен байланысты, ең атақты канал - Балтық пен Солтүстік теңіздерді байланыстыратын Киль каналы. Киль каналы Киль шығанағынан басталып, Эльба өзенінің сағасында аяқталады. Германиядағы ең үлкен көл - Констанс, оның ауданы 540 км² және тереңдігі 250 м.

Климат

Германия қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан, солтүстігінде теңіз климаты, оңтүстігінде қоңыржай континенталды. Бұл ауа райының жиі құбылмалы болатындығымен байланысты. Жаздың ортасында жылы және шуақты болуы мүмкін, бірақ келесі күні суық түсіп, жаңбыр жаууы мүмкін. Шынында да экстремалды табиғи құбылыстар (қатты құрғақшылық, торнадо, дауыл, қатты аяз немесе ыстық) салыстырмалы түрде сирек кездеседі.

Шілденің орташа температурасы тауларда +14-тен алқаптарда +22°C-қа дейін. Қаңтардың орташа температурасы алқаптарда +4 бастап таулы жерлерде -5°C дейін. Жылдық орташа температура +5-+10°C құрайды. Германияда ең төменгі температура -46°C болды, мұндай көрсеткіш XX ғасырда елдің оңтүстігінде, оның таулы бөлігінде теңіз деңгейінен 1601 м биіктікте координаттары шамамен ауданда тіркелді. 47ºс. е. және 12ºш. б. Фунтензе көлінің жанында.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар

 
Берхтесгаден ұлттық паркі

Германияда 14 ұлттық парк, 19 биосфералық қорық, 95 табиғат паркі және көптеген басқа қорғалатын табиғи аумақтар мен табиғат ескерткіштері бар.

Денсаулық сақтау ісі

Германияда денсаулық сақтау ісін 1949 жылы құрылған Денсаулық сақтау минитірлігі басқарды. Онда барлық еңбекшілер мен олардың отбасына тегін медициналық көмек көрсетіледі. 1970 жылы Германияда 190 мың төсектік 626 аурухана, 452 поликлиника, 828 амбулатория, 192 әйелдер консультациясы жұмыс істейді. Тұрақты және маусымдық яслилердегі орының саны 175 мың ға жетеді. 18 мың орында 178 санаторийлер мен курорттар және демалыс орындары жұмыс істейді. 1970 жылы 27,3 мың дәрігер, 7,3 мың тіс дәрігері, 2,9 мың фармацевттер мен 245 мың орта білімді медициналық қызметкер болды.

Осының барлығы халықтың медициналық жағдайын жақсартты. 1970 жылы әр мың адамға шаққанда баланың тууы 19,3, адамның өлімі, 14,1. Әрбір ірі туған баладан өлгені 18,8 болды. Орта есеппен адам өмір ұзақтығы - ерлерде 67,8, әйелдерде 73,1 жас. Аурулардың ішінде ең көп кездесетіні жүрек-қан тамыр сырқаты мен қатерлі ісіктер.

Әкімшілік-аумақтық бөлінісі

Толық мақаласы: Германия жерлері

Германия – федеративті мемлекет болып табылады. Әкімшілік-аумақтық бөлінісіне қарай 16 жерден тұрады. Негізгі заңы – конституциясы 1949 жылғы 23 мамырда қабылданған. Елдің федералдық президенті Федералдық жиналыста бес жыл мерзімге сайланады. Қазіргі Федералдық президенті Кристиан Вульф, ол 2010 жылдың 2 шілдесінде сайланған.

 
Германияның федералды жерлерінің картасы (нөмірленген)
Жер Астанасы Жердің немісше атауы Астананың немісше атауы
1. Баден-Вюртемберг Штутгарт Baden-Württemberg Stuttgart
2. Баварияның еркін мемлекеті Мюнхен Freistaat Bayern München
3. Берлин Берлин Berlin Berlin
4. Бранденбург Потсдам Brandenburg Potsdam
5. Бремен еркін және Ганзалық қаласы Бремен Freie Hansestadt Bremen Bremen
6. Гамбург еркін және Ганзалық қаласы Гамбург Freie und Hansestadt Hamburg Hamburg
7. Гессен Висбаден Hessen Wiesbaden
8. Мекленбург-Алдыңғы Померания Шверин Mecklenburg-Vorpommern Schwerin
9. Төменгі Саксония Ганновер Niedersachsen Hannover
10. Солтүстік Рейн-Вестфалия Дюссельдорф Nordrhein-Westfalen Düsseldorf
11. Рейнланд-Пфальц Майнц Rheinland-Pfalz Mainz
12. Саар Саарбрюккен Saarland Saarbrücken
13. Саксония еркін мемлекеті Дрезден Freistaat Sachsen Dresden
14. Саксония-Анхальт Магдебург Sachsen-Anhalt Magdeburg
15. Шлезвиг-Гольштейн Киль Schleswig-Holstein Kiel
16. Тюрингияның еркін мемлекеті Эрфурт Freistaat Thüringen Erfurt

Жер аудандарға (нем. Kreis) және ауданға жатпайтын қалаларға (нем. Kreisfreie Stadt), Гамбург пен Берлин жерлері — қалалық округтерге (нем. Bezirk), аудандар қалалар (нем. Stadt) мен қауымдастықтарға (нем. Gemeinde), ауданнан тыс қалалар — қалалық аудандарға (нем. Ortschaft), Гамбург пен Берлин жерлерінің аудандары кварталдарға (нем. Ortsteil), қалалар, қауымдастықтар, округтер және кварталдар тұрғын аумақтарға (нем. Wohngebiet) бөлінеді. Баварияның жер мен аудан арасындағы аралық байланысқа ие — әкімшілік округ (нем. Bezirk).

Халқы

Толық мақаласы: Германия халқы

Германия Федеративті Республикасы аумағы бойынша көршілес Польшадан сәл ғана үлкен, бірақ оның халқы екі есе көп. 2015 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша Германияның тұрғындары 82 175 684 тұрғынды құрады.

Әлемдегі көптеген дамыған елдердегідей, Германияда туу коэффициенті төмен деңгейден төмен. 1972 жылдан бастап Германияда туу коэффициенті өлім деңгейінен төмендеді.

2015 жылы демографиялық даму келесідей болды. Туу коэффициенті - 8,98 ‰, өлім - 11,26 ‰, табиғи өсім (төмендеу) - -2,28 ‰, көші-қон балансы - 14,19 ‰.[7]

Ауыл тұрғындары 10% -дан аз, Германия халқының 90% -ы қалаларда және оған жақын орналасқан урбанизацияланған аймақтарда тұрады.

Қала тұрғындарының үлесі 73,12% құрайды.[8].

Ірі қалалардың халқы (31.12.2018[9]).

Қалалар 31.12.2010[8] 31.12.2018[9]
1 Берлин (Berlin) 3 460 725 3 644 826
2 Гамбург (Hamburg) 1 786 448 1 841 179
3 Мюнхен (München) 1 353 186 1 471 508
4 Кёльн (Köln) 1 007 119 1 085 664
5 Майндағы Франкфурт (Frankfurt am Main) 679 664 753 056
6 Штутгарт (Stuttgart) 606 588 634 830
7 Дюссельдорф (Düsseldorf) 588 735 619 294
8 Лейпциг (Leipzig) 522 883 587 857
9 Дортмунд (Dortmund) 580 444 587 010
10 Эссен (Essen) 574 635 583 109
11 Бремен (Bremen) 547 340 569 352
12 Дрезден (Dresden) 523 058 554 649
13 Ганновер (Hannover) 522 686 538 068
14 Нюрнберг (Nürnberg) 505 664 518 365

Мемлекеттік құрылым

Германия парламенті екі палатадан – Бундесрат (жоғарғы) және Бундестагтан (төменгі) тұрады. Бундесратты жер үкіметі өкілдерінің 68 мүшесі құрайды. Егер федералдық президент болмаған немесе ол өзінің міндетін атқаруды мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда мемлекет басшысының міндеті Бундесрат төрағасына көшеді. Ал Бундестаг төрт жыл мерзімге жасырын дауыс беру арқылы сайланған 736 депутаттан тұрады. Атқарушы билік – Федералдық үкіметтің құрамына германдық Бундестагта сайланған федералдық канцлер мен федералдық министрлер кіреді. Федералдық канцлер мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды. Алманияның қазіргі федералдық канцлері – Олаф Шольц.

 
Берлиндегі Германия федералдық канцлерінің кеңсесі
 
Федералды канцлер
Олаф Шольц

Саяси партиялар

Германия Федеративті Республикасында бірқатар саяси партиялар қызмет етеді. Олардың ішінде негізгілері, яғни басқа партияларға қарағанда ықпалы күшті алты партияны бөле-жара атаған жөн. Ретіне қарай атайтын болсақ,

  1. 1869 жылы құрылған Германия Социал-демократиялық партиясы;
  2. 1945 жылы құрылған Христиан демократиялық одағы. Бұл партияны Федералдық канцлер Ангела Меркель басқарады. Негізгі мақсаты – Батыс елдерімен интеграция жасау және әлеуметтік нарықтық экономика;
  3. Христиан әлеуметтік одағы;
  4. Еркін демократиялық партиясы;
  5. Демократиялық социализм партиясы;
  6. 1990 жылы құрылған “Жасылдар” одағы.

2002 жылғы қыркүйекте өткен Бундестаг сайлауында тиісті 603 орынның 251-ін Германия Социал-демократиялық партиясы, 248-ін Христиан демократиялық одағы мен Христиан әлеуметтік одағы, 55-ін “Жасылдар”, 47-сін Еркін демократиялық партиясы, ал 2 орынды Демократиялық социализм партиясы алды.

Германиядағы табысты саяси партиялар мемлекеттік қаржыландыруды алады. 12 жыл бойы Бундестагқа қатысқан әр партияның арнайы қоры бар, оны толығымен мемлекет қаржыландырады[10]. Мысал ретінде Германия социал-демократиялық партиясының Фридрих Эберт қорын айтуға болады.

Солшылдар

Солшыл центристтер

Центристер

Оңшыл центристтер

Оңшылдар

Экономикасы

Толық мақаласы: Германия экономикасы

Германия экономикасы дамыған елдердің алдыңғы қатарынан орын алады. Негізгі салалары машина жасау, электр техникасы, металлургия, химия және фармацевтика өнеркәсібі, тағы басқа салалар ел экономикасының өркендеуіне қомақты үлес қосып келеді. Сонымен қатар, көлік инфрақұрылымы ерекше маңызға ие. Ірі 13 әуежай, 6,8 мың шақырымнан асатын ішкі су жолдары күндіз-түні жұмыс істейді. Бұған Солтүстік теңіздегі Гамбург пен Бремен, Балтық теңізіндегі Киль, Любек және Росток теңіз порттары қосылады.

Германияның сыртқы саудадағы әріптестеріне келсек, ең алдында Франция тұр. Одан соң импорт бойынша Нидерланд, Италия, Ұлыбритания, АҚШ, ал экспорт бойынша Ұлыбритания, Италия, АҚШ және Нидерланд келеді.

Германия БҰҰ мен ЕҚЫҰ-ның жұмыстарына белсенді түрде қатысып жүр. Өз тараптарынан беделді бұл халықаралық ұйымдарға айтарлықтай қаржы және кадр ресурстарын бөліп отырады. Сондай-ақ, Германияның алдына қойған басым бағыттарының бірі – БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне мүше болу. Ал Германияның Орталық Азия елдеріне байланысты ұстанған саясаты айқын, ол – экономикалық салаларда мүмкіндігіне қарай ынтымақтастық жасау.

Көлігі мен экологиясы

Германия сыртқа өнімдер шығару жөнінен дүние жүзінде 2-орын алады. Қазіргі заманғы Германияның экономикалық қуаты мен байлығының негізін өңдеуші өнеркәсіп құрайды. Оның көпшілік кәсіпорындары еуропалық ауыр индустрия орталықтарының бірі, елдің батысындағы Рурға шоғырланған. Тұрмыстық техникадан бастап зауыттық құрал- жабдықтарға дейінгі әр түрлі тауарлар өндіретін өңдеуші өнеркәсіп саласына елдегі жұмыс күшінің 25%-ы қамтылған.

Германия өнеркәсібінің жетекші салаларына қара және түсті металлургия, машина жасау, электрондық, химиялық және мұнай-химия кәсіпорындары жатады. Бұл өнеркәсіптік ел қоршаған ортаның ластануынан қатты зардап шегеді. Мысалы, Шварцвальдтағы бүкіл ормандардың жартысы дерлік қышқыл жауындармен зақымданған. Германия табиғатты қорғаумен байыпты түрде айналыса бастаған алғашқы батыс елдерінің бірі. Қазір "жасылдар" партиясының өкілдері герман парламенті — бундестагтегі көпшілік орынды иемденіп отыр. "Жасылдар" партиясы мен табиғат қорғау ұйымдарының қысымымен Германия қоршаған ортаның жағдайына бақылауды қатал қолға алып, атом электр станцияларын жаба бастады.

Германия құрғақтағы, су және әуе көлігінің тамаша жүйесіне ие. Тауарлар мен жолаушылардың көпшілігі автожолдар арқылы тасылады.

Германиядағы жолдардың жалпы ұзындыгы 650 000 км- ден астам (оның ішінде автострада жолдарының ұзындығы 11 400 км). Елдің көптеген ірі қалалары бір-бірімен 280 км \ caғ жылдамдықпен жүретін ICE ("Интерсити — Экспресс") пойыздары қатынайтын ұшқыр темір жолдар арқылы байланысқан. Ірі қалалардың арасындағы тұрақты авиарейстер бір сағаттан сәл астам уақытты алады.

Германияның ірі теңіз-сауда флоты бар. Бұл флоттың кемелері Бремен және елдің төртінші ірі қалалық агломерациясы әрі негізгі теңіз және өзен порты — Гамбург сияқты порттардан әр түрлі бағыттарға аттанады.[11]

Тағы қараңыз

Дереккөздер

  1. ↑ Bundespräsidialamt Repräsentation und Integration  (нем.). — «Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared the third verse [of the Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.]»  Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 наурыз 2016. Тексерілді, 8 наурыз 2016.
  2. ↑ Städte (Alle Gemeinden mit Stadtrecht) nach Fläche, Bevölkerung und Bevölkerungsdichte am 31.12.2016  (нем.). DeStatus (Үлгі:TranslateDate/de). Тексерілді, 6 сәуір 2018.
  3. ↑ Statistisches Bundesamt - Bevölkerungsstand (German).
  4. ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
  5. ↑ 2018 Human Development Statistical Update. United Nations Development Programme (2018). Басты дереккөзінен мұрағатталған 22 наурыз 2017. Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
  6. ↑ Балалар энциклопедиясы, III-том
  7. ↑ Statistisches Bundesamt, Bevölkerung — Geborene und Gestorbene Deutschland, abgerufen am 22. Juli 2013. Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 желтоқсан 2016.
  8. ↑ a b Städte (Alle Gemeinden mit Stadtrecht) nach Fläche, Bevölkerung und Bevölkerungsdichte am 31.12.2015, im Juli 2017 wegen korrigierter Fläche revidiert. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 шілде 2017.
  9. ↑ a b Städte (Alle Gemeinden mit Stadtrecht) nach Fläche, Bevölkerung und Bevölkerungsdichte am 31.12.2018.
  10. ↑ Костюковский А. По пути из «четвертого» мира в третий // Русский репортёр. — 2017. — № 16 (433). — С. 28.
  11. ↑ Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Германия&oldid=3242188» бетінен алынған