Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы

Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы (груз. საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა) — КСРО-ның одақтас республикаларының бірі. 1936 жылғы аннексиялануына дейін оның жері Күнгей Кавказ СФКР құрамында болған еді. 1989 жылы Грузин КСР өзінің егемендігін жариялады. 1990 жылы ол өз атауын Грузия республикасы деп ауыстырды да, кейінірек тәуелсіздігін алды.

Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы груз. საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა КСРО құрамындағы одақтық кеңестік социалистік республика
← 1936 — 1991 →
Байрағы (1951—1990) Елтаңбасы (1921—1990)
Ұраны груз. პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით! «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»
Әнұраны «Грузин КСР Мемлекеттік әнұраны» груз. საქართველოს სსრ სახელმწიფო ჰიმნი
Астанасы	Тбилиси
Тіл(дер)і	грузин тілі, орыс тілі
Діні	зайырлы мемлекет (де-юре) атеизм (де-факто)
Ақша бірлігі	КСРО рублі
Аумағы	69,7 мың км²
Халқы	4,337 млн адам
Басқару формасы	Унитарлы Марксистік-Ленинистік бірпартиялық социалистік мемлекет (1929–1990) Унитарлы парламенттік республика (1990–1991) Унитарлы президенттік республика (1991)
Бүкілгрузин ОСК төрағасы
- 1921—1922	Филипп Иесеевич Махарадзе (тұңғыш)
Грузин КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы
- 1990—1991	Звиад Константинович Гамсахурдия (соңғы)
Тарихы
-  25 ақпан 1921	Қызыл Армияның басып кіруі және Құрылуы
-  30 желтоқсан 1922	КСРО құрамына енуі
-  5 желтоқсан 1936	ККСФКР ыдырауы
-  18 қараша 1989	Егемендігі жарияланды
-  14 қараша 1990	Грузия Республикасы болып атауының өзгеруі
-  9 тамыз 1991	Тәуелсіздігінің жариялануы
-  26 желтоқсан 1991	Тәуелсіздігінің мойындалуы
Марапаттары:

Жері 69,7 мың км² тең. Халқы 4734 мың адам (1971), Астанасы – Тбилиси. Әкімшілік жағынан 67 ауданға бөлінеді; 51 қаласы, 57 қ.т. поселкесі бар.

Мемлекеттік құрылысы

Грузин КСР-і — КСРО құрамына енетін жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті, одақтық кеңестік социалистік республика. Конституциясы 1967 ж. 13 ақпанда жалпыгрузиндік 8-Кеңестер съезінде бекітілген. Мемлекет үкіметінің жоғары органы – 11 мың тұрғынға 1 депутат есебінен 4 жылға сайланатын Грузин КСР-інің Жоғарғы Кеңесі. Жоғарғы Кеңесінің сессиялары аралығында үкіметінің Жоғары органы – Грузин Кеңесінің Президиумы.

Жоғарғы Кеңес республиканың үкіметін – Министр Кеңесін құрайды, Грузин КСР-інің заңдарын қабылдайды т.б. Жергілікті үкімет органдары – жергілікті тұрғыдар 3 жылға сайлайтын аудандық, қалалық, поселкелік, селолық кеңестер, Грузин КСР-не КСР Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесіне 32 депутатқа орын берілген (оның құрамындағы АО мен АКСР-лердің 16 депутатын қоспағанда).

Грузинның ең жоғарғы сот органы – Грузин КСР-і Жоғарғы Кеңесі 5 жылға сайлайтын республиканың Жоғарғы Соты. Оның құрамында 2 сот коллегиясы (азаматтық және қылмыстық істер бойынша) және Пленум жұмыс істейді. Одан басқа Жоғарғы соттың Президиумы бар. Грузин КСР-інің Прокурорын КСРО-ның Бас прокуроры 5 жылға бекітеді.

Табиғаты

Грузин КСР – таулы ел, жерінің 87%-ы тау мен қырат. Солтүстігінде Үлкен Кавказ қатпарлы тау жүйесі бар. Кавказдың бас жотасынан оңтүстікке қарай Абхаз, Бзыбь, Кодор, Сванет, Лечхум, Рачин, Картли, Кахети т.б. жоталары созылып жатыр.

Шхара (5068 м), Казбек (5033 м) шыңдары, Крест (2384 м), Мамисон (2829 м), Клухор (2781 м) асулары осында. Грузин КСР-інің оңтүстік бөлігінде Кіші Кавказ тауының Анджар-Имеретия, Триалет, Шавшет және Джавахет жоталары орналасқан. Кіші Кавказ Үлкен Кавказбен Сурам жотасы арқылы жалғасады. Грузуин КСР-ің ең биік жері – Шхара тауы, 5068 м. Қара теңіз жағалауын Колхида ойпаты алып жатыр. Басты қазба байлықтары: марганец рудасы (Чиатура), тас көмір (Ткибули, Ткварчели), мұнай (Колхида, Сыртқы Кохети), полиметалдар (Үлкен Кавказдың оңтүстік беткейі), мыс (Маднеули) т.б. Грузин КСР-де 1300-ге жуық минералды бұлақтар бар. Солтүстігі Үлкен Кавказ жоталарымен қоршалып жатқандықтан, оның климатына суық ауа массалары аз әсер етеді, ал батысындағы Қара теңіздің жылы әсер күшті. 500-600 м-ден төмен жатқан жерінің климаты субтропиктік, жоғарылаған сайын құрғақ, қоңыржай, континенттік климатқа ауысады. Теңіз жағалауында жылдық орташа температурасы 14°С, 15°С, жауын-шашыны 2000-2800 мм. Шығыс бөлігінде қаңтардың орташа температурасы - 2°С, 3°С, шілде 23-26°С, жауын-шашын мөлшері 300-800 мм. Ең төмен температура (-35°С, -40°С) Рачин жотасында байқалған.

Өзендері Каспий және Қара теңіз алаптарына жатады. Ірі өзені – Кура – Каспий теңізіне құяды. Оның салалары: Арагви, Алазани, Храми, Ксани, Үлкен Лиахви. Қара теңізге Риони, Бзыбь, Кодори, Инугри құяды. Грузия өзендерінің суы мол, ағысы қатты, энергия қорына бай (18,2 млн квт). Ірі көлдері Паравани, Рица, Амткел, Табацкури т.б.

Кохида ойпаты субтропиктік күлгін топырақты және өзен аңғарлары аллювиалды, тау етектері қызғылт, шығыс бөлігінде жазық жерлері қара және қоңыр топырақты келеді. Жерінің 36,7%-ы орман. Тау етектері беткейлерінің төменгі жағында жалпақ жапырақты, одан жоғары қылқан жапырақты ағаштар өседі. Таудың лардың жоғары беткейлері субальпілік және альпілік шалығндар. Грузия ормандарында аю, ақ марал, сілеусін, таулы аймақтарында тау ешкісі, ұлар т.б. кездеседі. Грузия жерінде 15 қорық (Рица, Боржоми, Румица) ұйымдастырылған.

Халқының 66,8%-ы – грузин, 9,7%-ы – армян, 8,5%-ы – орыс; қалғандары азербайжан, осетин, абхаз, грек, еврей т.б. Халқының орташа тығыздығы 1км²-ға – 67,9 адамнан келеді (1971). Аса тығыз тұратын жерлері – Қара теңіз жағалауы, Имеретия таулы қыраты – Алазани өзенінің аңғары. Қала халқы - 48%. Ірі қалалары (1971 ж.): Тбилиси (907 мың), Кутаиси (166 мың), Батуми (104 мың), Сухуми (104 мың), Рустави (102 мың).

Тарихы

Грузин КСР, 1939 ж.

1917 жылы Ресейде болған буржуазия-демократиялық Ақпан төңкерісі кезінде Тбилисиде т.б. қалаларда жұмысшы, солдат, шаруа депутаттарының Кеңестері құрылды. Бірақ бұларда басшылықты меньшевиктер мен әсерлер тартып әкетті. 1917 жылы 9 (22) наурызда Тбилисиде буржуазия Уақытша үкіметінің органы – Күнгей Кавказ Ерекше Комитеті (ЗЕК) құрылды. Бүкіл Ресейдегі сияқты Грузияда да қос үкімет орнады.

Октябрь революциясы грузин халқының әлеуметтік және ұлт-азатыққа жетуінің бастамасы болды. Большевиктер Грузия еңбекшілердің социалистік революцияны жеңіске жеткізу жолындағы күресіне басшылық етті; алайда, олар Кеңес үкіметін Ресейдің орталық аудандарымен бір мезгілде орната алмады. 1917 жылдың 15 (28) қарашада контрреволюцияшыл күштер одағы ЗЕК-тің орнына Күнгей Кавказ комиссариаты дегенді құрды. Үкімет билігін меньшевиктер басып алды.

Контрреволюцияшыл партиялардың қолдауымен олар грузин ұттық әскер бөлімдерін, ұлттық Кеңестік пен ұлттық гвардия құрды. 1917 жылы 29 қарашада (12 желтоқсанда) меньшевиктер Тбилиси арсеналын басып алды. 1918 жылы 8-9 (21-22) ақпанда олар большевиктік газеттерді талқандап жапты; 10 (23) ақпанда Тбилиси жұмысшыларының наразылық демонстрациясына оқ жаудырды. Большевиктер астыртын жағдайда күрес жүргізуге мәжбүр болды. 1917 жылы ақпанда мемлекет үкімет билігінің контрреволюция жаңа органы – Күнгей кавказ сеймі құрылды; ол Күнгей Кавказ «тәуелсіз, федеративтік республика» деп жариялады. Майда бұл «республика» ыдырап кетті. 1918 жылы 26 наурызда меньшевиктер Грузияны «тәуелсіз республика» деп жариялады. 1918 жылдың 1-жартысында Грузияда меньшевиктердің үстемдігіне қарсы еңбекшілердің қарулы көтерілістері болды. Революция қозғалысқа қарсы күрес жүргізу үшін меньшевиктер интервенттер мен келісім жасауға дейін барды. Казвказ еңбекшілерінің ақ гвардияшыл Деникин әскерлеріне қарсы күреске қатысуы тураыл РК(б)П ОК-нің директивасын орындай отырып, 1919 жылы Грузия большевиктері Григорий Орджоникидзенің басшылығымен қарулы көтеріліс әзірлеуге кірісті. 1919 жылы қазан-қарашада Грузияның көпшілік уездерінің еңбекшілері көтеріліске шықты.

Ішкі және сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі меньшевиктер үкіметін 1920 жылдың наурызда РКФСРмен шарт жасауға мәжбүр етті. Бұл келісім бойынша, меньшивиктер үкіметі Ресей контрреволюциясынан мүлде қол үзуге, Грузиядан шетел әскерлерін кетіруге, большевиктік ұйымдарды ашық жағдайға көшіруге тиіс болды. РКФСР-ның Грузиядағы толық праволы өкілі болып Сергей Киров тағайындалды; ол коммунистердің күшін нығайтуда және Грузияда Кеңес үкіметінің жеңуін ұйымдастыруда маңызды рөл атқарды. 1920 жылы наурызда Грузин Коммунистік партиясы ұйымдасты. Коммунистер астыртын жағдайдан шығып, халық бұқарасы арасында белсенді жұмыс жүргізді.

Меньшевиктер РКФСР-мен келісім шартын бұза берді. Большевиктер контрреволюцияның Күнгей Кавказдың соңғы тірегі – меньшевиктік тәртіпті құлатуға әзірлікті күшейтті. 1921 ж. ақпанның 11-нен 12-не қараған түнде бірсыпыра уездер де қарулы көтеріліс басталып, кейіннен ол бүкіл Грузияға қарады. 16 ақпанда Шулаверыда Грузин Ревкомы құрылды (Алексей Гегечкори, Виссарион Квирквелия, Филипп Махарадзе т.б.) Ревком Грузияны кеңестік социалистік Республика деп жариялап, 18 ақпанда жергілікті үкімет билігін қолға алу туралы Грузияның барлық еңбек бекшілеріне үндеу таратты. Меньшевиктер мен интервенттердің әскерлері қару-жарақ жағынан басым болғанымен, көтерілісі ойдағыдай өрістеді. Ревком Владимир Лениннен көмек сұрады. Кеңес үкіметі Ревкомның тілегін қабыл алды. 1921 жылы 25 ақпанда 11-Қызыл Армия бөлімдері көтерілісшілер отрядтарымен бірге Тбилисиге кіріп, меньшевиктер үкіметін құлатты.

Грузияда Кеңес үкіметі жеңген күннен бастап-ақ жер, өнеркәсіп, темір жолдар, банкілер мемлекет қарамағына алынды. Кеңестердің Бүкіл грузиялық 1-съезі (1922 ж. 25 ақпан – 4 наурыз) Грузин КСР-інің тұңғыш конституциясын қабылдады, Кеңестердің Орталық атқару комитетін сайлап, ол Грузия үкіметін 1922 жылдың 12 наурызынан 1936 жылдың 5 желтоқсанына дейін Грузия Күнгей Кавказ федерациясында болды. 1922 жылдың 30-шы желтоқсанында Грузия ЗСФСР құрамына КСР Одағына кірді. Алдына қойылған міндетін орындағаннан кейін, 1936 жылы ККСФКР ажыратылды. Әзірбайжан мен Армения сияқты Грузия да одақтас социалистік ретінде тікелей КСРО құрамына кірді. 1937 жылы ақпанда Кеңестердің Бүкіл грузиялық 8-съезі Грузияның жаңа конституциясын қабылдады.

Социалистік құрылыстың және алғашқы бесжылдықтарды ойдағыдай орындаудың нәтижесінде Грузия өркендеген өнеркәсібі, көп салалы, коллективті ауылшаруашылығы бар индустриялы-аграрлық елге айналды. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп саласында зор табыстарға жеткені үшін 1935 жылы 15 наурызда Грузин КСР-і Ленин орденімен марапатталды. 1937 жылы өнеркәсіптің бүкіл жалық шаруашылығындағы үлес салмағы 75,2% болды. 800-ден аса жаңа кәсіпорындар салынды. Соғыстың алдындағы жылдары өнеркәсіптің 30 шақты жаңа саласы, соның ішінде машина жасау, мұңай шығару, шай, химикалық өнеркәсібі т.б. жасалды. 1940 жылы Грузия өнеркәсібі жалпы өнімінің көлемі 1913 жылмен салыстырғанда 10,2 есе өсті. 1940 жылдың басында шаруалар шаруашылығының 94,1%-ы коллективтендірілді, 1913 жылмен салыстырғанда егіс көлемі 148,3 мың га ұлғайды.

Социалистік құрылыс жылдарында мәдени революция ойдағыдай жүзеге асырылды – сауатсыздық жойылды, жұмысшы табы мен халықтық интеллигенцияның ұлттық кадрлары өсіп жетілді, жоғары дәрежелі оқу орындары, ғылыми-зерттеу интернаттары, мәдени-ағарту мекемелері құрылды. Грузин кеңестік әдебиеті мен өнері ойдағыдай дамыды. Социалистік индустрияландыру, ауыл шаруашылығын коллективтендіру және мәдение революция республиканың бейнесін түбірінен өзгертті. Грузияда социализм негізінен орнады. КСРО-да социализм жеңгеннен кейін, грузин халқы социалистік ұлт болып топтасты.

Грузин КСР-інің Ордені, 1923

Ұлы Отан соғысы кезінде Грузия халқы Кеңес Одағының барлық халықтарымен бірге социалистік Отанды қорғауға аттанды. Грузиядан барлығы 700 мыңдай адам соғысқа қатысты. 1942 жылы жазда неміс әскерлері Бас Кавказ жотасының етегіне дейін келді, сөйтіп 1942 жылы тамыздың 2-жартысында Абхазияға өтуге тырысты. Грузияның майданмен іргелес аудандарының еңбекшілері қорғаныс шептерінде ерлікпен еңбек етті. 1942 ж. күз бен қыстың қиын жағдайларында олар майданға оқ-дәрі, әр түрлі жабдық, азық-түлік жеткізіп тұрды. Кеңес әскерлерінің, оның ішінде 46-армияның (қолбасшысы генерал Константин Николаевич Леселидзе) ересен кимылы нәтижесінде 1942 жылы күзде неміс әскерлері Бас Кавказ жотасынан әрі қарай қуып тасталды. Грузин жауынгерлері партизан соғысына және Еуропа халықтарының Қарсыласу қозғалысына қатысты. Жауынгерлік ерлігі үшін Грузиядан 137 адам Кеңес Одағының атағына ие болды, 240 мыңнан аса адам КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталды. Кеңестік Грузинның 350 мыңдай ұлы мен қызы Отан үшін ұрыстарда қаза тапты. Соғыс кезіндегі ерлік үшін респбуликаның 46 мыңнан аса жұмысшы, колхозшы және интеллигенция өкілдері «Кавказды қорғағаны үшін» медалымен, 333 мыңнан аса адам «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан Соғысындағы ерлік еңбегі үшін» медалымен марапатталған.

Ленин Ордері

Соғыс аяқталғаннан кейін, грузин халқы еліміздің барлық еңбекшілерімен бірге социализм орнатуды аяқтау және коммунистік құрылыс жолындағы бейбіт еңбекке білек сыбана кірісті. 1970 жылы Грузинның күллі өнеркәсібінің жалпы өнімі 1913 жылғымен салыстырғанда 85 есе өсті; республика ауылшаруашылығы зор табыстарға жетті. Халық шаруашылығы мен құрылысты өркендету де еңбекшілердің ие болған ірі жетістіктері үшін 1965 ж. декабрьде Грузин КСР-і 2 рет Ленин орденімен марапатталды.

Сол сияқты, Абхазия АКСР-і (1935 жылы 15 наурыз), Аджар АКСР-і (1967 жылы 12 шілде), Оңтүстік Осетин АО (1967 жылы 25 тамыз) да Ленин орденімен марапатталды. Грузин еңбекші революция қозғалысқа, Ұлы Қазан социалистік төңкерісінің жеңуі және дүние жүзіндегі тұнғыш көп ұлтты социалистік мемлекеті – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын нығайту жолындағы күреске сіңірген еңбегі үшін, Отанымыздың жауларына қарсы ұрыстарда көрсеткен ерлігі мен коммунистік құрылыстағы табыстары үшін 1971 ж. 14 майда Грузин КСР-і Қазан төңкерісі орденімен марапатталды.