Корейлер

Корейлер (кор. 한국 사람 хангук сарам — Оңтүстік Кореяда, кор. 조선 사람 чосон сарам — Солтүстік Кореяда) — Кореяның байырғы халқы. КХДР-нда 24 млн., Корея Республикасында 50 млн. кәрістер тұрады. Сондай-ақ, Ресей Федерациясында 108 мың, Өзбекстанда 184 мың, Қазақстанда 104 мың (1992) кәрістер бар. Жалпы саны 81 млн. адам. Антропологиялық жағынан корейлер моңғол тектес нәсілдің шығыс азиялық тармағына жатады. Корейлер корей тілінде сөйлейді және көбінесе дінсіз.

Корейлер
Бүкіл халықтың саны
шамамен 82 500 000 адам
Ең көп таралған аймақтар
Корея Республикасы	50 617 045
КХДР	25 300 000
Қытай	2 573 928
АҚШ	2 091 432
Жапония	892 704
Канада	215 993
Өзбекстан	177 000
Ресей	176 411
Аустралия	156 865
Қазақстан	105 483
Филиппин	88 102
Вьетнам	86 000
Бразилия	49 511
Ұлыбритания	44 749
Мексика	41 800 – 51 800
Индонезия	40 284
Германия	33 774
Жаңа Зеландия	30 527
Аргентина	22 580
Сингапур	20 330
Тайланд	20 000
Қырғызстан	18 403
Франция	14 000
Малайзия	14 000
Украина	13 083
Гватемала	12 918
Үндістан	10 397
БАӘ	9 728
Швеция	7 250
Сауд Арабиясы	5 145
Парагвай	5 126
Камбоджа	4 372
Тілдері
корейше
Діні
көбіне дінсіз; сондай-ақ христиандық, буддизм, шаманизм, конфуциандық, даосизм, чхондоизм және синтоизм
Этникалық топтары
Корио-сарам, Сахалин кәрістері

Тілі

Корей тілі туыстық тегі жөнінен ешқандай тілдік топқа қосылмайды. Грамматикалық құрылысы жағыынан жалғамалы тіл. Солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс, орталық, оңтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс және чечжудо (аралдың атымен аталған) диалектілеріне бөлінген. Әдеби тілі орталық диалект негізінде қалыптасқан. Корей тілінде 40 фонема бар. Солтүстік Кореяда корейжазуы, Корея Республикасында аралас қытай-корейжазуы қолданылады.

Діні

Кәрістер будда дінін ұстанады, аз бөлігі - христиандар.

Тарихы

Дәстүрлі киімдегі әйелдер

Корей жерін адамдар палеолит заманынан бастап қоныстанған. Б.з.б 1-мыңжылдықта алғашқы мемлекеттер құрыла бастады. Олардың ішінде Чосон мемлекеті б.з.6. 2—1 ғасырларда мықты мемлекетке айналды. Б.з.б. Кочуре (солтүстікте), Пэкче (оңтүстік-батыста), Силла (оңтүстік- шығыста) мемлекеттері құрылды. 4-6 ғасырларда будда діні тарай бастады. Силла, Пэкче, Кочуре мемлекеттері өзара соғысып отырды. Осыны пайдаланған Қытайдағы Таң әулеті мемлекеті Кочуре мен Пэкчені басып алды. Бірақ Силла мемлекеті 676 ж. қытайларға тойтарыс беріп, 8-ғасырда Корея жерлерін біріктірген біртұтас мемлекет құрды. 9 ғасырда Силла ыдырап, 935 ж. Коре мемлекетінің (елдің қазіргі еуропаша атауы осы Коре атауынан шыққан) негізін қалаушы Ван Гоп елді қайта біріктірді. Жаңа мемлекет қидандардың шабуылына (993, 1010-11, 1018-19) төтеп беріп, елдің тұтастығын сақтап қалды. 1231—59 ж. Коре мемлекеті Шыңғыс хан империясының қол астына өтіп, 14 ғасырдың орта тұсында тәуелділіктен құтылды. 16 ғасырдың соңында елге жапондар, 17 ғасырда маньчжурлар басып кірді. Корей халкы 1592—98 ж. жапон басқыншыларынан елді қорғап қалғанымен маньчжур шапқыншылығына төтеп бере алмады. 1637 ж. 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап дамыған елдер Кореяға күш көрсете бастады. 1893-94 ж. елде болған халық толқуларын басуды сылтауратып Кореяда Қытай мен Жапония әскерлері өздері таласқа түсті де, соның салдарынан жапон-қытай соғысы (1894—95) болып өтті. Қытай Кореядан кетуге мәжбүр болды. 1904-05 ж. болған орыс- жапон соғысынан кейін Жапония елге біржолата орнықты. 1910 жылдан Корея отарға айналды. Чосон мемлекеті жойылды. 2-дүниежүзілік соғыста Жапония жеңілгеннен кейін, 1945 жылғы Ялта (Қырым) конференциясы шешімдеруне сәйкес, Корея 38° ендікте екі бөлініп, солтүстігі КСРО-ның, оңтүстігі АҚШ-тың бақылауына өтті. 1948 ж. 15 тамызда Сеулде ресми түрде Корея Республикасы, 9 қыркүйекте Пхеньянда Корей Халық Демократиялық Республикасы жарияланды.

Кәсібі

Кәрістердің дәстүрлі кәсібі – егіншілік. Негізгі мәдениеті – күріш. Жүгері таулы аймақтарда да егіледі, барлық жерде тары дақылдары (чумиза, құмай) және бұршақ дақылдары егіледі. Ең маңызды техникалық дақылдар мақта, кендір, темекі, женьшень (арнайы плантацияларда), күнжіт, т.б. Олар көкөністер (асқабақ, баклажан, пияз, картоп, оңтүстікте тәтті картоп, қияр, қызанақ), қауын, қарбыз және жеміс-жидек дақылдарын өсіреді. Мал шаруашылығы – көмекші кәсіп (ірі қара, шошқа, аз дәрежеде – қой және құс). Егіншіліктің ең көне саласының бірі – жібек шаруашылығы (тұт ағашының жапырағымен қатар, емен, бұршақ жапырақтары құрттарды қоректендіреді).
Жағалауда балық аулау, теңіз жануарларын жинау (тарбақ аяқ, шаяндар, асшаяндар, трепангтар, моллюскалар) және балдырларды жинау дамыған.
Дәстүрлі корей қолөнері – қыш-құмыра жасау, балташылық, тоқымашылық, тұрмысқа қажетт! бұйымдар жасау қолөнері, інжу-маржанды лакпен қаптау т.б. кең тараған.

Дәстүрлі үйлері тастармен қапталған (әк болмаған кезде әдетте сабан арқанмен байланған) және балшықпен сыланған торлы ағаш жақтаудан жасалған ханок үйшіктері, төбесі сабан. Ішкі бөлмесі кішкентай, терезелер аулаға шығып, әйнектің орнына ақ түсті қағазбен жабылған.

Мәдениеті

Корей ұлттық тағамы бибибап

Кәрістердің фольклорлық шығармалары, халық әндері, ертегі-аңыздары сақталған. Музыкасы мен би өнері дамыған. Кең тараған музыкалық аспабына комунго, каягым, флейта, барабан жатады.
Ұлттық мерекелері: 15 тамыз - Республика жарияланған күн (1948), 3 қазан - мемлекеттің құрылған күні (Ежелгі Чосон, б.з.б. 108 ж.).
Ұлттық киімдері көбінесе ақ матадан тігіледі. Ерлер кең балақты шалбар, күртеше, халат; әйелдер ұзын белдемше, қысқа кофта киеді.
Ұлттық тағамдары - қышқыл дәмді, ашы тұздық қосқан балық пен көкөніс, чимчи, кокси, хе т.б. тағамдарды пайдаланады. Сусындары - шырын, шөптен жасалған тұнбалар.

Қазақстандағы кәрістер

Кәрістердің Қазақстанға күштеп қоныс аударылуы КСРО-ның ұлттарды жаппай депортациялау саясатына орай 1937 ж. басталды. Кәрістер Қазақстанның барлық облыстарында қоныстанған. 2014 жылы олардың жалпы саны - 106,3 мың адам болды.