Уикипедия

Сэмюэл Беккет

Сэмюэл Баркли Беккет (ағылш. Samuel Barclay Beckett (13 сәуір 1906 — 22 желтоқсан 1989) — француз және ирланд жазушысы, ақын және драматург. Модернизмнің әдебиеттегі өкілі. Абсурд театрының негізін салушылардың бірі (Ежен Ионескомен бірге). Ол «Годоны күту» пьесасының авторы ретінде әлемге танымал (фр. En attendant Godot), XX ғасырдағы әлемдік драматургияның ең маңызды туындыларының бірі. 1969 жылғы әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты. Ол өмірінің көп бөлігін Парижде өткізді, ағылшын және француз тілдерінде жазды.

Сэмюэл Баркли Беккет
ағылш. Samuel Barclay Beckett

Сэмюэл Беккет 1977 жылы
Туған күні

13 сәуір 1906 (1906-04-13)

Қайтыс болған күні

22 желтоқсан 1989 (1989-12-22) (83 жас)

Азаматтығы

 Ирландия (азаматтық; 1906-1928 және 1930-1931 жж. тұрақты тұру)
 Франция (1928—1930 және 1937—1989 жылдары тұрақты тұрды)

Шығармашылық жылдары

1929—1989

Бағыты

модернизм, абсурд театры

Дебюті

«Тістегеннен гөрі үргені көбірек»

Марапаттары

Үлгі:Әскери крест 1939-1945 (Франция) Үлгі:Қарсылық көрсету медалі (Франция)
Саои (ағыл.)қаз. (1985)
Америка өнер және ғылым академиясы мүшесі (1968)
Құрметті доктор Тринити колледжі (1959)
Тринити колледжінің стипендиаты (ағыл.)қаз. (1926)

Сыйлықтары

Нобель сыйлығы Әдебиет саласындағы Нобель сыйлығы (1969)
«Форментор» сыйлығы (ағыл.)қаз. (1961)
Obie (төрт мәрте: 1958, 1960, 1962, 1964)

Өмірбаяны

өңдеу

Ерте жылдар (1906-1923)

өңдеу

Сэмюэл Баркли Беккетт 1906 жылы 13 сәуірде (Қайырлы жұма) Ирландия, Дублин қаласының маңындағы Фоксрок шағын қауымында дүниеге келген.

Оның әкесі Уильям Фрэнк Беккетт (1871-1933) француздық тамыры бар бай протестанттық отбасынан шыққан — оның ата-бабалары контрреформация кезінде, мүмкін 1685 жылы Нант жарлығының күшін жойып, гугеноттарды заңсыз деп санағаннан кейін Франциядан кеткен[1]. Болашақ жазушының атасы Уильям («Билл») өте үлкен және табысты құрылыс бизнесін құрды: сол, «J. and W. Beckett Builders»фирмасы Ұлттық кітапхана мен Ирландияның Ұлттық мұражайы ғимаратының мердігері болды[2]. Беккеттің әкесі отбасылық бизнесті жалғастырды, жылжымайтын мүлікті бағалау және құрылыс сметаларымен кәсіби түрде айналысты. Баласынан, сондай-ақ Самуэльдің ағаларынан айырмашылығы, кіші Билл өнерге бейімділігімен ерекшеленбеді, бірақ ол тамаша спортшы, ақылды бизнесмен, жақсы отағасы және мінезі жақсы болды. Беккетт әкесімен қарым-қатынасы өте жақсы болды және кейін оның қайтыс болғанда қатты қайғырды.

Анасы, Мария (Мэй) Беккет, тумысында Роу (ағылш. Roe) (1871-1950) да Ирландия шіркеуінің приходтарының протестанттық отбасынан шыққан және орта тапқа жататын: оның әкесі диірменнің иесі болған және астық жинаумен және сатумен айналысқан. 15 жасында Мэй жетім қалып, отбасының шаруасы бұзылып, жазушының болашақ анасы ауруханада медбике және ауруды күтуші болып жұмыс істеуге мәжбүр болып, болашақ жарымен танысады[2]. 1901 жылы ерлі-зайыптылар үйленіп, келесі жылы тұңғыш сәбилері Фрэнктің дүниеге келуін тойлады, ал төрт жылдан кейін Сэмюэль дүниеге келді. Мэй қатал және үстем сипатымен ерекшеленді, дегенмен ерлі-зайыптылар бір-бірін сәтті толықтырды және олардың некесін әдетте бақытты деп атауға болады.

Болашақ жазушының балалық шағы Фоксрокта, бір акр жер теліміне іргелес жатқан кең ата-ана үйінде өтті. Беккетт спортшы және мазасыз бала болып өсті, ол педант және үстемдік ететін анасына қарағанда әкесіне жақын болды.

Беккетт қатаң протестанттық тәрбие алды, алдымен үйде, содан кейін 9 жасынан бастап Дублиндегі Эрлсфорт мектебінде білім алды. Мектеп бай ирландиялықтармен жақсы қарым-қатынаста болды, оның мұғалімдерінің көпшілігі беделді Тринити колледжінің түлектері болды. Мектепте Беккетт тамаша спортшы және қабілетті оқушы ретінде атақ алды. 1920 жылы 14 жасында Солтүстік Ирландиядағы Эннискиллен қаласындағы Портора жеке корольдік мектебінің студенті атанды. Бір қызығы, тағы бір көрнекті жазушы және Беккеттің жерлесі Оскар Уайлд та бұрын осы мектепте оқыған. Порторада (мектеп бүгінгі күнге дейін бар) Беккетт гуманитарлық ғылымдар мен спорттық пәндерге де тамаша қабілетін ашты — регби, крикет, жүзу, гольф және бокс. Алайда, оқу және спорттық жетістіктерге, сондай-ақ құрдастар арасындағы беделіне қарамастан, Беккеттің қарым-қатынаста мәселелелрі болды, үнемі түнеріп және тұйық жігіт болып өседі.

Университет және Париж жылдары (1923-1930)

өңдеу
 
1922 жыл

Ақырында, 1923 жылы Беккетт әйгілі Дублин Тринити колледжіне оқуға түсіп, онда ағылшын және қазіргі заманғы еуропалық әдебиеттерді, француз және итальян тілдерін қарқынды оқиды. Тринити колледжінде Беккетт роман тілдерінің профессоры Томас Родмос-Браунмен кездеседі, ол жас жігіттің классикалық және қазіргі заманғы еуропалық әдебиет пен драматургияға деген қызығушылығын оятады (Беккетт Ронсар, Петрарка, Расин және басқаларды қарқынды түрде зерттейді), сонымен қатар оны алғашқы шығармашылық ізденістерін жігерлендіреді. Сонымен қатар, Беккетт жеке итальяндық сабақтарын алады және Макиавелли, Джозуэ Кардуччи, Д'Аннунцио және Дантенің «Құдай комедиясын» ынтамен зерттейді.

Студент кезінде ол крикетпен шындап айналысуды жалғастырды, Дублин университетінің командасында ойнады, Нортгемптонширге қарсы бірінші дәрежелі екі ойын өткізді. 1926 жылы Тринити колледжінің қазіргі заман тілдері бойынша стипендиаты болып сайланды.

Университетте оқып жүрген жылдары Беккетт Дублин театрларының тұрақты келушісі болатын — Йейтс, О'Кейси және Синг шығармалары арқылы сол кездегі ирланд драмасына, кинотеатрлардың — гүлденуіне, сондай-ақ көркем галереяларға куә болды. Сонымен қатар, Беккетт өзін-өзі тәрбиелеумен табанды және ынтамен айналысады, көп оқиды, Ирландияның Ұлттық галереясының тұрақты қатысушысы болады, бейнелеу өнеріне деген құштарлық пен Ескі шеберлерге, атап айтқанда XVII-ші ғасыр голланд кескіндемесіне ерекше қызығушылық танытты. Өнер тарихына деген сүйіспеншілік пен заманауи кескіндеме туралы терең білімді Беккетт өзінің бүкіл шығармашылық өмірбаянында бойына сіңіреді. Университет жылдарында Беккеттің алғашқы шын мәніндегі махаббаты бар, дегенмен, өзара емес — Этна МакКарти, кейінірек «Әйелдер, әдемілер және солар туралы армандарында» Альба атымен расталды.

1925—1926 жылдары Беккетт көп саяхаттап, алғаш рет Франция мен Италияны аралады. 1927 жылы Беккетт емтихандарды тапсырып, лингвистика (француз және итальян тілдері) бакалавр дәрежесін алды және оның оқытушысы, профессор Родмоуз-Браунның ұсынысы бойынша Белфасттағы Кэмпбелл колледжінде ағылшын және француз тілі мұғалімі лауазымына ие болды. Педагогикалық тәжірибе болашақ жазушыны қысады: Беккетт қарапайым материалды түсіндіру адам төзгісіз жалықтырады және екі семестр жұмыс істегеннен кейін, оқыту алмасу бағдарламасының арқасында Парижге, беделді Эколь Нормаль сюперьёрге, ағылшын тілі мұғалімі лауазымына барады. Дәл осы кезде Беккеттің жиені Пегги Синклермен екі жылдық романтикасы басталады.

Парижге келгеннен кейін Беккетт өзінің Эколь сюперьёрмен алмасу бағдарламасының ізашары Томас МакГривимен кездеседі, ол жазушының өмірінің соңына дейін ең жақын досы әрі сырласы болуға тағдырласады. МакГриви Беккетті көркем богемиялық үйірмелермен таныстырады. Парижде Беккетт Юджин Жолас (жазушы, атақты пианист және композитор Бетси Жоластың әкесі), Сильвия Бич (екі дүниежүзілік соғыс арасындағы дәуірдегі әдеби Париждегі ең маңызды тұлғалардың бірі), Джек Батлер Йейтс (ирландияның ең ірі ұлттық суретшісі, атақты ақынның кіші інісі) сияқты атақты адамдармен танысады, одан бөлек сол кезде танылған әдеби кемеңгер Джеймс Джойс тұр. Аз уақыттан соң Беккетт «Улисстің» әйгілі авторының үйінде жиі қонақ болады.

Алғашқы әдеби тәжірибелер (1929-1933)

өңдеу

1929 жылы Парижде Беккетт өзінің болашақ әйелі Сюзанна Дешево-Дюменильмен (фр. Suzanne Dechevaux-Dumesnil) (1900 — 17.06.1989), сонымен қатар Джойстың бастамасымен жасалған журналдардың бірінде өзінің алғашқы әдеби тәжірибесін — «Данте ... Бруно. Вико. . Джойс» және «Көтерілу» алғашқы повесін (ағылш. Assumption) жариялайды.

Дәл Джойс туралы эсседе атақты отандасы кейінгі шығармасына жасалған шабуылдарға түсініктеме бере отырып, Беккетт жас автордың жазудың мәні туралы көзқарастары контексінде маңызды көзқарасын тұжырымдайды: «Мұнда форма – мазмұн, мазмұн – форма. Сіз бұл шығарманың ағылшын тілінде жазылмағанына шағымданасыз. Ол мүлдем жазылмаған. Оны оқу керек емес, дәлірек айтсақ, оқу ғана керек емес. Оны көру және есту керек. Оның шығармасы ештеңе туралы емес; бұның өзі бір нәрсе»[3].

Шамамен сол уақытта Беккетт Джеймс Джойспен жақын араласып, оның әдеби хатшысы болады, атап айтқанда, оның соңғы және ең ерекше және жаңашыл, ақырында «Финнеганның оянуы» (ағылш. Finnegan's Wake ) деген атпен белгілі болған шығармасында жұмыс істеуге көмектесті. Беккеттің өмірбаянындағы екіұшты эпизод атақты отандасымен уақытша болса да үзіліс тудырған Джойс отбасымен де байланысты. Джойстың қызы, психикалық тұрақсыз Люсия әкесінің жас әрі тартымды көмекшісіне тым ғашық болады. Беккетт шизофрениямен ауыратын Джойстың қызына жауап бермейді, бұның барлығының нәтижесі Беккеттің Джойспен үзілуі және Люсияның психиатриялық ауруханаға ерте орналасуына, ол қалған күндерін сонда өткізуіне әкелді.

1930 жылдың күзінде Беккетт Тринити колледжіне оралды, онда ол профессор Родмоуз-Браунның ассистенті ретінде өзінің оқытушылық мансабын жалғастырды, француз тілінен сабақ берді және Бальзак, Стендаль, Флобер, Гиде, Бергсон туралы дәрістер оқыды. Жабық, патологиялық дерлік ұялшақ Беккетке лекциялық жұмыс пен сабақ беру өте ауыр — бір оқу жылында жұмыс істегеннен кейін, Беккетт анасының қатты наразылығы мен әкесінің көңілін қалдырып, Тринити колледжін тастап, Парижге оралады.

Осы уақытта «Блюдоскоп» (ағылш. Whorescope ) поэмасының жазылуы, — Беккеттің сүйікті философтарының бірі Рене Декарттың атынан монолог түрінде жазылған және француз модернисті Марсель Прусттың шығармашылығы туралы «Пруст» сыни эссесі жазушының жеке кітапта жарияланған алғашқы шығармасы.

1932 жылдың бірінші жартысында Парижде тұрып жатқан Беккетт «Әйелдер, әдемілер және солар туралы армандары» (ағылш. Dream of Fair to Middling Women) өзінің алғашқы ірі прозалық шығармасымен жұмыс істейді, бұл бір жыл бұрын Дублинде басталған. Жетілген, әсіресе, піскен Беккетке тән емес, «барокко» тілінде жазылған, жас автор өмірбаяндық сипаттағы терең эрудициясын көрсететін күрделі кітап жас жігіттің Белаккуадың (Дантовтың «Тазалау» кейіпкерлерінің бірімен аттас) қарым-қатынасын егжей-тегжейлі және түсініксіз суреттеуге арналған. үш қызбен (олардың біріншісінің Смеральдина-Риманың прототипі, оның жиені Пегги Синклер, екіншісі Сира-Куза, Джойстың ессіз қызы Люсия, үшіншісі, Альба, — жазушының университет жылдарындағы махаббаты, Этна МакКарти) Роман біршама «шикі», Беккеттің айтуынша, «жетілмеген және лайықсыз» болды, дегенмен автордың әдебиет, философия және теология мәселелері бойынша кең энциклопедиялық эрудициясын көрсеткенімен, күткендей жұмысты барлық баспагерлер қабылдамады және автордың өз өсиеті бойынша, ол қайтыс болғаннан кейін тек 1992 жылы басып шығарды.

«Жексұрын уақыттар», «Мёрфи», Францияға соңғы көшу (1933-1940)

өңдеу

1933 жыл жаңа бастаған әрі жолы болмай жүрген жазушы үшін оңай жыл болмады. Біріншіден, Пегги Синклер туберкулезден қайтыс болады, бірнеше аптадан кейін Беккеттің әкесі қайтыс болды, бұл оны кезектес дүрбелеңмен ауыр депрессияға ұшыратты. Жазушы тағы да Ирландияны тастап, Лондонға қоныс аударады. Англияда Беккетт әкесі қайтыс болғаннан кейін оған белгілі бір мүлік қалдырғанына қарамастан, қаржылық қиын жағдайда өмір сүреді және өзіне және өзінің болашағынан сенімсіздікпен депрессиядан азап шегеді. Қатты психологиялық проблемалардан арылу үмітімен Беккетт сол кезде қарқынды дамып келе жатқан психоанализ сеанстарына жүгінеді, Фрейдтің, Адлердің, Ранк пен Юнгтің шығармаларын ынтамен оқиды. Доктор Бионмен психотерапия курсы Беккетке невроздар мен кешендерден айығу жолында шығармашылық жақсы дәрі бола алатынын түсінуге көмектесті[4].

1934 жылдың мамырында Беккетт бізге бұрыннан таныс қарапайым кейіпкер Белаква біріктірген өзінің — «Тістегеннен гөрі үргені қөп» (аударма нұсқасы - «Соққылардан гөрі тықылдатқаны көп») ( (ағыл.) ) More Pricks Than Kicks) алғашқы әңгімелер жинағын басып шығарды, бірақ ол оқырмандарда да, сыншыларда да айтарлықтай табысқа жете алмады. 1935 жылы жазушының достарының бірінің иелігіндегі шағын баспахана Беккеттің «Жаңғырық сүйектері» поэзиялық жинағын шығарады. Осы уақытта «Мерфи» романы бойынша жұмыс басталды.

Лондонда жазушылық мансап та, әдебиет сыншысы мен эссеист ретіндегі мансабы да белгіленбейді. Беккетт кәсіпте де өмірде де өзін мазасыз және көбінесе сәтсіз ізденіс үстінде жүреді. Сөйтіп, Беккетт С.Эйзенштейнге Мемлекеттік кинематография институтына оқуға түсуді өтініп хат жазады (жауап болмады), Кейптаун университетінде оқытушылық қызметке орналасуға тырысады, жол бойында «Каскандо» поэмасын жазады, ал 1936 жылдың қазаны мен 1937 жылдың сәуірі аралығында Гамбург, Берлин, Дрезден және Мюнхендегі ең бай өнер галереяларына ерекше назар аудара отырып, фашистік Германияға саяхат жасайды.

1937 жылдың қазан айының ортасында жазушы қайтыс болғанша оның екінші үйі болатын Парижге ақыры орнықты.

Францияға қоныстанған Беккетт 1936 жылы маусымда аяқталған «Мерфиді» баспалардың біріне орналастыруға тырысады, ал 42 бас тартудан кейін ақыр соңында роман 1938 жылдың наурызында жарық көреді.

Бұл шығарма Беккеттің өзіндік әдеби стилі мен әңгімелеу шеберлігін шыңдаудағы үлкен және қарқынды жұмысының жемісі. Жазушының 1934 жылы Лондонда болған кезінде басталған жұмыс әлі де Джойстың ықпалы сезіледі, Беккетің дауысы барған сайын дара сипатқа ие болады. Әңгіменің негізінде — Лондонда тұратын жұмыссыз ирландиялық Мерфи есімді азамат және оның айналасындағы әлем шындығынан қашу оқиғасы. Мерфи ең аз күш-жігер философиясын, әрекет етпеудің бір түріне сенеді, бұл өз кезегінде кейіпкердің эксцентрлік мінез-құлқын алдын ала анықтайды — Мерфи дүркін-дүркін белбеуін тербелетін орындыққа бекітіп, өзін транс түріне енгізіп, ұзақ уақыт осы күйде өткізеді. Бұл кез келген физикалық немесе әлеуметтік белсенділікпен шектесетін терең сенімсіздік, жиіркеніштілік, Мерфи мүлдем пайдасыз және өзінің сүйіктісі Селияның жалақысымен өмір сүреді, ол жезөкше ретінде Мерфиді жұмыс табуға және қалыпты отбасылық өмір құруға ынталандыруға бекер тырысады..

Қарапайым адам тұрғысынан мүлдем қалыпты емес қаһарманның көптеген оғаштықтарын суреттеуде пародия шегінде теңестіре отырып, Беккетт өз ойын жасыратын дарынсыз жеңілістердің, өзінің жалқаулығын және практикалық өмірге қабілетсіздігін алшақ эксцентристік теориялармен, шексіз сериясының бірін келеке етуді мақсат етіп қойған жоқ. Беккетт өзінің идеялық ізденістері: жан мен тән арасындағы қайшылықты шешуге талпыныс, тыныштық пен белсенділікке деген ұмтылыс, өз-өзімен үйлесімділік табу әрекеті, дүниеден герметикалық тасалану, — жазушының өмір бойы философиялық ізденістерінің өзегін құрайды. Мерфидің интеллектуалдық қашуы қайғылы аяқталады және әдеттегі беллетристік үлгілерден ауытқып жазылған, ерекше әзілге, әдеби-философиялық тұспалдарға толы романның Джойстың өзі мақтауына қарамастан, сыншылар үлкен ұстамдылықпен қабылдады және ешқандай коммерциялық жетістікке жетпеді.

Тағы бір әдеби сәтсіздікке ұшырап, депрессияға ұшыраған Беккетт өте ауыр кезеңді бастан өткерді. Беккетт өзінің жеке өмірін реттеуде жұбаныш табуға тырысады, Сюзанна Дешево-Дюменилмен бас қосады,кейін белгілі болғандай — өмірінің соңына дейін (ерлі-зайыптылар тек 1961 жылы ресми түрде үйленеді). Дәл осы кезде Беккетт «Мерфиді» француз тіліне аударуға кірісіп, өзіне тән емес тілде өлең жазуға алғашқы талпыныстарын жасады.

1938 жылы қаңтарда Парижде Беккет, Пруден фамилиясын алған атышулы сутенердің қудалауынан бас тартқанда, кеудесіне пышақ сұғылып, өліп кете жаздады. Джойс Беккетке ауруханада жеке бөлмеге орналастырды. Алдын ала тыңдауда Беккетт шабуылдаушыдан пышақтау себебін сұрады. Пруден: «Je ne sais pas, Monsieur. Je m’excuse» («Мен білмеймін, сэр. Маған өте өкінішті») деп айтты. Ақырында Беккетт өзінің шабуылшысына тағылған айыпты алып тастады, ішінара одан әрі ресми шаралардан аулақ болу үшін, ішінара ол Пруденді жағымды және тәрбиелі адам деп тапты.

Екінші дүниежүзілік соғыс, «Уотт» (1940-1945)

өңдеу

1939 жылдың қыркүйегінде Оғаш соғыс басталады, бұл жаңалық Беккетке Ирландияда анасына қонаққа барған кезде жетті, содан кейін ол дереу Парижге оралады және өз еркімен әскерге тәртіп сақшысы ретінде кіреді. 1940 жылы маусымда фашистік Германия Францияға ауыр соққы берді, неміс әскерлері Парижге кірді. Беккетт бейтарап Ирландияның азаматы болғанына қарамастан, 1940 жылы 1 қыркүйекте Қарсыласу қозғалысының мүшесі болады. Беккетің «Қарсыласуға» қатысуы негізінен аудармашылық және курьерлік қызметтерді орындауға сайды, жазушының өзін әшкерелеген қауіпі өлімге әкелетін дегені болмаса, нақты болды. Кейінірек Беккетт өзінің қарапайымдылығы мен өзіндік ирониясы оның фашистік Германияға қарсы күресі, скауттардың ойынына ұқсас болғанын еске алды.

1942 жылы Сэмюэль мен Сюзанна мүше болған «Қарсыласу» ұяшығы әшкереленіп, оның мүшелері қамауға алынды және гестапоның қуғын-сүргінінен қашқан ерлі-зайыптылар Францияның азат бөлігіне, елдің оңтүстігіндегі Воклюз провинциясындағы Руссийон деген шағын ауылға қашуға мәжбүр болды. Мұнда Беккетт көптің арасына кіріп көрінбей кетеді, өзін француз шаруасы және қолөнерші ретінде көрсетіп, егістікте күні бойынша еңбекпен күн көріп, отын жарады[5].

Францияның оңтүстігінде, өз өмірі үшін тынымсыз қорқыныш, дүниеден бас тарту және оқшаулану жағдайында, ауыр физикалық еңбекпен айналысқан бірнеше жыл бойы жинақталған мұңды өмір тәжірибесі Беккетің келесі прозалық шығармасының негізі болды, 1953 жылы ғана жарық көрген «Уотт» үшінші романы жазушы шығармашылығындағы бетбұрыс болды. Егер Беккеттің бұрынғы шығармалары негізін қалаушы әдеби канондардан кейін әлі де болса, құрылымы анық емес болса да, сюжеті, реалистік өмірбаяны бар кейіпкерлер болса, ал «Уотт» кез келген осындай конвенцияларды жаңашыл түрде бұзады. Егер Мерфиді бұрынғысынша типтік «қалалық есуас», философия мен кедейлік кезінде есінен танып қалған «мәңгілік студент» немесе әлеммен қақтығысқан жай ғана жас зиялы ретінде жіктеуге болатын болса, онда Уотт — өткені қараңғы, бүгіні азғантай болашағы бұлыңғыр тіршілік иесі. Романның сюжеті, оның барлық схемалық шарттылығына қарамастан, өте қарапайым: Уотт Мистер Ноттың үйіне жұмысқа барады, өзін түсінуге сәтсіз тырысатын мүлдем қисынсыз және абсурдтық оқиғалардың ортасында қалады. Уоттың Нотт мырзаны ойлануға, түсінуге немесе жай ғана сезінуге барлық әрекеттері барысында Уотт ұтымды ойлау және қарым-қатынас жасау қабілетін жоғалтады, сәтсіздікке ұшырайды, және Уотт мүлде бағдарсыз Нотт мырзаның үйінен шығып кетеді, ал оның орнына басқа қызметші Мик келеді. Жазушы шығармашылығын қазіргі ресейлік зерттеуші жазғандай, Д. AT. Токарев, романдағы құдайдың рөлін «мистер Нотт орындайды, оның табиғаты адам санасына тән ұғымдардан асып түседі. Тәңірді қабылдауға, оған адами қасиеттерді жатқызуға тырысқан сыртқы бақылаушының көзқарасына қолжетімсіз»[6]. Осылайша, Беккетт «Уоттында» философия, теология мәселелерінің тұтас бір қабатын көтеріп, өзінің конвенциялары мен стандартты әдістер жиынтығымен бұрынғы реалистік дәстүрді жоққа шығарудан тұратын өзінің жаңашыл шығармашылық әдісінің негізін қалады.

Соғыстың соңында француз үкіметі Қарсыласуға қатысқаны үшін марапатталған Беккет, Нормандиядағы Сент- Лодағы Ирландияның Қызыл Крест әскери госпиталінде біраз уақыт қызмет етті, содан кейін Сюзаннамен бірге Парижге оралды.

Соғыстан кейінгі табыс, трилогия, абсурд театры (1946-1969)

өңдеу

1946-1950 жылдары Парижде өмір сүрген. Беккетт проза бойынша жұмысын жалғастырады: қысқа новеллалар мен «Мерсье мен Камье», «Моллой», «Малон өледі» және «Есімсіз» романдары. Трилогияны құрайтын соңғы үш шығарма Беккеттің шығармашылық өмірбаянындағы жеке бір белесті білдіреді. Трилогияның баспагерін табу бірнеше жылға созылды. Беккетің әйелі Сюзаннаның белсенді қатысуымен 1950 жылдардың басына қарай баспа табылды, ал озық сыншылар аз танымал авторға қатты назар аударды[7].

Шығармашылық жолының басында Беккетт Джойстан тікелей мұра болып қалған кеңейтілген және күрделі интеллектуалдық және философиялық ізденістерге ұмтылса, тілдік ойындар мен күрделі әдеби тұспалдарды құрастырумен айналысса, «Уоттпен», трилогиямен жұмыс істегенде Беккетт түбегейлі басқа поэтиканы басшылыққа алады - кейіпкерлер қанша жоғалтады - әйтеуір оларды сипаттайтын жеке қасиеттер, іс-әрекеттің уақыты мен орнының шындығы мен белгілері қолға түспей қалады, әрекеттің өзі жоққа айналады. Бұл мәтіндер шын мәнінде әлемдік әдебиетте революция жасады: мысалы, Луи Арагон мұндай прозаның қалай болуы мүмкін түсінбейтінін мойындады[8]. Алайда, бұл мүмкін еді, және, кереғарлықта, автордың туған тілінде емес.

1948 жылы Беккетт дүниежүзілік атақ әкелген өзінің ең атақты шығармасы, 1953 жылы қаңтардың басында Парижде премьерасы болған «Годоны күту» абсурдтық пьесасы бойынша жұмысын аяқтады.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Беккетт шығармалардың көпшілігін автор француз тілінде жазған. Осылайша, Беккетт әдеби шығармашылықтың негізгі тілі ретінде француз тіліне бет бұрады, осылайша Еуропа әдебиетіндегі сирек кездесетін қостілділік дәстүрін жалғастырып, Джозеф Конрад, Франц Кафка және Владимир Набоковпен бір қатарға түседі. Кейінірек Беккетт француз тіліне көшуді ерекше стильден айырылған жеке жазу әдісін дамыту қажеттілігімен түсіндірді.

1950 жылдардың басында Беккетке сәттілік келді. «Годотты күту» Еуропаның ең жақсы театрларында қойылады. 1951 жылдан 1953 жылға дейін прозалық трилогия («Моллой», «Малон өледі» және «Есімсіз» романдары) жарық көрді, бұл Беккетті XX ғасырдың ең танымал және ықпалды жазушыларының біріне айналдырды. «Уотт» жұмысы барысында сыналған прозадағы жаңашыл тәсілдерге негізделген және кәдімгі әдеби формалармен ортақтығы шамалы бұл шығармалар француз тілінде жазылып, кейін ағылшын тіліне автордың өзі аударған. [[Файл:Представители_направления_«новый_роман»_в_1959_году.png|нобай|250x250 нүкте| «Жаңа роман» бағытының өкілдері және оларға жақын әдебиет қайраткерлері 1959 ж. Солдан оңға қарай: Ален Роб-Грийе, Клод Симон, Клод Мориак, Жером Лендон, Робер Пенже), Сэмюэл Беккет, Натали Саррот, Клод Олье.]] «Годотты күту» сәтті шыққаннан кейін Беккетт 1956 жылы BBC-ден «Құлағандардың барлығы туралы» / «All That Fall» деп аталатын радиопьеса жасау үшін тапсырыс алып, драматург ретінде жұмысын жалғастырды. 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында Беккетт абсурд театрының негізін қалаған — «Ойынның соңы» / «Endgame» (1957), «Крапптың соңғы лентасы» / «Krapp’s Last Tape» (1958) және «Бақытты күндер» / «Happy Days» (1961) пьесаларын жасады. Бірден дерлік халықаралық театр классикасына айналған бұл шығармалар тақырыбы жағынан экзистенциализм философиясына ұқсас, үмітсіздік пен адамға бей-жай және беймәлім әлем алдында өмір сүру ерік-жігері тақырыптарын қозғайды. 1964 жылы Беккеттің киноға арналған жалғыз сценарийі бойынша қабылданатын объект пен қабылдайтын субъект мәселесіне арналған ақ-қара қысқаметражды «Фильм» картинаы түсірілді.

Беккетт драматургия саласындағы жұмысын жалғастырды және оның шығармалары қартаю, жалғыздық, азап пен өлім тақырыптарымен терең сусындағанына қарамастан, ол Париж мен Лондонның зияткерлік богемиясының арасында жергілікті табысқа жетіп қана қоймай, әлемдік танымалдылыққа ие болды, оның атақ-даңқның шыңы, 1969 жылғы әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты. Нобель комитеті өз шешімінде былай атап өтті:

Сэмюэл Беккетт проза мен драматургиядағы жаңашыл шығармалары үшін сыйлыққа ие болды, онда қазіргі адам трагедиясы оның салтанатына айналады. Беккетің терең пессимизмінде адамзатқа деген сүйіспеншілік бар, ол зұлымдық пен үмітсіздік тұңғиығына тереңдеген сайын күшейе түседі, ал үмітсіздік шексіз болып көрінгенде, жанашырлықтың шегі жоқ болып шығады.

Әдеби атақ-даңққа ілесіп жүрген өз тұлғасына деген ілтипатқа шыдамаған лауреат бұл марапатты француз баспагері мен оның байырғы досы Жером Лендон алған жағдайда ғана қабылдауға келісті.

Кейінгі жұмыс және соңғы жылдар (1970-1989)

өңдеу

1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында Беккетің жұмысы минимализм мен жинақылыққа қарай жылжи бастады. Мұндай эволюцияның жарқын мысалы «Тыныс» / «Breath» (1969) пьесасы, ол небәрі 35 секундқа созылады (30 секунд — Гиннестің рекордтар кітабына сәйкес, бұл жұмыс ең қысқа пьеса ретінде көрсетілген[9]) және бірде-бір әрекет етуші кейіпкері жоқ. «Мен емес» / «Not I» (1972) пьесасы бойынша қойылған спектакль кезінде көрермен сахнадағы барлық нәрсе қараңғылыққа батып бара жатқанда, тек айтушының жарқыраған аузын ғана ойлауға мүмкіндік алады.

Беккетің шығармашылығы бөлек, жеке және әлеуметтік маргиналды тұлғаның жеке «экзистенциалды» тәжірибесіне бағытталғанымен, оның шығармашылығында азаматтықтың көрінуіне арналған орын бар. Мысал ретінде чех драматургі, Беккетің жақсы досы, кейіннен посткоммунистік Чехияның бірінші президенті Вацлав Гавелге арналған тирания тақырыбына арналған «Апат» / «Catastrophe» (1982) пьесасын келтіруге болады.

Беккетт шығармашылығының ілгері кезеңі ұзақ үзілістермен, драмалық шығармалармен үзілген поэзия мен прозамен драматургиялық жұмыстарға тәжірибелердің жалғасуымен ерекшеленеді. 1980-ші жылдардың бірінші жартысында Беккетт «Әңгімелесуші» / «Company» (1980), «Жаман көрілді жаман айтылды» / «Ill Seen Ill Said» (1982) және «Ең нашар кездесу» / «Worstward Ho» (1984), повестер сериясын жасады, онда ол естелікпен, өткеннің дауыстарымен диалогты жалғастырады.

Соңғы жылдары Беккетт өзінің жұмысы туралы ешқандай түсініктеме бермей, өте оқшауланған өмір сүрді. Сэмюэл Беккетт 1989 жылы 22 желтоқсанда Парижде әйелі Сюзанна қайтыс болғаннан кейін бірнеше айдан кейін 83 жасында қайтыс болды.

Фактілер

өңдеу
  • Беккетт өмір бойы шахматқа қызығушылық танытқан. Бұл ойынға деген құмарлықты Дублин әуесқойларымен бір мезгілде өткізген ойын сеансы кезінде шахматтан әлем чемпионы Хосе Рауль Капабланкадан асып түскен көкесі Хауардтан Беккетке берілген болуы мүмкін.
  • Беккетт әйелдерге тартымды болды: мысалы, өз заманындағы ең бай қалыңдықтардың бірі, көп миллион долларлық байлықтың мұрагері Пегги Гуггенхайм жазушыға тұрақты романтикалық қызығушылықты бастан кешірді.
  • Беккетің сүйікті кітабы Дантенің «Құдайлық комедиясы» еді, жазушы ол туралы сөйлесе де алады немесе одан бірнеше сағат бойы үзінділер келтіре алатын еді. Жазушы өлім аузында жатқанда, 1989 жылы Беккетің студенттік кезінде жарияланған поэмасын тауып алады.
  • Ирландиялық ұлтшылдыққа деген теріс көзқарасқа, өзін ирланд жазушысы ретінде растаудан күрт бас тартуына және Беккетт өмірінің көп бөлігін қуғында өткізгеніне қарамастан, жазушы Ирландия Республикасының азаматтығын өмірінің соңына дейін сақтап қалды.

Мұра

өңдеу

Көзі тірісінде үлкен атаққа ие болған Беккетт 20 ғасырдағы Батыс Еуропа әдебиетінің классиктерінің қатарынан лайықты орын алды. Жаңашыл көзқарасымен, терең философиялық мазмұнымен ерекшеленкетін жазушы шығармашылығы ағылшын тіліндегі және әлем әдебиетінің пантеонында өзінен бұрынғы көрнекті Джойс, Пруст, Кафкалармен қатар құрметті орын алады. Беккеттің шығармасы реалистік әдеби дәстүрге жасалған ең дәйекті шабуылды білдіреді. Беккет, шын мәнінде, әдебиетті де, театрды да жаңадан ойлап тапты, оларды шарттық талаптардан тазартты, назарын жеке болмыстың, оның мәнін, жалғыздық пен өлімді іздеудің әмбебап тұжырымдалған мәселелеріне аударды. Орыс әдебиеттанушысы Александр Генис атап өткендей, «Беккеттің кейіпкері – аяғынан тік тұрған адам. Бұл түсінікті. Жер оны төмен тартады, аспан - жоғары. Арасында керілген, сөреде тұрғандай, төрт аяғынан тұра алмайды. Біреуінің кәдімгі тағдыры. Өйткені, Беккетті кез келген ұтымды индивидті бірдей сипаттайтын болмыстың тек әмбебап категориялары қызықтырды» [10] .

Беккеттің заманауи өнерге тигізген әсері орасан зор. Әр түрлі уақытта Вацлав Гавел, Джон Банвилл, Эйдан Хиггинс, Том Стоппард және Гарольд Пинтер сияқты атақты драматургтер Беккетің беделін көпшілік алдында мойындады. Бит буыны ирланд жазушысына, сондай-ақ Томас Кинселла мен Дерек Махон сияқты авторлардың шығармашылығына көп қарыздар. Көптеген ірі композиторлар, соның ішінде Мортон Фельдман, Хайнц Холлигер, Паскаль Дюсапен, Беккетт мәтіндері негізінде туындылар жасады.

Жазушыны еске алу Джойсты еске алудан кем емес құлшыныспен құрметтелетін Ирландияда, Беккеттің шығармашылық мұрасына арналған фестивальдер тұрақты түрде өткізіліп тұрады. 2009 жылы 10 желтоқсанда Дублинде әдебиет бойынша тағы бір Нобель сыйлығының иегері, Ирландиядан келген атақты ақын Шеймас Хинидің қатысуымен Лиффи үстінен жазушының есімі берілген жаңа көпірдің салтанатты ашылу рәсімі өтті. Ирландия Республикасының әскери-теңіз кемесі оның атымен аталған [11] .

Негізгі шығармалары (жариялану уақытымен)

өңдеу
Проза
Пьесалар
  • Годотты күту / Ен сері Годот (1952, 1966 тіліндегі аудармасы)
  • Сөзсіз әрекет 1 / Act Without Words I (1956)
  • Сөзсіз әрекет II / Act Without Words II (1956)
  • Ойынның соңы / Fin de partie (1957)[13]
  • Крапптың соңғы таспасы / Krapp’s Last Tape (1958)
  • Театр сынығы 1 / Rough for Theatre I (1950 жылдардың соңы)
  • Театр сынығы 2 / Rough for Theatre II (1950 жылдардың соңы)
  • Бақытты күндер / Happy Days (1960)
  • Ойын[14] / Play (1963)
  • Кел және кет / Come and Go (1965)
  • Тыныс / Breath (1969)
  • Мен емес / Not I' (1972)
  • Сол кез / That Time (1975)
  • Жаяулар / Footfalls (1975)
  • Монологтың бір бөлігі / 'A Piece of Monologue (1980)
  • Роккэби / Rockaby (1981)
  • Огайо стиліндегі тәжірибе / Ohio Impromptu (1981)
  • Апат / Catastrophe (1982)
  • Не қайда / What Where (1983)
  • Элефтерия / Eleutheria (1947, баспа 1995)
Өлеңдер
  • Өлеңдер / Poems (әр түрлі жылдар)
Сценарийлер
  • Фильм / Film (1963; 1964 түсірілген)

Беккетт және музыка

өңдеу
Ричард Барретт / Barrett, Richard (1959)
  • Альт үшін «Nothing elsewhere» (1987-2005)
  • Ішекті аспаптар квартетіне арналған «I open and close» (1983-1988)
  • Беккетің пьесаларына негізделген аспаптар мен электроникаға арналған «Another Heavenly Day» (1990)
Лучано Берио/ Berio, Luciano (1925-2003)
  • 8 дауысқа және оркестрге арналған Синфония (1968), «Есімсіз» / «Unnamable» (1953) негізінде
Филип Гласс / Glass, Филипп (1937)
  • Аттас пьесаға негізделген «Ойын» / «Play» (1965) пьесасының музыкасы (1963)
  • N2 квартет (1984), Беккетің «Әңгімелесуші» / «Company» (1979) әңгімесі бойынша
  • Беккетің пьесаларының сюжеті бойынша «Beckett short» балеті (2007)
Стефано Джервасони / Gervasoni, Stefano (1962)
  • «Беккеттің екі француз өлеңі» / «Due poesie francesi di Beckett» дауыс, бас-флейта, альт және дыбыстыларға арналған (1995)
  • Беккетің сөзіне жазылған аккордеонға және екі дауысқа арналған «Pas si'» (1998)
Қараев Фарадж (1943)
  • Төрт солист пен камералық оркестрге арналған «Годоны күту» (1986) аттас пьеса бойынша (1952)
Дьердь Куртаг / Kurtág, György (1926)
  • «Сэмюэл Беккет: сөз не» / «Сэмюэл Беккет: бұл сөз» op.30b альт, дауыс және камералық ансамбльді оқуға арналған Беккетің мәтіндері бойынша (1991)
  • «...pas à pas — nulle part...» баритон, ішекті трио және соқпалы аспаптар үшін Беккеттің мәтіндері бойынша 36-оп. (1997)
Бернард Рэнд / Rand, Bernard (1934)
  • «Мен емес» / «Not I» (1972) құрылымына негізделген тромбонның солосына арналған «Memo 2» (1973)
  • Тромбонға және әйелдер пантомимосына арналған «Memo 2B» нұсқасы (1980)
  • Тромбон, ішекті квартет және әйелдер пантомимосына арналған "Memo 2D" нұсқасы (1980)
  • «...дауыстар арасында...» / «...among the voices...» Беккеттің хор мен арфа үшін (1988)
Марк-Энтони Тернедж / Turnage, Mark-Anthony (1960)
  • Беккеттің «Мен емес» / «Not I» пьесасы бойынша флейта мен оркестрге арналған «Five Views of a Mouth» (2007) концерті (1972)
  • «Бесік жыры» / «Rockbaby» (1981) фильміндегі «ритмикалық» элементтерді пайдалана отырып, саксофон мен оркестрге арналған «Сенің бесік жырың» / «Your Rockbaby» (1993)
Мортон Фельдман / Feldman, Morton (1926-1987)
  • «анти-опера» «Ешқайсысы» / «Neither» Беккеттің либреттосына негізделген (1977)
  • Беккеттің екі жаттықтырушыға, екі флейтаға, вибрафонға, фортепианоға және ішекті триоға арналған «Words and Music» радиопьесасының америкалық нұсқасына арналған музыка (1987)
  • Оркестрге арналған «Сэмюэл Беккетке» (1987);
  • Беккеттің «Cascando» радиопьесасына арналған музыканың орындалмаған идеясы (1961)
Майкл Финниси / Finnissy, Michael (1946)
  • Фортепианоға арналған «Жеткілікті» / «Enough» (2001) аттас мәтінге негізделген (1966)
Роман Хаубенсток-Рамати / Haubenstock-Ramati, Roman (1919-1994)
  • «антиопера» бір актілі «Ойын» «Spiel» (1968) аттас пьеса бойынша (1963)
Хайнц Холлигер / Holliger, Heinz (1939)
  • аттас пьеса бойынша 9 дауыс пен 9 аспапқа арналған «Come and Go» операсы (1965)
  • «Мен емес» / «Not I» сопрано мен таспаға арналған (1980) аттас пьеса бойынша (1972)
  • аттас пьеса бойынша «Не қай жерде» операсы / «What Where» (1988) (1983)
Өндіріске жоспарланған (2011 жылғы желтоқсандағы жағдай бойынша)
Дьердь Куртаг / Kurtág, György (1926)
  • «Ойынның соңы» / «Fin de partie» пьесасы бойынша опера (1957) — Зальцбург фестивалі, премьерасы 2013 жылға жоспарланған.
Пьер Булез / Boulez, Pierre (1925)
  • «Годотты күту» / «En attendant Godot» (1952) пьесасы бойынша опера — Alla Scala, Милан, премьерасы 2015 жылға жоспарланған

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Anthony Cronin. Samuel Beckett. The Last Modernist. Flamingo. London. 1997
  2. ↑ a b James Knowlson. Damned to Fame. The Life of Samuel Beckett. Grove Press. New York. 1996.
  3. ↑ Сэмюэль Беккет. Осколки. Москва «Текст», 2009
  4. ↑ Токарев Д. В. Воображение мертво воображайте. // Сэмюэль Беккет. Никчёмные тексты. — СПб.: Наука, 2003. — (Литературные памятники) — ISBN 5-02-028514-5
  5. ↑ A Reader’s Guide to Samuel Beckett: Hugh Kenner. Syracuse University Press, 1996.
  6. ↑ Д. В. Токарев. Курс на худшее: абсурд как категория текста у Даниила. Хармса и Сэмюэля Беккета / Д. В. Токарев. — М. : Новое лит. обозрение, 2002.
  7. ↑ Ю. Штутина. Сумрачный век. Сто лет Сэмюэлю Беккету|. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 қазан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 5 қазан 2013.
  8. ↑ Евгений Мещеряков. Сэмюэль Беккет| Невозможность|. Басты дереккөзінен мұрағатталған 9 қараша 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 6 қазан 2013.
  9. ↑ Самая короткая пьеса » Гиннесс Мировые Рекорды. www.recordsguinness.ru. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 маусым 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 маусым 2020.
  10. ↑ А. Генис. Беккет: поэтика невыносимого. Опубликовано в журнале «Знамя», 2003, № 3
  11. ↑ LÉ Samuel Beckett taking part in mission to disrupt human trafficking. Басты дереккөзінен мұрағатталған 16 сәуір 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 сәуір 2018.
  12. ↑ Роман 1930 жылдардың басында жазылған, бірақ автор қайтыс болғаннан кейін ғана жарық көрген.
  13. ↑ Тақырып сондай-ақ "Endgame" деп аударылады.
  14. ↑ Беккетт еңбегін зерттеуші Лев Наумовтың ескертуіне сәйкес, тақырыпты «Пьеса» деп аударған дұрысырақ. Наумов Л. Самуэль Беккеттің «Фильм» картинасын әдебиет пен киноның соқтығысуы қараңыз // Кино өнері. 2018. № 3/4.

Сыртқы сілтемелер

өңдеу
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сэмюэл_Беккет&oldid=3312772» бетінен алынған