Құмай тазы

Құмай тазы — қазақтың дәстүрлі ит түрі, ұлттық қазынаға жататын жануар.

Құмай тазы
Құмай тазы
Сипаттамалары
Бойы	20см - 1м
Салмағы	600гр - 70кг
Шығу тегі
Ел	Қазақстан
ХКФ классификациясы
Тобы
Секциясы
Нөмірі
Ортаққордағы санаты: Құмай тазы

Иттің таралуы мен түрі

Мезолит дәуірінде қолға үйретілген ит екі түрлі жабайы тұқымнан оңтүстікте шиебөріден, солтүстікте қасқырдан шығып жер бетіне тегіс тараған хайуан дейді қазіргі ғылым. Иттің шығу тегі туралы бір ғана ортақ ит тұқымынан бастау алған және түрлі тұқымдар ұзақ эволюциялық (тарихи дамудың нәтижесі деп қарайтын монофилетикалық және көп негізден шықты дейтін полифилетикалық теориялар бар. Жартас бетіне салынған суреттерді есептемегенде тазыға ұқсас кейіптегі бейнелер Мысыр перғауындарының ескерткіштерінде бейнеленген. Осыдан 3400 жыл бұрынғы деректерде ұзын сирақты тұрықты, тұмсығы үшкіл, құлақтары тік, құйрықтары иректеліп дөңгеленген иттер бейнеленген. Қысқасы олардың сүлбасы тазыға көбірек келіңкірейді (ат пен иттің басқа тұқымдары бұдан көп кейін бейнеленген, яғни кешірек қолға үйретілген). Тазының шыққан жері мекені туралы мәселе аса тартысты болғанымен қазір адамзаттың көбі Солтүстік Африка мен Оңтүстік-Батыс Азияның үстіртті даласы деп түсінеді. Қазіргі кезде тазының таралған аймағында оған жақын тұқымдас деп айтуға келетін екі түрлі ит тұқымы бар: ол Абиссиния иті (бірақ оның 6 азу тісі бар, әрі шиебөріге жақын. Күллі ит тұқымдасының азу тісі 8) және үнділердің дол (колсун) иті. Соңғы тұқым тазы тәрізді аңды үндемей баспалап келіп алады, көп үрмейді, әрі батыл, түсі түлкіге ұқсас. Бірақ олар ну орманды мекендейді, қимылы баяу, аяқтары шомбал. Мысыр перғауындарының итіне ұқсайтын, Судан мен Кордофанда тағылау, кесек бітімді иттерді тазының ең көне "туысқаны" деп долбарланады. Бірақ Ніл дариясы аңғары қолға үйретілген тазының шыққан жері деп саналады. Ол аумақтан Араб түбегіне, ары қарай Кіші Азия мен Парсы жеріне, онан әлемге жаппай таралған делінеді. Осылай таралған иттер бірнеше ондаған ғасырлар барысында жергілікті жердің аумалы-төкпелі ауа райына үйлесіп, түрленіп сұрыпталып отырды.

Еуропаға қарай арийлермен келген тазы тұқымды иттер кеңінен таралып, аңшылық пен күн көрудің негізгі арқауына айналды, солтүстікте Балтық теңізі жағалуына таралды. Ал тазылар бұлардан кейінірекбатыс Африкадан көне Испания (Иберия) жері арқылы кельттерғе, Галлиялықтарға жетіп, солардың атымен аталатын тазы тұқымдары пайда болғандығын Ұрым заманындағы жазбаларында жазылған, онан әрі Ирландия, Шотландияға дейін таралған. Соның айғағы қазіргі әлемдегі көптеген ит тұқымдарының аталған қарт құрлықтан кездесуі. Орта ғасырда тазымен аң аулау, тазыны тарту ету еуропалықтарда үлкен қызығушылыққа ие болған. Әсіресе, ағылшындарда таза қанды тазы иттерді сұрыптау, белгілі мақсаттарға пайдалану кеңінен етек алған.

Ал араб бәдеуилерінің ермегі болған тазылар арабтардың дін тарату жорығы кезеңінде Азияға кеңінен таралған дейді зерттеушілер. Дін таратумен тазы да бірге келді деуінің себебі ислам діні таралған аумақта, дәлірек айтқанда Алтай, Гималай тауларына дейінгі аралықта (батыста Испания жерінедейін) арабытазыға ұқсас иттер ұшырасады. Орта Азияның қатал табиғатына үйлесу үшін тазыларды ғұндардың итінің сипатына ұқсайтын ұзын сабалақ жүнді, салпаң құлақты жергілікті тұқыммен будандастырып, жаңа сұрып - шығыстың салпаң құлақ тазысы дүниеге келді. Оның құйырығы мен шонданайы ұзындау, сабалақ жүнді иттер еді және оның пайда болған және таралған аймағы тарихи кезеңіне қарай бұл тұқымды "турік-татар тазысы" деп атауға болады дейді. Батысқа қарай ығысқан түрік халықтары өзімен бірге салпаң құлақ тазысын ала келіп, оңтүстік орыс даласы мен күңгей шығыс Еуропада тазыға ұқсас жаңа ит тұқымдарының пайда болуына негіз етті...

Ал мұсылман емес халықтарда тазы мүлде беймәлім деуге келеді. Атақты Марко Поло моңғол императорларында аушы құстар мен басы қазандай, кесек тұлғалы иттер туралы тамсана жазады. Монах Иакинф қытайлар Шығыс Түркістанды иеленгеннен соң ғана тазымен етене таныса бастаған дейді. Махмұд Қашғаридің "Диуани лұғат ат-түрік" сөздігінде (ХІғ.) "тайған" сөзін келтіріп, оған "тазы, алғыр ит" деген анықтама берді (Қашғари М., Түрік сөздігі, А., 1998, 3-том, 238- бет). Қырғыздар осы күнге дейін тазыны "тайған" деп атайды, ал, өзге түркілерде тазыны "тазы", "тази" деп атау қалыптасқан. Қазақтар иттің еркегі - төбет немесе арлан, ұрғашысы - қаншық, бірге туғаны - ұялас, кішкенесін күшік дейді

"Ит жақсысы - тазы" туралы түсінік

"Ит жақсысы - тазы" туралы түсінік Жақсы иттер жайлы қазақта ертегі, аңыздар көп. Қазақтың ұғымында ең жақсы ит-құмайды иттен емес, "итала қаз" дейтін ала құстың жұмыртқасынан шығыпты-мыс, - дейді. Ол құс қасқыр мен аюдың ескі апандарын немесе таудың үңгірлерін мекендейді. құмай тазы туралы аңыз - әфсаналарға зер салатын болсақ, иттің тотемдік культі және күнделікті өмірдегі таза практикалық пайдасынан болса керек.

Ит культі аңшылық дәуірінде шарықтау шегіне жетіп дәріптеліп, түркі-моңғол халықтарының арасына ителі, италақаз, құмай тазы туралы мифтер кеңінен таралған. Қумай ит туралы аңызды кезінде Ә.Диваевта жазып алған. "Қазалы, Перовск, Шымкент уездерінің қазақтарынан өзінің лақап аты бойынша бірегей құс - итала қаз жөнінде біздің әлденеше рет естуімізге тура келді. "Итала қаз жұмыртқасын елсіз және биік төбелердегі ескі, айдаладағы мазарларға салады, ол үшін сол жерден әр түрлі аң және басқалар тастап кеткен інді пайдаланады. Жұмыртқадан "құмай" деген лақап атқа ие болатын тазы ит шығады. Олар титімдей болып жарық дүниеге келеді, төстері қара ала болады, керемет шапшаңдығымен, батылдық және ептілігімен ерекшеленеді. құмай қуған аңшылықта одан бірде- бір құрбаны қашып құтыла алмайды. Кейбір қазақтардың нық сенімі бойыыша, итала қаздың етеккірі келеді, осы себепті бұл құстың еті тағамға пайдаланылмайды.

Осыған ұқсас аңызды С.Сейфуллин да жазады: "Сары ала қаздың жүмыртқасынан кейде күшік туады екен. Сол құмай болады. Оны тәңір берейін деген адамға кез қылады. Сары ала қаздың ай сайын әйелше айызы келеді". бұл аңыздардаи ит пен қаздың бір тұқымнан тарайтындығы көрінеді.

Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданы, Кендірлік өзенінің Сайхан - Сауыр тауларын жарып өтетін тікжартастың кемерінде "құмай ұясы" деген орны күркенің орнындай құстың ұясы бар. Ағаш бұтақтарынан сарғайған шөп қалдықтарынан салынғанүяәлі тұр. "Ұясы осындай үлкен болғанда, жұмыртқасы қандай болды екен", - деп таңғалысады. Тазы ит осы ұяны мекендеген алып құс - құмайдың жұмыртқасынан шығыпты. Қазақта "құмай тазы" деген сөз бар, жақсы, жүйрік, алғыр тазыларды "нағыз құмай тазы", - деп жатады.

Құмай тазылардың тұқымы, түрі

Құмай тазылардың тұқымы, түрі Тазы қазақ даласына сақ заманында келген деп шамалауға болады. Шамамен 2000-2500 жылдар бұрын болса керек. Кейбір тасқа қашалған петроглифтердегі тазыға ұқсас аңшы иттерінің бейнесіне қарап, бұдан да ертерек замандарда да болған ба деп болжам жасауға да болады. Дегенмен тақыр тазылар осыдан бес-алты мың жыл бұрын перғауындар заманында өмір сүрген. Әйгілі Тутанхамон қабірінің ішінде ажал құдайы Анубис - қара түсті тазы бейнесінде бейнеленген.

"Қазақ тазысының түп атасы арабтың салюкиі, ол қазақ даласына ислам дінін таратқан араб жауынгерлерімен бірге келді",— деген нұсқаны ұсынады. Шынымен, салюки Орталық Азия мен Кавказға, Таяу Шығыс пен Иран арқылы таралған. Қазіргі салюки тұқымдары қазақ тазысына өте жақын тек, тұрқы сәл ұзын, бойы сәл сұңғақ, бірақ пошымы мен сымбаты өте жақын келуі олардың туыстығын қуаттайтындай. Төрт мың жылдай тарихы бар ол иттердің атауы құм астында қалған Арабтың Салюк қаласының атымен байланысты туған атау. Дегенмен ол тұста шумерлерге, ассириялықтарға да таралып үлгергенге ұқсайды.

Аң қағатын итін қазақтар "тазы" атауының мәні парсының "таза, алғыр, жүйрік" деген мағынадағы сөзінен шыққан. Бәлкім тазы - таза - таза қанды деген мағынадағы сөзінен туған, ықшамдалу заңдылығына байланысты тазыға ауысуы мүмкін деп жорамалдайтындар да бар. Қазақ тазысы мен ауған тазысы Орталық Азияға парсы тазысымен бір дәуірде келіп, оны сақтар мен ауғандар жергілікті табиғи жағдайдың ерекшеліктеріне сай жетілдіріп, қолдан сұрыптап өткізгенге ұқсайды.

Дегенмен соңғы кездегі зерттеулер Орта Азияда таралған тазыларды арабтың слюгги (слугги) аңшы иттерімен будандасудан пайда болған жергілікті тұқым деп есептейді. Тазының отаны Қазақстан және Түркменстан (әредік Өзбекстан жерінде де өсіріледі) деп есептеледі. Түркмен тазысы қазақ тазысына қарағанда бітімі үсақтау келеді. Тазы итті Орта Азияның көз жетпес кең даласының тұрғындары арабы иттерді жергілікті тұқыммен будандастыра отырып, сұрыптау нәтижесінде шыққан ат үстінде аң аулайтын бекзадалар мен дегдарлардың ермегіне және малшы-бақташылардың күн көрісі үшін қызмет еткен тұқым деп есептейді.

Қалай дегенмен VII-VIII ғасырларда қазақ жеріне дін тарата келген арабтармен келген тазы тұқымынан аңшы иттер тарихы басталады. Сонымен бірге жергілікті жерде қалыптасқан тұқым деген тазының пайда болуы туралы екі түрлі көзқарас бар. Кезінде орыс отаршылдары көптеп келе бастаған замандағы зерттеу нәтижелеріне қарасақ (Я.Полферов пікірінше) қазақ жерінде Орта Азия тазысының өзіндік бір тармағы көбірек таралған. Оның бойында таулық және қырымдық тазыларға жақындығы басым болған. Қолдану жағдайына байланысты тазыларды далалық және таулық деп бөлген: далалығы бойы сұңғақ, жазықта алғыр болса, таулық тазы бітімі кішкене, қия жартастарда жақсы жүгірген. Қазақ тазысына өте жақын туыс болып есептелетін ауған тазысының да тақыр жүндісі жазық аумақта, ал үлпілдек жүндісі суықтау солтүстік аймақта таралған. Ал қазақ тазысы орыстың аңшы тазысының пайда болуына септігін тигізген.

Алайда, қазақ жеріне тазы тұқымы онан да бұрын, дәлірек айтқанда сақ заманында келген. Оның дәлелі тазы пошымды иттердің жартасқа салынған бейнелері, атаудың өзінің көнепарсы тіл інен ту ын д ау ы тегін емес, оның таралуы перғау ын иті - салюки - парсы тазысы ауған тазысы және қазақ (сақ) тазысы деген болжамды ұсынады.

Қазақтар тазыны жарғақ құлақ тазы және шашақ құлақ тазы деп екіге бөледі. Оның бірін салюкиден, екіншісін слюггиден таралған тұқым дейтіндіктен біріыің құлағының жарғағы үлкен, екіншісінің құлағында көп жүн өскен. Шынымен-ақ жарғақ құлақ тазының құлағында ешқандай жүн болмайды, ал шашақ құлақ тазының құлағының жүні үзын, шашақ тәрізді болады. Ал бұған қоса "дүрек" (дүрегей тазы) деп аталатын тазы мен қазақы иттердің будандасуынан шыққан терісі қалың, суыққа шыдамды, денесі кесек, қасқырды алатын батыл тұқымы да кездеседі. (Дүрек немесе дүрегей тазы қасқырдың аяқ тарамысын қиып жібереді.)

Тазы - орташа ғана бойы бар жүйрік ит, жүні тықыр, оның есесіне, құйрығы мен салпаң құлағының ұшын ұзын шашақты жүн басқан. Басқа аңшы иттерге қарағанда бұлар ақылдырақ, иесіне шын берілген, адамға жұғысқыш, ал өзге иттерге өшпенділеу келеді. Өздері өте батыл, әрі орасан жүйрік болады. Тазылар күшті болмайды, бірақ денелері сидам, арық, жеңіл, жүйрік, әрі өжет келеді. Олар қуса жетеді де, қашса құтылады. Қоян, түлкі сияқты үсақ аңдарды олар құтқармайды. Айлаға икемділігі сондай, тазылар аяғын сындыру, қайыру, мойнын шығару деген кінаратқа ұрынбайды.

Тазыларды тұқымына қарай қазақтар кумай, кумай тазы, таза қандылығы мен түгіне қарай; құны, құны тазы, будандасқан болса; дурегей, дурегей тазы, қайын, қайын қаптал деп бөледі. Мұның соңғылары қасқыр алатын күшті иттер. Олар жалғыз жарым да екеулеп немесе тобымен жүріп, "ұтылап" аң алады, ал үйретілген болса аушы құспен де тізе қосып қимылдайды. Тазы иттердің түгі салыстырмалы түрде аз, сүйықтау келеді. Ал кескін сымбатына қарай таулы, орманды өңірдегі аңшыл иттер ірі сүйекті, шомбал денелі болса, далалы құмды өңірлерде дене бітімі шағын, шарғылау келеді.

Қазақ жерінде таралған тазының бірнеше түрі бар

Қазақ жерінде таралған тазының бірнеше түрі бар. Мысалы, самарқанның тазысы - аласа бойлы, бірақ мүше-мүшесі әсем де сүйкімді болған. Жем бойы мен Aтыpay бойындағы қазақтардың тазылары - табан жүні мен құлағындағы шашағының ұзындығымен ерекшеленеді. Ең соңында, Оңтүстік Сібір тазыларына келер болсақ, олар табанының сүйірленіп бітісімен, сондай-ақ өздерінің өте күштілігімен дараланады. бұлар Ертіс бойында таралған. Ал орыс деректерінде Түркістан тазысы аталған тазылар қазақжерінің оңтүстік пен солтүстік батыс өңірлерінде көптеп таралған. Сібір тазылары қазақ жерінде ғана емес, батысқа дейін жеткен таңдаулы аң алғыш тұқым. 1889 ж. Сібірде самоед тайпалары арасында үш ай болған британ зоологы Ернст Килбурн, онан кейін Орал бойына және Батыс Сібірден әкелген ит тұқымын лайкаға ұқсас самоед тазысы атаған тұқым осы атпен Еуропада таралған.

Қазақ жерінде тазының құмай, қайың қаптал, ауған, орыс, түрікмен деген түрлері ұшырасқан. Қазақы тазыны тау тазысы және дала тазысы деп бөлген. Шоқтығының биіктігі 80-85 см аралығында.

Ал қазақ-тазысына ең жақын деп айтып өткен ауған тазысы әлемдегі ең дегдар тұқымға саналады, бойы 70-74 см, мінезі қатаңдау болғанымен иесіне шексіз берілген, тамаққа талғампаз, жеке емес, иесімен бірге үйде тұрғанды сүйетін тұқым. Ол өз олжасын көзімен торуылдап, жіті бақылау арқылы алады. Тіпті иесінің көмегінсіз өз бетімен аң аулайтын тұқым. Оның әлемге кеңінен таралып, үлкен қызығушылыққа ие болуы - батыс елдерінің әскери жорықтарымен тура байланысты. XIX ғ. екіншіжартысынан батыс әлеміне белгілі болған ауғантазысын британ әскерилері алып келген, 1907 ж.-дан тіптен көптеп келіп тазының түрлі линияларын Еуропада дүниеге әкелген. Дегенмен онан сәл бүрын 1809 ж. салынған сурет 1813 ж. Лондонда жарық көрген болатын. 1920 ж. Ауғанстанның оңтүстігіндегі Балукыстаннан апарған тазы Шотландияда, солтүстіктен апарғаны Англияда онан әрі Америка құрлығына таралып, дербес линияны дүниеге әкелген. Теңдесі жоқ сұлу бітімге ие ауған тазысы мен араб салюкиін өсіретіндер арасында I960 жылдардан бастап Dog World кәсіби журналының бетінде басталған дау әлі бір мәмілеге жеткен жоқ. Бір тобы (Waters бастаған) тазыны салюкиден шыққан дейді де ежелгі Мысыр мен Месопотамия, парсы жерінде табылған б.з.д. 4 мың жыл бұрынғы ит қаңқалары Ауғанстан жерінен ұшыраспайтындығын алға тартады. Сауда-саттық арқасында ауған жеріне әкелінген иттер жергілікті ортаға бейімделген дейді. Оған қоса салюкидің иығы мен санына, кейде басына қарай үлпілдек, мақта тәрізді жүн ұшырасуы сирек кездеспейді деген уәжді алға тартады. Ауған жеріне жеткен салюки биік таулы өңірге бейімделуден жүні қалың, жүндес болып, ұзара түскен, тіптен жағы, арқа жота, құйрығына дейін түк біткен. Ауған тазысының 6 бірдей сүрпы бар болғанымен климаттық негізінен екі түрге бөледі: күңгей, батыс өңірдегілері жүндері сұйықтау әрі ашық түсті болса, солтүстіктегілері баран түсті, қою жүндес.

Кезінде қазақ жерінде кең таралған тазы иттердің Кеңес өкіметі жылдарында санының күрт кемуіне алаңдаған осы тақырыпты арнайы зерттеген А.А.Слудский дабыл қағып, оларды қорғауға алу қажеттігін ескерткен еді. Алайда Кеңес өкіметі кезіндегі отарлаушылық саясат жергілікті жердегі елдің бет бейнесі мен жердің экологиясына ғана зардабын тигізіп қойған жоқ, тіптен ит пен тазының тұқымына да салқынын тигізді. "Әр кезеңде қазақ жеріне келген бөгде ұлт-ұлыс өкілдерінің өздерімен бірге ала келген иттерімен араласып, будандасқан соң небір түрлі дүрегей тұқымдар пайда болып, тазы мен төбеттің тұқымы азып кетті",- дейді кинолог мамандар. Қолда қалай болса солай ұсталған тазылар осылай дүрегейленді, мылтықтың көбірек қолданылуы олардың аңға пайдалану парқын азайтты. Осы мәселе дер кезінде көтеріліп, Түркістан облысы, Түркістан ауданы, Бәйдібек ауданы, тазыларын көптеп әкеліп қан жаңғырту, тазы тұқымын сақтап қалу шаралары жүрілген-ді. Тазылардың түр-түсіне тоқталар болсақ, қазақ жерінде кездескен тазылар туралы деректерде оның қара, сары, көкшіл сұры болады. Көк тазылар өте жоғары бағаланады.

Егемендіктен соңғы жылдардағы кәсібилер мен әуесқойлардың тізе қосып қимылдап, ұлттың дәстүрлі мәдениетін замана талабына сай хоббиына айналдырған азаматтардың қолдауымен қазір тазы тұқымын сақтап қалу, санын өсіру, асылдандыру, түрлі кәсіптік шаралар ұйымдастыру арқасында қазір Қазақстанда таза тұқымды тазылардың саны жарты мыңнан ғана асты...

Қасқыр мен түлкіні қатар алатын қазақ (қыпшақ) тазыларымен будандастырып, тұқымын асылдандыра отырып Орталық Россияда аң қағатын орыс тазысының (борзая) кейінгі орта ғасырда дүниеге келгендігі тарихтан белгілі. XI ғ. француз Генрик I үйленген орыстың Мудрый Ярославтың қызы некесі кезінде орыс тазысы борзая туралы алғашқы дерек жазылған. Олар аң қаққыш, әрі суыққа төзімді, ұзақта суыт жүріске шыдамды жүріске мықты келетін борзаямен аң аулау 1861 ж. басыбайлылықты жойғанға дейін жақсы дамыды. Өздерімен бірге батысқа қарай алып жеткен ит тұқымдарын сақтап қалған Анадолы түріктерінде қаңғал (қаңлы), ақбас, қарабас деп аталатын, ал мадьярларда (венгрлерде) кубас, комондор (құмандұр) аталатын иттің тамаша тұқымдары бүгіндері әлемге әйгілі.

Тазы бітімінің стато-динамикалық негізі

Тазы бітімінің стато-динамикалық негізі Тазының екі аяғы дене тұрқымен салыстырғанда ұзын болуы, оның қозғалысына қолайлылық тудырады. Оған қоса артқы аяқтары мен ондағы бұлшық еттер өте жақсы дамығаны, ал құрсағы жіңішке болып қазақтар "қаншырдай" қатқан деп атайтын іші жотасына қарай жақын бітуі тазының қозғалысын өте қолайлы етеді. Биіктігі сиырдың бұзауындай, көсілгенде есік пен төрдей жерге жететін келісті қазақ тазысыньщ адымы ұзын, қимылы ширақ, ұмтылған жерден шабан-шалағай аңды құтқармайтын алғыр келеді.

Тазының жылдам, ширақ қозғалуына оның сүйек қаң- қаларының берік жетілгендігі, шеміршек, жұлын-тұтасының, сүйектер мен сіңір-тарамысының бір-бірінің қимыл- қозғалысын икемдей, шапшаңдыққа келтіре алатындығымен тура байланысты. Мойын омыртқа жетеу, ауыз омыртқасы қанаты жұқа, жалпақ, артқа қарай көсіле жатқан, үстінде шүйделі төмпегі болмайды. Арқа омыртқа он үш, олардың жоталық өсінділері жуан, алдыңғы омыртқалар да иіле келген. Оған ұштасқан он үш жүп қабырғаның тоғызы дөңгеленіп иіліп тұрады. Олардың ұшы бір-бірімен біте қайнасып кеткендіктен төстің етегінде бар болғаны сегіз (!) ғана өскін байқалады. Қабырғаның ұзындығынан көкірек қуысының терең дігібірден- бір байланысты болады. Шоқтығы денесінің артқы жағынан биіктеу келеді. Иттің бел омыртқасы жетеу, қанаттары алға сүйірлене жантайған, ұштары жуандау. Арқа жон тұсы төмен қарай ойысып, қайқыбелденіп келеді де, бел тұсынан жоғары қарай томпайып кетеді.

Тұрық тұтасының ең қозғалмалы бөлігі болып саналатын құйрық омыртқалар саны итте 18-22, артқа қарай кішірейе береді. Дегенмен бұл шық еттің омыртқалы басы ал ғашқы құйрық омыртқаларынан басталады.

Төс сүйегі бір-бірімен шеміршек арқылы байланысқан, пішіні төрт қырлы сегіз сегменттен тұрады. Оның дөңгелек жиектігі тұтқасы мен семсерше шеміршегі мөлшері жағынан кішілеу және жалпақ болып келеді.

Итте жауырын қыры буын ойысына дейін созылған, құстұмсық өсіндісі шодырайып шыққан оған сіңір еттер берік отырған. Иттің ортан жілігі жіңішке, асықты жілігі иіліп келген, ал тоқпақ жілігі жіңішке, төменгі басы сәл иіліңкіреп тұрады, бас жағында тесігі көрінеді. Ит тізесінің төменгі қатарында кәрі жілік және ортаңғы сүйектер қосылып кеткен, әрі сәл ғана иіліңкі келеді (кән дек иттерде ол өте иілген). Ал жіл іншік сүйектері жақсы дамыған. Олардың шеткісі қысқа, ортасындағы екеуі ұзын болғандықтан, ортадағысының (үшінші, төртіншісінің) ізі анық түседі. Бірінші башпайы (ол көп иттерде болмайды немесе екінші башпаймен ұстасып кеткен) қысқа болғандықтан ізі жерге басылмайды. Бақайдың ұзын жазғыш бұлшық еті алдыңғы асықты жілік бұлшық етін жауып жатады және екінші және шеткі бақайларға бекиді.

Иттің бөксесі мен саны өте күшті, қуатты тек денені алға лақтыратын, тазылардың қозғалысына екпін беретін, алға итермелейтін міндеті бар. Сонымен бірге, әсіресе, тазыда мойын, арқа және жамбастың жалпақ еті, мықынды бүгетін, құйымшақ еттері, құрсақ қабырғасының айқыш-ұйқыш келген еттері, төс бұлшықтары жақсы дамығандығы шапшаң қозғалысының бірден-бір кепілі. Бұлшық еттегі талшықтары басқа жануарларға қарағанда салыстырмалы түрде көп. Итте өкше бұлшық еті болмайды, тек тобық сүйегінің сыртқы байламымен асықты жіліктің айдаршығынан басталады.

Иттің басындағы ми сауыты мен бет көлемі бір-біріне пара-пар, яғни 1:1 шамасында. Бас сүйегі екі-үш қабат қабыр- шақшадан тұрады, орталары ауаға толы келеді. Итте сүт тісі 28, ересектерінде 42 тіс болады, ол қысқасауытты тістерге жатады. Түрақты тістердің жанасу беттерінде үш-үштен өткір тісшелер болады. Сойдақ тістер конус тәрізді, бір ғана тісшесі бар көлемі кішілеу тісті "ит тіс" дейді. Тістер қабу, қорғану, ұсату міндетін атқарады. Жақсы тазылардың астыңғы, үстіңгі тіс қатары бір- бірімен жымдасып тұрады, яғни жоғарғы маңдай тіс сыртынан 1/3 бөлігіне дейін айқасып келеді. Ондайда артқы азу тістер бір-бірімен беттесіп келеді.

Аң алатын иттің жотасы, жоны кейін толық бұлшық етті нығыз болып келеді. Терең келген төс жағынан құрсағы артқа қарай дөңгеленіп келіп құймышақтың тұсына неғұрлым жақын орналасқан. Ондай кейіпті қазақтар арыстанның ұрғашысының құрсағына теңеп, "қаншырдай қатқан" құрсақ деп есептейді.

Қарын мен ішектердің сыртынан шарбы жауып тұратындықтан, құрсақты суық тиюден сақтайды. Сондықтан иттер суық сазды жерлерде бауырын төсеп жата береді. Ит бауырының салыстырмалы мөлшері басқа жануарларға қарағанда көлемді келеді. Итте жүрек 3-ші қабырға мен 7-ші қабырға аралығында жантая орналасқан.

Иттің еріндері жұқа және нашар қозғалады. Ауыз саңылауы ұзынынан созылып, оның езулері үшінші-төртінші азу тістерінің қатарына дейін жетеді. Төменгі ерні алға салпиып озып шығып тұрады. Иттің өңеші орасан үлкен болып кеңи алады, оның асқазанға ұласқан тұсында жауып тұратын "қақпақ" тәрізді өскіні болмайды. Сондықтан да ит өте оңай құсып тастайды. Саятта итті тамақтандырмай шығуға тырысатындығы соған байланысты. құрсақ пен кеуде екі қуыс арасындағы көк ет тыныс алуда қосалқы міндет атқарады. Итте күрек тістері жақсы жетілген, сойдақ тістері жіңішке әрі иіліп келген, ал азу тістері доғал, әрі шайнауға бейімделген. Иттің астыңғы үстіңгі тіс қатары жақсы жымдасып, үстіңгі жағы астыңғы қатарының 1/3-ін жауып тұрса жақсылықтың нышаны дейді. Tic қатары жымдаспаған, озық шыққан немесе кемиек болып жетпей тұрса, ондай иттер тазы бола алмайды.

Иттің үш қабаттан тұратын терісінің арасында май шығаратын бездер терінің түгін майлап тұратындықтан түгі жылтырап тұрады, суықта дене жылуынан айырылмай аязға төзімді келетін себебі сондықтан.

Қазақтар "есті жануар" деп қасиет тұтатын иттің миы мен сезім қабілетін зерттеу нәтижелері оның миында әрбір әрекетті басқаратын (есту, көру, сезу, қимыл, тепе-теңдік, дәм сезу, сипау және т.б.) орталықтары өте күрделі байланыста екендігін айтады. Әсіресе, өте жақсы дамыған иіс сезу мүшесінің көмегімен он литр суға еріген бір шөкім тұздың иісін де сезе алады дейді. Неміс қойшы итіне жүргізілген зерттеулер оның өн бойы мен миындағы иіс сезу аумағы 1,5x1,5 метрлік (үлкен кілемдей) аумақты алатындығын анықтаған. Бұл көрсеткіш адамда 5x5 см. Иттер "танауымен" ұйықтайды,яғни ұйықтап жатқан кезде не болғандығын, иіске қатысты оқиға болса ол дереу ажыратып, іске кіріседі екен. Иттің бұл қабілеті тазыда иіс пен із "сезу" үрдісінде маңызды міндет атқарады. Ол туабітті иісшілдігіне қоса, үйрету барысында көндіктіруге тура байланысты болады дейді бүгінгі күнгі тазы ұстаушылар.

Сондай-ақ көз жанарының ойнақшып қозғалуы мен көзінің қырағылығы да ширақ қимылдауына үлкен көмек көрсетеді, көзқарасы өткір, байқампаздығы жоғары, қараңғыда дажақсы көреді, өң-түстіжақсы ажырата алатындығы белгілі болып отыр (бұрындар иттің көру қабілеті осал деп келген-ді). Ал есту жағына келсек, ит өте сақ, ол секундына 30-40 мың тербелісті, тіптен 70-100 мың тербелісті қабылдап ажырата алады екен (адамда бұл көрсеткіш 16-18 мың аралығында). Иттерді сабау немесежекіп үрсу олардың агрессив әрекетін, қарсыласуын арттыра түседі. Танауындағы "мұрты" мен "сақалы" түнде адастырмайтын бағдар нұсқаушы міндетінде.

Иттің ерекше қимылы мен шұғыл қозғалысы соның ішінде, тазының ересен қозғалысы оның дене бітімінің сипатымен тура байланысты: атап айтсақ, өзінше бір ерекше механикалық тетікті, яки аспалы көпірге щсайды. Мұндағы көпірдің екі жағындағы таянышы алдыңғы және артқы аяқтар, ал оның арасындағы параболикалық торланған конструкция орнында скелеттің статикалық бөлігі жүреді. Ал, бас, мойын және құйрық, құймышақ көпірдің екі жақ шетіндегі кіреберісі ролінде. Жотадағы еттер мен сіңір, құрсақ, төс қуысындағы ет, шеміршек, қабырға, тері барлығы жайшылықта және жүгірген кездегі дене массасын тең бөле отырып, омыртқалар қаңқасының бүгіліп-жазылуын, кинематикалық үйлесімді қимыл, ширақ қозғалыс жасауын қамтамасыз етеді.

Иттің омыртқа қаңқасы өте қозғалмалы болғандықтан, жүгірген кезде артқы аяғы денесінің "жалғасы" тәрізді үйлесе қимылдайды. Ит жай жүрген кезде төрт аяғы қайшылай (диагональды түрде) қимылдай отырып, дененің салмағын екі аяғы "алып жүреді", ізі бір сызық бойына түседі. Сирақтарының дүрыс бітпеуі мен олардың өзара пропорциясы, сәйкеспеген мүшелер қимылды тежейтіндігі белгілі. Сондықтан да, тазы денесінің сипаты мен өлшемдері "стандарт" іспетті қабылданады.

Тазы денесінің шұғыл, ширақ қозғалысы дененің ауырлы нүктесімен байланыста болады: қазан толмас шеміршегінің артында "тқрған" (басқа жануарларда алға қарай) нүкте басын көтеріп, құйрығын жазған кезде артқа жылжиды. Яғни көсіліп жүгірген кезде тазы денесінің дәл ортасында ауырлық нүктесі түседі де тепе-теңдігін тауып, алдыңғы және артқы аяқтарға (қол мен санға) біркелкі күш қысым түседі. Ол жылдам қозғалуға, әрі үзақ уақыт мүшелердің шаршамауын қамтамасыз етеді. Ал жайшылықта тұрғанда иттің дене салмағының 2/3 бөлігі алдыңғы аяққа түседі.

Айталық, тұрқы қысқа иттің ауырлық нүктесі алға кетеді, жүгірген кезде аяқтарын "кісе басып" алады, яки артқы аяғы алдыңғы аяғын өкшесінен басып отырады. Мұндайда ит артқы аяғын баяу тастайды, көсіле алмай, аңның артынан жүгірген кезде баяулап, шабандап қалады. Бүлкілдеп желген кезде денесі селкілдеп, алдыңғы оң аяқтың қозғалысымен сол жақ артқы аяқ бірге жүрген кездегі қимылы тәрізді "қайшылай" қимылдайды. Артқы аяқтың күші алға итермелеп отырады. Тазының сымбатты келіскен бітімі желген кезде алдыңғы аяқ ізіне артқы аяқ дөп келеді. Ал денесі қиралаңдап, ізі ирелеңдей түссе, ол тазыға тән емес, дүрегей иттің қозғалысы саналады.

Итке тән жылдам қозғалыс, секеңдеп көсіле шабу. Қозғалысқа икемді омыртқа тұтасы, мықты бұлшық етті ит артқы аяғынан үлкен екпінмен алдыңғы аяғына қарай секіреді, жотасы домалана бүкірейіп, артқы аяғын алға қарай жазады. Жерге артқы аяғы алдыңғысынан озып жетеді. Иттің көсіле жүгіруіне жалпақ, қиғаш біткен жауырын, кең иық, бұлшық етке толы ұзын сан, сәл ғана дөңес пружина тәрізді созылған арқа мен құймышақ, барлығы үйлесе икемделіп үлкен мүмкіндік тудырады. Қазақтар айтатын: аса үлкен жылдамдықпен көсіле жүгіруіне - "ұшуына" жоғарыдағы етпен, сүйекпен қатар құрсақтың бұлшық еттері тізе, артқы аяқтың секіретін еттері араласады. Қартайған немесе болдырған иттер "жорғалайды", яғни бір жағының алдыңғы, артқы аяқтары қатар қозғалады. Мұндайда ит қисалаңдап, тепе-теңдігін әрең табады.

Иттің қолы немесе алдыңғы аяғына жанынан қарағанда ені қысқа жауырыны артқа қарай сәл қисая кеткен ортан жілігі қолдың бойымен алға сәл ғана еңкейген болса түзу бітіс деп санайды (Жіліктік жауырын артқа кеткен болса ол дұрыс емес). Жауырын қабырғаға жымдасып, жабысып алдынан қарағанда тіп-тік жерді басып тұрса жақсы. Иттің сирағы етсіз, тарамысты, шертіп керіп тұрады. Алдыңғы аяқтың басқан ізі бір-бірінен алшақ талтақ, немесе шалыс басса, аяғының басы екі жағын ақсиып тұрса немесе маймақ болса ол жақсылықтың нысаны емес. Ал құрықтың түбінің төменгі тұсы артқы аяқтың жайшылықта тұрғанда маңдайына дөп келіп тұрса, ол иттің қозғалысы аяқ алысын жақсы деп жатады қазақтар. Артқы аяқ дұрыс бітпесе ит аяғын сиырша сүйреп талтаңдап немесе маймылша тойтаңдап жүреді, ондайлар аң қуған кезде алысқа жүгіре алмайды.

Жайшылықта тұрған иттің бұлшық еттері барлығы жұмыс жасайтындықтан оңай шаршайды да жерге бір қырынан жата кетіп дем алады. Бұлайша қырындап жатқан иттің бұлшық еттері күш түспейді ал жанбасымен шоқиып отырған иттің бұлшық еттері де жақсы дем алады. Сондықтан тазыны үйрет- кен баулыған кезде оны шоқитып отырғызу немесе қырынан жатқызуға көп көңіл бөледі.

Құмай тазыларға қатысты наным-сенім

Қазақта баланы қырқынан шығысымен ақын, шешен, батыр тәрізді атақты адамның (т.б.) үзеңгісінен өткізіп алу ғұрпы сияқты иттің күшігін де белгілі адамдардың үзеңгісінен өткізіп алатын ырым бар.

"Бала мен күшікті үзеңгіден өткізу ғұрпы б.з.б. II ғасырларда көшпенділердің үзеңгіні ойлап тауып, салтаттылық мәдениетті жоғары сатыға көтеріп, қаһарлы күшке айыалдырған дәуірден бастау алады", - дейді зерттеуші А.Тоқтабаев. Адамзат тарихында садақ пен жақ, дөңгелек сияқты айтулы бетбұрыс жасаған үзеңгіні қаттылық пен беріктіктің, алысқа жорту мен шабуылдың тиянағы дегеннен осы ырым туған дейді ол. Иттің бағзы замандардағы тотем-бабаға айналғандығының белгісі ит жейде салтынан байқаймыз. Ол тек қазақта ғана емес көптеген түрік халықтарына ортақ салт: қазақ, қырғыз, өзбек және татарларда сақталып қалған "ит жейде", "ит көйлек", "эт кулмәк" ғұрпының мәні ортақ. Оны нәресте туғанда кигізеді. Ит көйлекті (ит жейдені) көп жасаған адамның киімінің қалдығынан жеңі мен бойын тұтас пішіп, жағасын ойып, шетін бүкпей, екі жаны тіккен жас баланың нәзік етіне батпауы үшін тігісті сыртына қарата тепшіп тігеді. Сәби қырқыңа толысымен ит көйлегін шешіп, оны әр түрлі қант, кәмпит, өрік-мейіз сияқты тәттілерге толтырып, иттің мойнына байлап қоя берген.

Балалар итті қуып, тәттілерді алып мәз-мейрам болады, итжейдені иесіне әкеліп тапсырады. Бұл ғұрып "ит қуу" деп аталады, мәні сәбидің пәле қаласын қырық жаны бар хайуан - ит өзімен бірге алып кетеді-мыс деп сенген. Ал керісінше балаға иттің жүйрік, ақылы озық алғыр қасиеттері дариды, сәби күшікше бауырын тез көтеріп, тәні сау, жаны берік "итжанды" (иттің қырық жаны бар дейді қазақ) деп ырымдайды. Баланың, ит көйлегін сақтап, жолға, сапарға шыққанда өзімен бірге алып жүрсе пәле-жаладан сақтап, жолын ашады, "баланың періштесі қағып, аман апарып, есен әкеледі сапардан" деп сенген.

Адамның басына қонған құт пен шаңыраққа келген ырыс кебіне ит болып келеді: сол үйге құтпан ит немесе алғыр тазы бітеді де ол адамның барлық тілеуін жүзеге асырып, мұратына жеткізеді дейді қазақ сенімінде. Жаңа үйленген жастарға үбірлі-шүбірлі, дені сау, берік болсым (итше күшіктесін) деген ырыммен (магия) жас келіннің көйлегінің етегінен итке жем бергізеді. Аяғы ауыр әйел жерігі қанғанша итке "кет" деп айтуға тыйым салынған.

Қазақ қартайып, алжыған иттің аузына май тығып, басын күн батысқа (құбылаға) қаратып, малша бауыздап өлтіріп, көметін болған. Манси мен угрлерде және алтайлықтарда итті ағаш науаларға жерлеп, бір аяғына қызыл, екінші аяғына қара таспа жіп байлап, иттің денесін әсемдеген. Моңғолдар қазақтарға ұқсас жолмен өлтірілген иттің құйрығын кесіп басына жастайтын және түскен келінді итке тағзым еткізеді. Ол үшін жас келін қайын атасына сәлем етіп, отқа май құйған соң, үлкен үйдің итіне тәу етеді. Үйге ит енгізіледі де келін етегіне салып ет беріп, сүт жалатып, арнайы тілек айтады.

Қазақта бұған ұқсас салт ұрын барған күйеуге "ит ырылдатар" салты. Қалыңдыққа келе жатқан күйеу үйге таянғанда алдынан шыққан бір әйел жүресінен отыра қап ит боп ырылдап, кәде алады. Халық театрының бір көрінісіне айналған бұл салттың арғы тегі көне наным-сеніммен астарлас. Осы бір хайуанға қатысты өте ертеде қалыптасқан нанымның бірі бағзыда ғұндар өлікті жерлегенде "Онгонды (аруақты) көкке ертіп шығады" деген иланыммен итті де ертіп баратын болса, көне түркі тайпаларында тарихын, атауын, тотемін барақпен (итпен) байланыстырады. Қазақта да мұндай руларды, жер-су атауларын ондап кездестіреміз. (қазақ генеологиясындағы Ителгі, Итемген, Ителі, Барақ т.с.с. атаулар). Иттің етін жайшылықта басқа халықтардағыдай (корей, қытай) жемегенімен, зәрушілікте өкпе құртына, көз шымылдықтанып, бас айналғанға, жазылмайтын жараларға қарсы ем, дәрі ретінде қолданады. Іште өлген баланы түсіруге иттің ені мен шыбығын қатар қолданған жағдайлар ел арасында ұшырасқан екен. Бұл дом шығыстық көрші жұрттардан ауысқан болуы ықтимал.

Тазы иттің алғаш өз бетімен аң алуын "тырнақалды" құрметіне ауылдастары жиналып, қайырлы болсын айтып, қуанышқа кішігірім той жасайды. Аңшылармен бірге саятқа шығып аң олжасын, әсіресе түлкі байланған кісінің өзі қуанышына ауылдастарын ортақтастырып, тілек жасайтын жоралғысы бойынша бүкіл ауыл аңшы үйіне жиналып, қыстың ұзақ сары таңын ойын-күлкі, өлең-жырмен өткізеді.

Аңшы олжасының етінен аяғы ауыр әйелдер ауыз тисе, мылтық пен қақпаны қырсығып қалады. Өйткені жүкті ананың арғы әлеммен байланысы бар, құрсақтағы ұрпақ бергі әлемге әлі үлгеріп келмеген. Бұндай сәтсіздікке душар болған аяғы ауыр әйел аңның етіне аңсары ауып, жерік болып тұрса, аңшы құралына "акрпык," деп аталатын ақ түсті матадан байлап, аңшыға кәдесін беріп барып еттен ауыз тиеді. Егер олай етпесе, аңшы құралы мен сайманы қырсығып аң алмай қалса, аңшы оны аптайды. Ол үшін сайманға (мылтық, қақпан) үш дана ширатылған жіп байлап, үш мәрте жерге ұрған соң, сумен шайып жібереді де "Ата (қақпанға қаба) алмасаң саған серт, Атылмасаң ( қаба алмасаң) маған серт, Аңның етін жеген, Жүкті әйелге қоса серт" деп "серттескен" соң шоқпен сырықтап тазалайды.

Тазымен болсын, бүркітпен болсын саятқа шыққан кезде бөгде кісімен кездесе қалған аңшылар тобының адамы "Байлансын-ақ" дейді. Ал: Байлансын-ақ", - деп ол бқрын айтса, сендер: "Майлы шұжық айлансын-ақ",- деп тілектестік білдіреді. Саятта келе жатқанда алдынан шыққан көлденең адамның тіл-көзі тазы мен құсқа тимесін деген ниеттен туған. Сондықтан да аңшы басқа сөзбен емес, "Байлансын-ақ" деп айқай салып амандасып, қаскөй рухтарды осы құдіретті сөзбен матап, аңды да буып, шырмап тастауды ойласа керек.

"Соңғы түйенің жугі ауыр..." деудің итке қатыстылығы туралы. Қазақ ұғымында: "Ит жеті ырыстың біреуі", "Итті тепкен ырысты тебеді" деп шаңырақтың құт-берекесі, ырысы итпен сабақтаса жүреді деп сенген. Ауызекі тілде күніне сан қайталанатын, мәтелге айналған "соңғы түйенің жүгі ауыр" тіркесі итке қатысты, онымен үйдің ырысы-берекесі, ырыздығы сабақтасып жүреді деген сенімнен туындаған.

Далалықтар үшін көш салтанатынан асқан қызық аз. Жететін жері шалғай болғандықтан, әрі жаңа қонысқа ерте жетіп, ісін жайғап алу үшін көшуге белгіленген сәтті күн азаннан көш қамына кірісетін. Абыр-сабыр болған ауылдар үйлерін жығып, түйеге жүгін тиегенде ең соңына қарай шаңырақты және ескі жұртта қалған дүние-мүлікті тиейтіні белгілі. Олар тезек, оның жабуы, сырық, бақан, арқан, көген т.б. Әрине, үйге әсте енгізілмейтін тыстажататын ауылдың қүтына саналатын сырттанның "итаяғы" да соңында қалады. Олар жайшылықта көзге елене бермесе де көш салтанатында ерекше сый-құрметке ие болады. "Итаяқты май басқан құрым шоқпыттың біріне орайды да, жегінге, жүк артуға жаңадан үйретіліп жүрген торым, я буыршыының біріне ұсақ-түйек жүкпен бірге арта салады. Немесе ең соңғы түйенің бірінің теңіне іле салады. Осылайша жүк әбден тиеліп болған соң "соңғы түйенің жүгі ауыр" дегенді айтып, көш ескі жүрттан қозғалады. Осылайша бұл тіркес жүктің ауыр, жеңілдігіне қарай емес, ауылдың ырысына деген ілтипат пен қүрметтің үлкендігіне сай туындаған деседі.

Иттің ас-су ішетін итаяғы тек ағаштың безінен ойып, әшекейлеп жасалады, темірдегі болса ырыс кетеді деп ырымдайды қазақ дәстүрінде. Әбден ескіріп тозған итаяқты отқа жақпайды, жаңғыртып жаңаламайды. Ұзаққа дейін тілі шықпаған немесе кекеш, тұтықпа, быдық болып жүрген балаға "итаяқтан" су ішкізсе кінаратынан арылады деп сенген. Сауын малының желіні ісінсе итаяқты отқа қыздырады да, онымен ауру желінді ұрып домдайды. Алайда итаяқты үйге кіргізуге оған ожаумен ас-су қүюға қатаң тыйым саланады.

"Ит итаяғын жаламай көңілі көншімес" деп тойып тұрса да кешкісін үйдің әйелі итаяқ бірдеңе салып беруі шарт. Өйткені, "аш ит үреген де өреген" деп аш ит табаны қышып керуенге ерсе немесе ауыл аралап жүрсе үйдің құтын өзгеге аударып жіберуі мүмкін деп қауіпсінген.

Итті ем-дом жасауға да жиі пайдаланған. Өлі тиген жылқының екі бүйіріне бірдей айран құйып итке жалатады. Күйек кезінде туған төлдер марқая бастаған кезінде көбірек өле бастаса, көгеннің бір бұршағын алып иттің мойнына тағып қойса, төлдің шығыны caп тыйылады деп сенген. "Ит тию" (мешел-рахит) ауруына шалдыққан сәбидін; төсіне сүт тамызып, итке жалатса, ауру да иттің; тілімен бірге кетіп, аурудан айығады дейді. Ал "ит ауруына" ұшырағаң көз тиген баланы иттің қылынан алып, өртеп ауру балаға иіскетеді де, күйесін баланың беті, маңдайына жағып домдаған. Ал көз тиген балаға сол үйдің итінің құлағын кесіп, соның қанын жақса аурудан айығады дейді халық медицинасында" Аталған "ит тию" және "ит ауру" сырқаттарын бойында "ит жыны бар" (ит бейнесіндегі жын) адамның көзі жас балаға тиюден болады деп санайды. Онымен ауырған баланы иттің бас сүйегі салынған суға шомылдырады, иттің басын есіктің босаға таянышына іліп қояды, немесе ірімшіктің сары суына салады. Сондай-ақ бес зираттан бес уыс топырақ алып кесеге салып екінші кесеге баланы салып 3 немесе 7 күн қатарынан өлшеп отырған. Мүндай домнан басқа аталғаи аурудан сақтанудың жолы қасқыр мен аюдың тісін баланың киіміне тағып қою деп көрген.

Қазақ бақсыларының арасынан "ит жыны" барлары иттің қылығын көрсетіп "бақсылық" ойнаған. Сонымен бірге олар дертті иттің бас сүйегіне көшірген. Ондай бақсылар мықты болады. Өйткені итке ұқсаған жүйрік, оның үстіне қабаған болғандықтан аурудың әр түрлі иелерін иттің рухы талап, қуып жібереді деп нанған." Сонымен қатар ауылдың алжып, өздігінен жүре алмай қалған құтпаны мен сырттаны болса жұртқа тастамай "кебежеге салып, түйеге артып алып жүретін болған", - дейді көзқарақты ақсақалдар.

Ит иесі, итін күшік күнінен асыраған ең жақыны, сол үшін итін өлімге қиып, қолы батпайды. "Ит өлтірген мұсылман қажыға баратын құқынан айырылады, Мекке топырағын басуға тиіс емес",- деп көрілетін қағида бар. Итті қорлауды, азаптау, мазақ еткен адамның басына жаманшылық әкеледі деп көреді халық. Итті атып өлтірген адам "иттің қарғысына" қалады, ұзақ жасамайды, кедейленіп, жарлылыққа, тапшылыққа, жоқшылықтың қаріне ұшырайды деп сенген. "Ат жақсысы - бозы, ит жақсысы - тазы" деген атам қазақ тазыны ер жігіттің үш жолдасының бірі дейді: жүйрік ат, құмай тазы, қыран бүркіт. Ол үшеуін де біреулер алғанда үлкен көлемде сый төлемақысын беріп алады. Жақсы иттердің күшігін алғанда қарғыбау ақысын беріп, күшікке сүт жалатып алады. Көпке әйгілі тұқымның және тазының "қарғыбауы" да қымбатқа түсері сөзсіз. Ағайын адамдар, сондай-ақ құдандалы жегжаттар арасынан күшік асырап алуға тыйым салынады. Себебі "итше ырылдасып", "араз болып кетеді" деп сақтандырады. "Иттің шені - қарғыбау" дейтін қазақтар иелі күшіктің мойнына асыл тұқымнан шыққандығы мен иесінің шені мен салтанаты, дәулет дәрежесіне қарай қарғыбауын тағады. Ол екі бөліктен тұрады: мойнына тағылатын ені 3 -4 елідей жалпақ безекті әсем бұлдан,тіпті жібек матадан таққан таспаны "арғы", ал оған байланғанын "бау" дейді. Ішкі бетінетжұмсақ мата мен киіз салып, сыртын қайыспен құрсаулап, арасын қабыстыра тіккен қарғыбауға күмістен құйма салып, көз орнатып әшекейлейді.

Бау қарғыға тағылған қысқа тұйық бау болып келеді де оған екі-үш құлаш ұзын қайыс бау, шылбыр тағылады. Оның ұшын тіліп немесе тұйықтап тобыршақ тиек салып қояды да ат үстінде жетектеген кезде оған қосымша бау жалғап, ұзындығын 5-6 құлаштан кем етпейді.

Тазы иттерді той, ас, үлкен басқосуларға жүйрік ат, алғыр қыранымен бірге алып барады. Мұндайда әлбетте тазының қарғыбауын жаңалап алмастырады. Онымен бірге ит "сыбағасына" қарық болатыны белгілі. Әйгілі тазы күшігіне ақ отаудың сол жағынан мамық төсектен орын бергені жайында әңгімелер кездеседі. Оған тіптен құлынды бие беріп алады. Оны барынша мәпелеп өсіріп, арасында кәнігі тазымен аңға қосып "ауыздандырып" баулып бір сонарда өзгелермен жарысып аңға қосады. Алғаш аң алған кезінде "тырнақ алды" деп аталатын той жасайды.

1910 жылдары Зайсан елінде Шәкен болыс деген аңшы Марқакөл жақтағы Қаратай елінің бір жылда жетпістен асқан түлкі, оннан астам қасқыр алған Сартұйғын деген тазыға қызығып жүреді екен. Шәкеннің немере інісі сол жылдары қатты боранда жылқы бағып жүріп үсіп өледі, жаңа үйленген ажарлы Бағди есімді қалыңдығы қалады. Бағдиға Қаратай елінің биінің баласының жасырын келіп жүргенін сезіп қалған болыс: "Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді",- деген заңға қарамастан, дереу келісім жасап, өзінің келінін Сарытұйғын тазыға айырбастап алады.

Тазы мәселесін алғашқылардың бірі болып зерттеген А.Слудский дерегі бойынша қазақтар Қараталда тазыны қалыңдыққа берілетін құнға, яғни 47 байталға сатып алатын болған. Жақсы тазының құны аттың құнынан да кем түспеген. Таза қанды тазылар Бөкей Ордасында да өсірілген және құны өте қымбат сол кездегі ақшамен 50 сомға тең келген. Кейінде ел кедейленген кезде аң алатын иттің қарапайым күшігін бір құлынды биеге сатып алған жайлар кездескен.

Атақты жүйрік аттармен қоса тазы иттер де ру мен ел арасындағы мәмілеге, бітімгершілікке себеп болған. "Кенесары хан қырғыздармен алғашқы ұрыстардың бірінде Ақыртөбе деген жерде Бүрге батырдың Қалша деген ұлы бастаған 700 жігітін жеңіліске ұшыратып Қалшаны тұтқынға алады. Қырғыздың Солты, Сарбағыш, Құсшы рулары кеңесіп, Қалығұл батырды басшы қылып елші жібереді. Кенесары әрі-бері ойланып: "Мақұл, мен Қалшаларыңды босатып берейін, сендер Солты Есқожаның баласы Баястанның Көкдауыл деген тазысын беріңдер,- дейді. Сол уақытта Көкдауыл тоғыз қасқыр алып, қазақ-қырғызға аты шыққан ит екен. Тазыны көріп Кенесары сүйінгеннен хан тәжін Қалшаға кигізіп жіберген деген қырғызда әңгіме бар".

Арыс маңында Байғабыл бай (1870-1953 жж.) конфискацияға ұшырап, қолында Ұшар, Алғыр атты қос тазысы мен 7-8 қақпаны қалғанда ашаршылық жылдарында (1929-1931 жж.) солармен аң аулап, елді асыраған. Бұл туралы бір ауылды ашаршылықтан құтқарған тазыны халық:

Құмай тазы Ұшар-ай, Киік көрсе ұшар-ай,

- деп ілтипатпен еске алып отырады.

Қазан төңкерісінің алдында орыс зерттеушілері қазақ даласында 10 мыңға жуық тазы бар деп жазады, қазір тазылардың саны қайта жаңғыра отырып, шамамен 500-ге жетті деседі Интернет материалдары дерегі.