Тарбағатай ауданы

Тарбағатай ауданы — Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігінде орналасқан аудан. Аудан орталығы — Ақжар ауылы.

Қазақстан ауданы
Тарбағатай ауданы
Ту
Әкімшілігі
Облысы	Шығыс Қазақстан облысы
Аудан орталығы	Ақжар
Ауылдық округтер саны	8
Ауыл саны	28
Әкімі	Дархан Шомпайұлы Жөргекбаев
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Ақжар ауылы, Жамбыл көшесі, №15
Тарихы мен географиясы
Координаттары	47°34′55″ с. е. 83°41′27″ ш. б.47.58194° с. е. 83.69083° ш. б. / 47.58194; 83.69083
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	10,2 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	▲21 141 адам (2024)
Ұлттық құрамы	қазақтар (98,77%), орыстар (0,73%), басқа ұлт өкілдері (0,5%)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 72346
Пошта индексі	071500 - 071515
Автомобиль коды	16
Тарбағатай ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Аудан солтүстігінде Күршім, шығысында Зайсан аудандарымен, батысында Абай облысының Ақсуат ауданымен, оңтүстігінде Қытай Халық Республикасымен шектеседі.

Топонимика

Тарбағатай деген аты моңғол "Тарбаған" (суыр), "тай" (тау), яғни "суырлы тау" деген сөзінен шыққан.

Тарихы

Тарбағатай ауданы 1928 жылы құрылды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы мамыр айындағы Жарлығымен Республикамыздағы әкімшілік жұмыстардың өзгертілуіне байланысты Ақсуат ауданы таратылып, Тарбағатай ауданының аумағына енгізіліп, Тарбағатай ауданы деп аталды. 2022 жылы Ақсуат ауданы қайта бөлініп шықты.

Бұл ауданда ойшыл көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай «Барқытбел» атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі.

Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде «Алтын - оба» аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт-Петербургтағы Эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш.

Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Қубас (Қабанбайдың жылқысы, аты) кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған.

Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға сұлтан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген.

«Бақтиярдың қырық бұтағы» атты әйгілі дастаны бар Жанұзақ жыршы, 1907 жылы қазақ қаласында «Дүние үшін ғибрат нәме» атты кітап бастырған Қоқан қажы, Бабыр, Бағаналы күйші, Кәрібай, Ожырбай, Қали ақындар сияқты ел ардақтылары көптен саналады.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021	2023
20372	▲20953	▲34267	▲39351	▲41279	▲65589	▼47125	▼20017	▼19324

Тұрғындары 38 852 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 99,42%, орыстар – 0,32%, басқа ұлт өкілдері – 0,26%.

Әкімшілік бөлінісі

28 елді мекен 8 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Ақжар ауылдық округі	7735	▼6595	85,3	3890	▼3371	86,7	3845	▼3224	83,8
Жаңаауыл ауылдық округі	1943	▼1188	61,1	1012	▼622	61,5	931	▼566	60,8
Жетіарал ауылдық округі	2238	▼1404	62,7	1181	▼792	67,1	1057	▼612	57,9
Қабанбай ауылдық округі	2461	▼2078	84,4	1283	▼1104	86	1178	▼974	82,7
Қарасу ауылдық округі	2054	▼1632	79,5	1102	▼861	78,1	952	▼771	81
Құйған ауылдық округі	2262	▼1300	57,5	1169	▼692	59,2	1093	▼608	55,6
Маңырақ ауылдық округі	1850	▼1196	64,6	974	▼609	62,5	876	▼587	67
Тұғыл ауылдық округі	5306	▼4624	87,1	2632	▼2338	88,8	2674	▼2286	85,5
ЖАЛПЫ САНЫ	25849	▼20017	77,4	13243	▼10389	78,4	12606	▼9628	76,3

Әкімдері

1. Ділдәбек Оразбаев (2013-2019)
2. Серікқазы Сәдуақасов (2019-2020)
3. Асхат Смаилов (2020-2022)
4. Дархан Жөргекбаев (08.2022 бастап)

География

Аудан Шығыс Қазақстан облысының оңтүстік-шығысында Тарбағатай тау жоталары мен Зайсан шұңқырының аралығында орналасқан. Аудан аумағы 23,8 мың кв. км-ге тең, солтүстіктен оңтүстікке қарай 500 км-ден артық созылып жатыр.

Аудан шығысында Зайсан, батысында Үржар мен Аягөз, солтүстігінде Көкпекті және Жарма аудандарымен шекаралас. Ауданның оңтүстігінен ұзындығы 300 км болатын, ҚХР–мен мемлекеттік шекара өтеді.

Оңтүстік Шығыстан Солтүстік батысқа дейінгі орталық бөлігі ашық сарғылтым топырақ қабатымен, тау беткейлері қоңыр топырақты жайылғымен ерекшеленеді. Аудан жерінің көпшілік бөлігі жазық. Зайсан қазан шұңқыры манындағы құмды, құмдақ және қалың, қабатты сұр топырақты жерлерде жусанды – сораң өсімдіктер, ал Зайсан көлінің жағасына таяу шалғынды батпақты топырақта тұрақты шалғындар мен жайылымдар бар. Тарбағатай тауының етегінде қиыршық тасты боз қызыл-қоңыр топырақтарда тобылғы аралас әртүрлі шөп өседі. Тарбағатайда бірнеше топырақ пен өсімдіктер белдеулері бар 1400 м биіктікке дейін таулы қызыл-қоңыр, таулы қара топырақтарда бозды бетегелі дала аймағы, одан жоғары /1400-1700 м/ қара топырақ тәрізді шымды-шалғындық топырақтарда суальпілік және альпілік шалғындар өскен таулы аймағы бар.

Зайсан қазан шұңқыры – Қазақстанның шығыс бөлігіндегі ойыс. Оңтүстік Алтай, Қалба және Сәуір–Тарбағатай жоталары аралығындағы тектоникалық ойыс. Ұзындығы – 225 км, ені 100 – 125 км. Зайсан қазан шұңқырының үштік дәуіріндегі көл тасқындарының аллювалдық шөгінділерінен түзілген. Қазан шұңқыр таудан ағатын өзендермен, сай–жыралармен тілімделген ойыстан шөл және шөлейт жерлері жайылымға пайдаланады.

Ауданда жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, қарсақ, сасық күзен, аққұлақ борсық, қосаяқ, суыр, елік, тиін, қоңыр аю, арқар, сілеусін бар. Ауданның далалы өңірінде елік, дуадақ, тырна, безгелдек, торғай, қараторғай, сарышұнақ, дала тышқаны, қосмекенділер мен бауырмен жорғалаушылардың төрт түрі – жасылбақа, тасбақа және дала сұр жыланы, секіргіш кесіртке кездеседі.

Ауданның таулы өнірін қасқыр, түлкі, қарсақ, сасықкүзен, борсық, қосаяқ, суыр, қоңыр аю, арқар, сілеусін мекендейді. Аудан жерінде Тарбағатай тауларынан басталып, Зайсан көліне қарай ағатын Боғас, Базар, Қарғыба, Тебіске, Терісайрық, Тайжүзген, Ұласты, Қандысу, Құсты өзендері бар. Бұлардың көпшілігі жер суғаруға пайдаланылады. Зайсан көлі Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай жоталары арасындағы ойыста жатқан тұщы көл. Ұзындығы 100 км-дей, ені 30км-дей, ауданы 1800 шаршы км. жағасы көп жерінде жайпақ.

Көлде балықтардың 23 түрі бар, оның 17-сі кәсіптік балықтар. Көлде балықтардың бежіре, ақбалық, таймен, шортан, аққайран, сазан т.б. балықтар ауланады. Кеме жүзеді. Көл жағасында бірнеше балықшылар ауылы орналасқан Тұғыл кентінде балық аулайтын, аулаған балықты өңдейтін кәсіпорындар жұмыс істейді.

Ауданның өсімдіктер әлемі түрлі-түстілігімен және сан алуандылығымен ерекшеленеді. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі өсімдіктер аласа көгалды, өзен-бастау жағалаулары құрақты далалы Жер қойнауынан қоңыр көмір, мәрмәр, никель, құрылыс материалдары бар екендігі анықталған. Аудан жерінің батысынан шығысына қарай созылып жатқан Тарбағатай тауының ұзындығы 300 шақырымға жетеді. Ені 30-50 шақырым шамасында. Ең биік шыңы «Тастау» 2991 м. Шығысында Алтай тауы мен, батысында Сарыарқа мен ұласады. Арғанаты, Маңырақ, Өкпеті, Түйемойнақ, Жылытау сілемдерінің де шоқтығы биік шыңдары көп.

Климат

Ауданның климаты өте континентті. Климаттың континенттігі ауданның көп жерінде температураның тез ауытқуынан, ауаның құрғақ болып, жауын-шашынның аз жауатындығынан байқалады. Аудан климатының мұндай болу себебі – оның мұхиттар мен теңіздерден өте алыс қашықтықта орналасуына байланысты. Сондай-ақ, климатқа аудан аумағының және көршілес жатқан аймақтардың жер бедеріде әсер етеді. Ауданның жазы ыстық, қысы суық, қаңтардың орта температурасы – 22 С, - 30С, шілдеде + 25 С, + 35 С. Жылдық жауыннын орта мөлшері 200-300 мм. Жауын шашынның көбі қыста түседі.

Экономика

Экономиканың негізгі бағыттары: ауыл шаруашылық өндірісі.

Өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлері: ет, жас, тоңазытылған немесе мұздатылған балық, ұн, тауарлық бетон.

2011 жылғы 1 қаңтарға ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің нақты бары: 16 ауыл шаруашылық кәсіпорны, жұмыс істеп тұрған 1981 жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалығы, жұртшылықтың 10,7 мың жеке меншік қосалқы шаруашылығы.

2010 жылдың егініне себілген ауыл шаруашылық дақылдарының егістік алқабы 7,6 мың гектарды құрады, соның ішінде дәнді дақылдар – 2,9 мың гектарды, дәнге күнбағыс -0,2 мың гектарды, картоп - 0,6 мың гектарды, көкөністер - 0,2 мың гектарды алды.

2010 жылы 4,8 мың тонна астық, 0,1 мың тонна күнбағыс, 6,1 мың тонна картоп, 2,7 мың тонна көкөніс дақылдары, 18,9 мың тонна ет (тірідей салмақта), 56,5 мың тонна сүт, 2723,5 мың дана жұмыртқа, 0,6 мың тонна жүн өндірілді.

2011 жылғы қаңтардың басына ірі қара мал саны 92,2 мың басты, қой мен ешкі – 346,9 мың басты, жылқы – 19,0 мың басты, құс – 22,4 мың басты құрады. Филиалдарды, сондай-ақ жұмыскерлерінің санына қатыссыз барлық денсаулық сақтау, білім беру, басқару органдарын, қоғамдық, банктік, сақтандыру ұйымдарын қосқанда 2010 жылдың ірі және орта кәсіпорындар қызметкерлерінің тізімдік саны орташа алғанда 5362 адамды құрады, олардың орташа айлық атаулы жалақысы 44316 теңгені құрады.

2010 жылы өнеркәсіп өнімінің көлемі 570,2 млн. теңгені құрады(жедел деректерi).

2010 жылы бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 2560,0 млн. теңге мөлшерінде қалыптасты.

2010 жылы аудандағы ірі және орта кәсіпорындар мен ұйымдардың салық салынғанға дейінгі 53,2 млн. теңге пайда алынды.

Білім және мәдениет

2010/2011 оқу жылының басына ауданда күндізгі жалпы білім беретін 50 мектеп пен 1 кәсіптік лицей жұмыс істейді, оларда тиісінше 9271 және 223 оқушы оқиды.

Ауданда 19 клуб мекемесі, 24 кітапхана.

Тарих және сәулет ескерткіштері

Б.д.д VII-VIII Қалба тау жотасы, Түрік қағандығы Балбал Кіндікті мүсіні, б.д.д VII-VIII Кіндікті мүсіні сынтасы. Б.д.д Еспе өзені жағасы және Өрнектау тасындағы Таңбалы тас суреті. XIX ғ. ескерткіштері Ойшілік с. Сасан би мазары, Тана Мырза мазары және XIX ғ. Қожагелді с. Қожагелді батыр мазары. XX ғ. Ерназар с. Ырғызбай әулие мазары, XIX ғ. Уан Төре елді мекеніндегі Уан Төре мазары. XIX ғ. Қызыл кесік с. Шәкі би мазары.

Тарихи орындар

• Борытастаған
• Сынтас
• Алтын оба
• Алты оба

Сыртқы сілтемелер

• Қазақстанның әкімшілік бірліктері
• Шығыс Қазақстан облысының Статистика Агенттігі Мұрағатталған 1 мамырдың 2012 жылы.
• Виртуалдық Ақсуат қоғамдастығы
• Тарбағатай ауданының Әкімі Мұрағатталған 5 желтоқсанның 2008 жылы.