Терек өзені

Терек (сағасы Жаңа Терек пен Әлиқазған; қараш.-малқ. Терк суу, құм. Терек-сув,кабард.-шерк. Тэрч, груз. თერგი (Тэрги), ингуш. Тийрк, ноғ. Терк сув, шеш. Терк, осет. Терк) — Солтүстік Кавказдағы өзен. Терек екі мемлекеттің — Грузия (бастауы) және Ресей Федерациясының, оның ішінде соңғысы 6 субъектінің аумағы арқылы ағып өтеді. Оның су шаруашылығында маңызы зор. Терек атырауы - ауданы шамамен 4000 км², оның 500 км²-ден астамын суару аймақтары алып жатқан дербес үлкен алап болып келеді.

Терек
қараш.-малқ. Терк суу, құм. Терек-сув,кабард.-шерк. Тэрч, груз. თერგი, ингуш. Тийрк, ноғ. Терк сув, шеш. Терк, осет. Терк
Сипаттамасы
Ұзындығы	623 км
Су алабының ауданы	43 200 км²
Су алабы	Каспий теңізі
Су шығыны	305 м³/с
Бастауы
• Орналасқан жері	Зилга-Хох т. (Басты Кавказ жотасы)
• Биіктігі	2713 м
• Координаттары	42°37′17″ с. е. 44°14′51″ ш. б.42.62139° с. е. 44.24750° ш. б. / 42.62139; 44.24750
Сағасы	Каспий теңізі
• Биіктігі	-28 м
• Координаттары	43°35′43″ с. е. 47°33′35″ ш. б.43.59528° с. е. 47.55972° ш. б. / 43.59528; 47.55972
Еңістігі	4,40 м/км
Орналасуы
Ел	Грузия  Ресей
Ортаққордағы санаты: Терек

Этимологиясы

Атауы түркі тілінен шыққан, яғни ағаштың атауын білдірген. Сол себепті бұл атауы кішкене әбігерге салды. Алайда 1980-1990 жылдары қазіргі түркі тіліндегі терек сөзінің мағынасы генетикалық тұрғыдан көне түркі (ғұн-бұлғар) сөзінен бастау алатыны – «бұлақ, жылға, қайнар» деген мағынаны беретіні дәлелденді. Яғни, Терек — «өзен» дегенді білдіреді. Мысалы, А.В.Суперанская Терек лексемасының гидронимдер құрамындағы (Ақ-Терек, Қара-Терек, Үш-Терек, Іш-Терек, т.б.) кең таралуына, сондай-ақ олардың көлемінің үлкендігіне байланысты қорытынды жасайды. өзендер. Қарашай-малқар тілінде «терк суу» «жылдам, арыны қатты су немесе өзен» дегенді білдіреді.

Өзеннің кабарда-шеркестік атауы туралы да пікір бар. Тэрч - «Шыбық беруші» «ты» - беру; «чы» - шыбық. Бағзы заманнан XIII ғасырдың аяғына дейін шыбықтар (чы) шеркестердің маңызды құрылыс материалы болып қала берді. Терек өзенінің екі жағында қалың орман тоғайлары болатын. Алайда, А.В.Суперанскаяның айтуынша, Тэрч атауы қосымша әрі кейінірек алынған.

Басқа тілдерде: Ежелгі грузин деректерінде («Картли өмірі» Леонти Мровели) бұл өзен Ломеки деп аталады, ол шешен/ингуш тілінен аударғанда «тау суы» дегенді білдіреді.

Грузин географиясындағы Теректің бастапқы ағысы Ломехи (нұсқасы — Ламехи) деп аталады. К.М.Тумановтың айтуынша, бұл атау шешен тіліндегі «лам» (тау) және «хи» (су, өзен), яғни тау өзені деген екі сөзден құралған.

Географиясы

Трусовский шатқалындағы Басты Кавказ жотасының баурайында, теңіз деңгейінен 2713 м биіктіктегі Зилга-Хох тауының мұздығынан бастау алады. Грузия, Солтүстік Осетия, Кабарда-Малқар, Ставрополь өлкесі, Шешенстан және Дағыстан аумақтары арқылы ағып өтеді. Өзеннің ұзындығы 623 км, су алабының ауданы 43 200 км². Қарғалы су торабынан Жаңа Терек деп аталады (кейде әдебиетте Қарғалы атауы да кездеседі). Сағасы Әлиқазған деп аталады (бұл атау қазіргі Крайновский көпірінің жанында орналасқан Әлиқазған ауылының атымен берілуі мүмкін). Орташа еңісі 4,40 м/км. Алғашқы 30 км Басты және Бүйір жоталардың арасымен ағып өтеді, содан кейін солтүстікке бұрылып, Бүйір (Дариал шатқалында), Жартасты жота мен Қара тауларды кесіп өтеді; Владикавказ қаласының маңында Гизелдон, Ардон, Урух, Балық (Басканмен) суы мол өзендерді алатын тау етегіндегі жазыққа шығады. Балық сағасынан көптеген аралдары, мүйістері мен қайраңдары бар құмды-сазды арнамен ағады; Сунжа сағасынан төмен қарай бірнеше тармақтар мен тарамдарға бөлінеді. Атырауды құрай, Аграхан шығанағы мен Каспий теңізіне құяды (ауданы шамамен 4000 - 6000 км²); атырау аумағындағы негізгі арнаның жағдайы бірнеше рет өзгерді (1914 жылдан бастап ағынның көп бөлігі Қарғалы серпілісінің арнасы бойымен өтеді). Өзеннің ескі арналары қазір арыққа айналған өзендер — Суллу-Шубутла, Ескі Терек (Атыраулы арық), Средняя, Таловка, Құру-Терек, Кардонка және т.б. 1957 жылы «Қарғалы серпілісінің» шыңында Теректің ескі арналарын сумен қамтамасыз ететін Қарғалы су торабы салынды. Терек казактары өзеннің ағысы бойындағы жазық жеріне қоныстанды.

Гидрологиясы

Өзен аралас қоректенеді, ағынының шамамен 70% көктемгі-жазғы кезеңге келеді. Терек суының атырауға жалпы тартылуы жылына орта есеппен 11 км³-ге жетеді, оның 4 км³-дейі атырауда суаруға, булануға, көлдер мен салындыларды толтыруға, сүзілуге жұмсалады, ал шамамен 6 км³ теңізге жетеді. Су көлемінің ең жоғары кезеңі шілде-тамызда, ең азы — ақпанда болады. Жылдық орташа су шығыны сағадан 530 км (Владикавказ маңында) жерде — 34 м³/с, сағадан 16 км жерде — 305 м³/с болып келеді. Лайлануы 400-500 г/м³ (Еділдегіден 2 есе жоғары). Бір жыл ішінде Терек 9-дан 26 миллион тоннаға дейін қалқыма тұнымдарды өткізеді. Мұз режимі тұрақсыз (кейбір қатал қыста ғана қатады).

Салалары

Негізгі салалары: сол — Ардон және Гизелдон (Гизелдон Ардонға Ардонның Терекке қосылған жерінен 0,2 км жерде құяды, сондықтан оны көбінесе Теректің сол жақ саласы деп атайды), Урух, Балық, оң — Армхи мен Сунжа.