Хан сарайы (Бақшасарай)

Хан сарайы (қырымтат. Han Saray; укр. Ханський палац в Бахчисараї) — Қырым хандарының бұрынғы резиденциясы, әлемдегі Қырым татар сарайының сәулет өнерінің бірден-бір үлгісі. Қырымның даулы аумағын бақылайтын Ресей Федерациясында бұл федералды маңызы бар мәдени мұра нысаны, Украинада даулы аумақ орналасқан халықаралық мойындалған шекарада ұлттық маңызы бар мәдени мұра ескерткіші болып табылады.

Хан сарайы
қырымтат. Han Saray
Бақшасарайдағы Хан сарайы
Жалпы мәлімет
Статусы	Федерациялық маңызы бар Ресей Федерациясы халықтары мәдени мұрасының нысаны. Рег.№911520357970006 (ММНБМТ). Нысана №8230070000 Украинаның ұлттық маңызы бар мәдени мұра ескерткіші. Қор. №285
Сәулет стилі	Осман сәулет өнері
Орналасқан қала	Бақшасарай
Мемлекет	Ресей  Украина
Ашылған уақыты	XVI ғасыр
Картада орналасуы
Хан сарайы
https://handvorec.ru/

Сипаттамасы

Сарай Бақшасарай тарихи-мәдени қорығының құрамына кіреді. Сарайдың бөлмелерінде Қырым татарларының тарихы мен мәдениеті мұражайы, көркемсурет мұражайы, суық қару мен атыс қаруы көрмесі орналасқан. Сарай кешенінің аумағы 4,3 гектарды алып жатыр. Бұрын сарай кешенінің ауданы 18 гектар болатын. Сарай Шіріксу өзенінің сол жағалауында орналасқан. Сарай кешеніне солтүстік және оңтүстік қақпалар, Свит ғимараты, сарай алаңы, негізгі ғимарат, гарем, ханның асханасы мен ат қоралары, кітапхана ғимараты, сұңқар мұнарасы, хан мешіті, парсы бағы, хан зираты, Диләра Бикеш моласы (дүрбесі), Солтүстік мен Оңтүстік дүрбе молалары, ротонда құлпытасы, «Сарыгүзел» моншасы, үш көпірі бар жағалау, бақшалар мен саябақ құрылымдары, Екатериналық миля және басқа да нысаналар кіреді.

Сарайдың архитектуралық стилі XVI—XVII ғасырлардағы Осман сәулет өнерінің дәстүрлерін жалғастырады. Негізгі архитектуралық идея - мұсылмандық жердегі пейіш бағының идеясын нақтылы түрде көрсету. Сарайдың ішінде ағаштар, гүлдер мен субұрқақтар орналасқан көптеген аулалар бар. Құрылымдар жеңіл, суреттермен безендірілген, терезелері үлдірлі тормен қапталған.

Сарай тарихы

Бақшасарайда сарай салынбай тұрып Қырым хандарының резиденциясы Ашламадере аңғарында орналасқан. Хан ордасы үшін аңғар тарыла бастағанда, жаңа жерде сарай салу туралы шешім қабылданды. Сарайдың құрылысы XVI ғасырдың басында I Сахиб Герей ханның тұсында басталды. Сарай құрылысымен бірге Бақшасарайдың өзі де салынды.

Сарай кешеніндегі ең көне ғимараттар — 1532 жылы салынған Үлкен хан мешіті мен Сарыгүзел моншасы саналады. Демирқапы бетше босағасы 1503 жылы салынған, бірақ басқа жерде құрастырылып, содан кейін сарайға көшірілген. Сарай салынғаннан бастап қазіргі кезге дейін билеуші хандар тарапынан үздіксіз құрылыстар жүріп отырды. I Дәулет Герей тұсында хан дүрбесі, III Ислам Герей тұсында — мәжіліс залы және тағы бір дүрбе, I Баһадүр Герей — тұсында ресми қабылдаулар үшін қосымша бөлме, I Қабылан Герей тұсында — Алтын субұрқақ салынды. II Селәмет Герей тұсында жазғы күрке, Арслан Герей тұсында — медресе, ең соңында Қырым Герей тұсында Диләра бикеш дүрбесі салынды (1764), «Көз жасы субұрқағына» ауыстырылды, сондай-ақ, ирандық сәулетші Өмірдің күшімен ішкі бөлмелердің безендіру құрылысы да жасалды.

1736 жылы Қырым хандығы мен Ресей арасындағы соғыс кезінде Бақшасарайды фелдмаршал Кристоф Минихтың әскерлері басып алды. Миних ханның астанасы мен сарайын өртеуге бұйрық берді. Бірақ бұған дейін ол капитан Манштейнге сарайдың сипаттамасын жасауды тапсырады (бүгінгі күнге дейін сақталған), содан кейін ғана ханның резиденциясын өртеп жібереді. Өрт ағаш ғимараттардың көпшілігін жойып жіберді, содан кейін сарай толығымен дерлік қайта салынды. XIV ғасырдағы бастапқы ғимараттардан Кеңес және Сот залы, Кіші және Үлкен сарай мешіттері, Әлеуіз бетше босағасы ғана қалды. Сарайды қалпына келтіру жұмыстарын Селәмет Герей, одан кейін Қырым Герей жүргізді. Ф. Брунның айтуынша, жөндеу жұмыстары көп жағынан ескі бөлмелердің сән-салтанатынан асып түсті, өйткені көп жағынан Константинопольдегі сарайлардың сәнді ішкі көрінісін көшірген «порто Константинопольден құрылыс материалдарды, сәулетшілер мен бояушыларды жіберді». Де Сегюр жаңа «Хан сарайы шағын көлемде болса да Константинополь үлгісінде салынғанын» атап өтті. Бір қызығы, Ыстанбұлдағы Османлы сарайларының арасында бұл кезеңдегі мұндай үлкен құрылыстар бүгінгі күнге дейін сақталмаған, өйткені мұндай ағаш құрылымдар уақытша ғимараттарға жататын.

Қырым Ресей империясына қосылғаннан кейін сарай Ішкі істер министрлігінің құзырында болды. Кейінгі қайта құрулар Османлы ішкі көрінісін өзгертті және жаңа маңызды ескерткіштерді қосты.

1787 жылы 20 мамырда II Екатерина сарайға келді. Оның келуімен кінәз Потемкин сарайды жөндеуге жетекшілік етті, ол көптеген еуропалықтар сияқты, таптаурынға сәйкес, классикалық Османлы ішкі көрінісін императорлық тұлғалар үшін сәнді емес деп санады және эклектика стилінде бірнеше бөлмелерді ауқымды жөндеуден өткізіп, шығыс және еуропалық безендіруді араластырды. Осыған қарамастан, сарайдың ең танымал бірқатар ескерткіштері сарайды қайта құруға жатады, оның ішінде әйгілі «Көз жас субұрқағы» Диләра бикеш дүрбесінен субұрқақтар ауласына ауыстырылды және Шіріксу көпірінің жанында Екатерина милясы орнатылды. Императрица үшін эклектикалық стилінде бөлмелердің бірі қабылдау бөлмесіне, екіншісі жатын бөлмеге айналдырылды: бірнеше терезелер тесілген, төбесі алтын жалатылған, XVIII ғасырдағы орыс шеберлері жасаған таза шыныдан істелген аспашам ілініп, әлқоба құрылды. Жиһаз Санкт-Петербургтен, Мәскеуден және Ыстанбұлдан әкелінді. Жиһаздың бір бөлігі жергілікті жерде жасалды. Мұражай қойылымында II Екатеринаның жол үстелі, ұйықтаған төсегі және басқа жиһаздары сақталған. Императрица келуіне байланысты сарайды жөндеумен 60-тан астам шеберлер мен 50-ден астам жұмысшы айналысты. Абаттандыруға 24 247 рубл бөлінді. II Екатерина сарайда үш күн болды. Сапарда онымен бірге Аустрия императоры II Иосиф, Франция елшісі де Сегур, ағылшын және Аустрия елшілері, сондай-ақ ірі шенеуніктер болды. 1818 жылы Екатерина милясының екі жағында орыс және татар тілдерінде жазу жазылды:

“

1787 жылы 14 мамырда императрица II Екатерина Бақшасарайға келуді қалағанына игі естелікке арналады.

”

1798 жылы сәулетші В.Гести сарайдың жоспарын жасады. 1820 жылы 7 қыркүйекте Александр Сергеевич Пушкин генерал Раевскийдің отбасымен сарайға келді. Делвигке жазған хатында сарайға бару туралы сипаттама бар:

“

Бақшасарайға ауырып келдім. Ғашық ханның біртүрлі ескерткіші туралы бұрын естігенмін. К** оны маған la fontaine des larmes деп, поэтикалық түрде сипаттады. Сарайға кіріп, бұзылған субұрқақты көрдім; тот басқан темір құбырдан су тамшылап тұрды. Мен сарайдың қараусыздығынан шіріп бара жатқан және кейбір бөлмелердің жартылай еуропалық өзгертулеріне қатты өкінішпен қарап шықтым. NN мені тозығы жеткен баспалдақпен гаремнің қирандылары мен хан зиратына дейін зорға тасыды.

”

Жозеф де Бай суретке түсірген Хан сарайы, 1906 ж.

1818 жылы I Александр сарайға келді. Оның келуімен гаремнің тозығы жеткен ғимараттары бұзылып, нәтижесінде тек үш бөлмелі қосалқы үй ғана қалды. 1822 жылы сәулетші И.Ф.Колодиннің жетекшілігімен сарай жөндеуден өтті. Михаил Кладо құрылыс бөлігінде, сержант Дорофеев кескіндемемен айналысты. Дорофеев сыртқы қабырғаларды геометриялық өрнектерін, гүл шоқтарын және әшекейленген гүл тізбегін бояды. Сондай-ақ, Өмер салған суретті бояды. Осы жөндеудің нәтижесінде сарайдың бастапқы келбеті өзгертілді. Колодиннің нұсқауымен, Қысқы сарай, монша кешені және басқа ғимараттар бұзылды. 1837 жылы 9 қыркүйекте II Александр ұстазы Василий Андреевич Жуковскиймен бірге сарайға келді. 1854-1855 жылдардағы Қырым соғысы кезінде сарайда Николай Иванович Пирогов жиі баратын әскери шағын аурухана болды.

1908 жылы сарайда мұражай ашылды. 1912 жылы II Николай отбасымен бірге сарайға келді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін сарайда Қырым татарларының тарихы мен мәдениетінің мұражайы ашылды. Оның директоры 1917-1934 жылдар аралығында кейін репрессияға ұшырап, атылған өнертанушы және этнограф Үсейін Әбдірефиоғлы Боданинский болды. 1955 жылдан бастап Бақшасарай тарихи-археологиялық мұражайы, 1979 жылдан бастап тарихи-сәулет мұражайы болды.

1930 жылдары сәулетші П.И.Голландскийдің жетекшілігімен сарай күрделі жөндеуден өтті. Бұл жөндеу кезінде сарайдың сыртынан бояуы әкпен әктелді.

1943 жылы сарай аумағында Шуцманшафттың 149-шы батальонының бөлімдері орналасты. 1944 жылы қала азат етілгеннен кейін сарайда хирургиялық жылжымалы дала госпиталдары орналасты.

1961-1964 жылдары сарайдың қабырға суреттері мен архитектуралық бөлшектерін ғылыми қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді, оны Украина КСР Мемқұрылысының ғылыми-қалпына келтіру бөлімі жүргізді. Бұл қалпына келтіру жұмыстары кезінде сарайдың сыртқы түрі түпнұсқаға жақындатылды. Демирқапы порталының бояу қабаттары алынды, кейінірек Үлкен Хан мешітінің қабырға суреттерінің қабаттары алынды, Жазғы күркедегі Өмердің қабырға суреттері тазартылды, Диван залының төбелері қалпына келтірілді. Сарай кешенін бұрынғы қалпына келтіру жұмыстары жалғасуда.

2015 жылдың қазан айынан бастап Хан сарайы федералдық маңызы бар мәдени мұра нысаны болып табылады.

• Бақшасарайдағы Хан сарайы
• 
  Хан сарайы. 1830 жыл
• 
  Бақшасарай бағы мен сарайының жоспары. 1855 жыл
• 
  Сарайға арналған 10 гривен атаулы бағасы болатын Украина шақасы. 2001 жыл
• 
  1856 жылғы «Суретті Лондон жаңалықтары» газетінен литография
• 
  Карло Боссоли. Хан сарайы. 1840-1842 жылдары
• 
  Карло Боссоли. Хан сарайы. 1857 жыл
• 
  Борис Кустодиев. Бақшасарай. 1917 жылы

Сарай кешенінің ғимараттары мен нысандары

Сарай жоспары

0 — Сарай алаңы

1 — Солтүстік қақпа және қақпа мұнарасы

2 — Нөкер ғимараты

3 — Үлкен Хан мешіті

4 — Сарыгүзел моншасы

5 — Мазарлық

6 — Солтүстік дүрбе

7 — Оңтүстік дүрбе

8 — II Меңлі Герей ротондасы

9 — Атқора ғимараты

10 — Кітапхана ғимараты

11 — Оңтүстік қақпалары

12 — Бақша террасасы

13 — Диләра бикеш дүрбесі

14 — Парсы бағы

15 — Сұңқар мұнарасы

16 — Харем ғимараты

17 — Хауыз алаңшасы

18 — Жазғы күрке (бірінші қабатта) және Алтын бөлме (екінші қабатта)

19 — Кіші Хан мешіті

20 — Алтын субұрқақ

21 — Субұрқақ алаңшасы

22 — Диуан залы

23 — «Көз жасы субұрқағы»

24 — Демирқапы

25 — Тұрғын үй-жайлары

26 — Асхана ғимараты.

Сарай алаңы

Сарай алаңы – хан резиденциясының композициялық орталығы. Қақпа мұнарасы бар солтүстік қақпа, Нөкер ғимараты, Үлкен Хан мешіті, мазар, атқоралар, оңтүстік қақпа, сұңқар мұнарасы, тұрғын үй-жайлар, елшілік ауласының қақпасы алаңға қарайды. Сарай алаңының оңтүстігінде алаңнан жақсы көрінетін бақша террассалары орналасқан.

Қазір бұл аумаққа тас төселіп, ағаштар отырғызылған. Қырым хандығы тұсында төсеу мен өсімдік жамылғысы болмады, алаңды құм басқан. Онда әскери жорық алдында бата алу үшін осында әскер жиналатын, салтанатты рәсімдер өткізілетін, сондай-ақ елшілер мен қонақтардың кездесуі өтетін.

• Сарай алаңы
• 
  Сарай алаңы
• 
  Заманауи алаңдағы ағаштар
• 
  Сарай алаңы
• 
  Оңтүстік қақпа

Сарайдың солтүстік кіреберісі

Солтүстік қақпа (қырымтат. Darbehane Qapı) — сарайға кіретін төрт жердің бірі (қазіргі уақытта тек екеуі ғана сақталған). Сарай қақпасына Шіріксу өзені арқылы өтетін көпір апарады. Қақпалар ағаштан жасалып, соғылған темірмен қапталған. Олар екі тоғысқан жылан немесе айдаһар бейнесі бар аркада орналасқан. Аңыз бойынша, I Сахиб Герей өзен жағасында шайқасып жатқан екі жыланды кездестіреді және олардың біреуі өзен суында емделді, бұл осы жерде сарайдың іргетасын қалауға себеп болды. Бұл қақпа қазіргі уақытта сарайдың негізгі кіретін жері ретінде қызмет етеді.

«Darbehane Qapı» — «ақша сарайы қақпасы» деп аударылады (қырымтат. darbehane — ақша сарайы, қырымтат. qapı — қақпа). Бұл атау ақша сарайының (дәрбехана) қақпаға қарама-қарсы орналасуына байланысты пайда болды.

Қақпаның сол және оң жағынан Нөкер ғимараты жанасады. Қақпаның үстінде күзетші қызметін атқарған қақпа үсті мұнарасы бар. Қақпа үсті мұнарасының сыртқы қабырғалары ала-құла өрнектермен боялған, ал терезелеріне түрлі-түсті әйнек салынған.

Қақпа, қақпа үсті мұнарасы және сарайдың айналасындағы қабырғалар тек 1611 жылы ғана салынған. Оған дейін сарайдың қорғаныс құрылыстары болмаған, өйткені ол бастапқыда бекініс ретінде қарастырылмаған, бекіністер Қырық Ер бекінісінде орналасқан. Қабырғаларды салу қажеттілігі Дон казактарының Қырым мен Таман түбегіндегі жиі әскери жорықтарынан кейін ғана пайда болды. Құрылысты Сүлеймен паша басқарды.

Ханның нөкерлері мен сақшылары Нөкер ғимаратында орналасты. Қырым Ресей империясының құрамына енгеннен кейін Нөкер ғимаратына қонақтарды орналастыра бастады. Қазіргі уақытта Нөкер ғимаратының шығыс ғимаратында мұражай әкімшілігі, ал батыс ғимаратында — қойылымдар орналасқан.

• Сарайдың солтүстік кіреберісі
• 
  XVII ғасырдың бірінші жартысындағы нақыштан алынған суреттің үзіндісі. Әзірге қақпалар мен Нөкер ғимараты жоқ
• 
  Солтүстік қақпа, қақпа үсті мұнарасы және Нөкер ғимараты. Шіріксудан қарағандағы көрініс. Артқы жағында Үлкен Хан мешітінің мұнарасы көрінеді.
• 
  Сарай алаңынан қарағандағы солтүстік қақпа мен қақпа үсті мұнарасының көрінісі
• 
  Нөкер ғимараты және солтүстік қақпа

Үлкен Хан мешіті

Үлкен Хан мешіті (қырымтат. Büyük Han Cami) — солтүстік қақпаның шығысындағы сарай алаңында орналасқан. Бұл Қырымдағы ең үлкен мешіттердің бірі және хан сарайы ғимараттарының алғашқысы. Мешітті 1532 жылы I Сахиб Герей салдырған және XVII ғасырда оның есімімен аталған.

Мешіт ғимараты үлкен, төменгі жағында үшкіл аркадасы және қабырғаларында майоликалы қыстырғылары бар. Мешіттің шатыры төрт жағынан сырғымалы және қызыл жабынқышпен жабылған. Бастапқыда шатыры күмбезбен жабылған болатын.

Мешіттің ішінде биік тіреуіштері бар үлкен зал орналасқан. Оңтүстік қабырғасында түрлі-түсті әйнегі бар терезелер мен михраб орнатылған. Ішінде мешіттің шығыс, оңтүстік және батыс қабырғаларының жоғарғы қабатының периметрі бойымен бағаналармен бекітілген кең балкон (хорлар) бар. Балконда сырланған, зерленген тақтайшалармен безендірілген және витраждармен әрленген әйнектелген хан бөлмесі бар. Балконға апаратын екі бұрадалы баспалдақ, сонымен қатар ауладан Хан бөлмесіне жеткізетін жеке кіретін жер бар.

Мешіттің негізгі кіреберіс Шіріксу өзенінің жағасынан орналасқан. Бұл жағындағы қасбет бұрын мәрмәрмен өңделген. Мешіттің шығыс қабырғасында шадырваны (фонтан) бар абдестхана (салттық дәрет алатын орын – абдест) орналасқан. Қабырғаларда XVIII ғасырда пайда болған араб тіліндегі бірнеше көркем жазулар бейнеленген. Жазулар жасыл картуштарда қара түспен жазылған және Құраннан алынған үзінділер болып келеді. Сондай-ақ, қабырғадағы көркем жазулардың арасында мешітті жөндеп, безендірген Қырым Герейдің есімі де кездеседі:

“

Жоғары мәртебелі Қырым Герей ханның жөндеу жұмысы алғысты болсын

”

Мешітте қола әлем (жарты ай) тағылған, шатыры үшкір келетін екі он қырлы мұнарасы бар. Мұнаралардың биіктігі 28 метр. Жоғарыға мұнаралардың ішіндегі тастан жасалған бұрандалы баспалдақтар апарады. Мұнаралар өзара қорғасын қыстырғылармен бекітілген жонып тегістелген тас тақталардан жасалған.

1736 жылы мешіт өрттен зардап шекті. Оны Селәмет Герей хан тұсында Өмер шебер қалпына келтірді. 1750 жылдары Арслан Герей мешіт ауласында бүгінге дейін сақталмаған медресенің негізін қалады. Кеңес заманында мешіт жабық болды. Оның жоғарғы бөлігінде археологияның мұражай бөлімінің экспозициясы, ал төменгі бөлігінде лапидарий (сәулет бөлшектері, қалдықтары, жазулары мен бейнелері бар тастар қоймасы) болды. Қазіргі уақытта діндарлар үшін қайтадан ашық.

• Үлкен Хан мешіті
• 
  Үлкен Хан мешіті
• 
  Мұнара
• 
  Мешіт қабырғасындағы көркем жазу
• 
  Мешіт қабырғасындағы көркем жазу
• 
  Қырым Герейдің жөндеу жұмыстары құрметіне мешіт қабырғасындағы көркем жазу

Сарыгүзел моншасы

Сарыгүзел моншасы

Сарыгүзел монша кешені — 1532 жылы I Сахиб Герей салдырған Хан сарайының ең ескі ғимараттарының бірі болып табылады. Қырым татар тілінен «Sarı Güzel» «сары сұлу» (қырымтат. sarı — сары, яғни ақшырайлы, güzel — әдемі, сұлу) деп аударылады. Моншалар Үлкен Хан мешітінің шығысында орналасқан.

Монша түрік үлгісіне сай реттелген. Ыстық ауа жертөледегі оттықпен жылытыла, көтеріліп, қысқа бағандарға орнатылған еден тақталарын қыздырды. Ыстық және суық су моншаға қорғасын құбырлары арқылы берілді. Қабырғалардың бойына тас орындықтар қойылып, шұңғылшалар орнатылды. Әрқайсысы жеке күмбезбен жабылған және шыға берісінде субұрқағы бар жабық ауласы болған ерлер және әйелдер бөлімі болды. Желдету және жарықтандыру күмбездерінде жұлдыздар мен жарты айлар түріндегі тесіктер жасалған. Ерлер бөлімінің үстінде мына жазу бар:

“

Бұл тамаша құрылысты Қажы Герей ханның ұлы Меңлі Герей ханның ұлы әділ сұлтан Сахиб Герей хан салдырған. 939 жылы. Түпнұсқасы  (қырымтатар.)   بو مقام اعلانی يصابتی سلطان عادل صاحب کرای خان بن منکلی کرای خان بن خاجی کرای خان تاريخ سنة ۹۳۹ Bu maqam-ı a'lânı yasabtı sultan-ı 'adil Sahib Geray han bin Mengli Geray han bin Hacı Geray han. Tarih sene-i 939.

”

Монша кешені 1924 жылға дейін өз мақсатына сай жұмысын жалғастырды, содан кейін үй-жай апатты жағдайда болды. Қазіргі уақытта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде.

Мазарлық

Мазарлық (қырымтат. Mezarlıq) Үлкен Хан мешітінің оңтүстігінде орналасқан. Зираттағы алғашқы жерлеу XVI ғасырға жатады. Мәрмәр мен әктастан жасалған 98 ескерткіш сақталған.

Зиратқа тоғыз хан жерленген: I Дәулет Герей, II Ғазы Герей, III Ислам Герей, IV Мехмет Герей, I Қажы Сәлім Герей, II Меңлі Герей, II Сәлім Герей, Арслан Герей, Қырым Герей. IV Мехмет Герей, II Меңлі Герей, II Сәлім Герей, Арслан Герей және Қырым Герейдің құлпытастары сақталған. Сонымен қатар, зиратта хан әулетінің 45 мүшесі, сондай-ақ сарай ақсүйектерінің жоғарғы өкілдері, барлығы 320-дан астам адам жерленген.

Хан зиратының ескерткіштері де дәл осылай жасалған: бүйіржақтарында екі стеласы бар тас табыт. Бас стела ерлердің қабірінде сәлде, ал әйелдердің қабірінде фес тағылған. Көптеген ескерткіштер ою-өрнектермен безендірілген, сондай-ақ бас стелаларда эпитафиялар қашалған. II Меңлі Герей мазарының үстінде сегіз бағаналы және аркалы жабындары бар ротонда тұрғызылған, оның ортасында мәрмәрдан қашалған құлпытас орналасқан.

I Дәулет Герей мен III Ислам Герейге арнап екі сегіз қырлы кесене (қырымтат. dürbe) тұрғызылды, олар ойылған әктастан жасалған және күмбезбен жабылған. Күмбездер шатыр темірмен жабылған, 1863 жылға дейін қорғасынмен жабылған болатын. Солтүстік дүрбе I Дәулет Герейге тиесілі. Онда алты адам жерленген. Оңтүстіктегісі - III Ислам Герейдікі, онда тоғыз адам жерленген.

• Мазарлық
• 
  Бақшасарай сарайындағы хан бейіттері. 1891 жылғы сурет.
• 
  Солтүстік және оңтүстік дүрбе
• 
  Құлпытас
• 
  Құлпытас
• 
  Ескерткіштегі эпитафия
• 
  Қырым Герей ханның бейіті (1717-1769)

Атқора ғимараты

Атқора ғимараты бірнеше ғимараттан тұрады. Ол хан зираты мен кітапхана ғимаратының арасында орналасқан. Атқоралардың өзі бірінші қабатта орналасқан. Екінші қабат қамқоршыларға арналған. Ғимарат 1850 жылдары қайта салынды.

XIX ғасырда мүгедектер тобының сарбаздары атқора ғимаратына орналастырылды.

• Атқора ғимараты
• 
  Атқора ғимараты
• 
  Атқора ғимараты

Диләра бикеш дүрбесі

Карло Боссоли. Карло Боссоли. Бақшасарай. 1820 жж. Алдыңғы қатарда Диләра бикештің дүрбесі

Диләра бикеш дүрбесі (қырымтат. Dilâra bikeç Dürbesı) — Аңыз бойынша Қырым Герей ханның сүйікті әйелі болған Диләра («бикеш» деп оның беделі жоғары екендігін көрсетеді, қырымтат. bikeç — ескіше қалыңдық) кесенесі. Ғимарат 1764 жылы бақша террассаларының алыс бұрышында салынған. Бұған дейін кесененің кіреберісінің үстіне «Марқұм Диләра бикештің рухына дұға» деген жазуы бар тақта орналасқан болатын. «Көз жасы субұрқағы» бастапқыда дүрбеде болды, содан кейін 1783 жылы субұрқақ ауласына көшірілді.

Дүрбе ғимараты сегіз қырлы және төбесінде жарты ай бейнеленген күмбезбен жабылған. 2007 жылы қалпына келтіруден кейін күмбезге түпнұсқасы сияқты қорғасын жабыны қайтарылды. Барлық қабырғалар екі қатарда орналасқан, ішінде терезелері бар саңылау-аркалармен бөлінеді. Үстінде және астында, сегіз жақты бүйірлерінде аркалар арқылы жасалған пішіндердің бөлшектік мүшелеуін баса көрсететін бедерлі тарқыштар бар.

Парсы бағы

Парсы бағы гаремнің оңтүстігінде орналасып, биік дуалмен қоршалған. Онда күркелер, субұрқақтар, моншалар болды. Гаремнен бақшаға қарай кішкене қақпа бар. Бақтың бұрышында Сұңқар мұнарасы тұр.

Сұңқар мұнарасы

Сұңқар мұнарасы

Сұңқар мұнарасы (қырымтат. Toğan qullesi) гаремнің оңтүстігінде Парсы бағында орналасқан. Мұнара 1760 жылдары салынған. «Сұңқар» атауы мұнараның бірінші қабатында жыртқыш құстардың сақталуына байланысты.

Мұнара екі қабатты және іші бос. Мұнараның бірінші қабаты шойтастың сазды ерітіндімен бекітіліп, сыланған текше түрінде салынған. Мұнараның үстіңгі қабаты алтыбұрышты пішінде жасалған, тақталармен қапталған және жабынқышпен жабылған. Мұнараның биіктігі 15 метрден асады. Жоғарғы жағында ағаш бұрандалы баспалдақ апаратын ағаш торлы терезелері бар бақылау алаңы бар.

Сұңқар мұнарасы гарем ғимаратының бүйіржағына жалғанған. Одан гарем тұрғындары сарай алаңын тамашалай, ал әтектер гаремді көре алатын.

Демирқапы

Демирқапы қақпасы қырымтат. Demir Qapı сарайдың ең көне бөлігі болып табылады. Қақпа сарайдың негізгі кіреберісі қызметін атқарды, ол арқылы елшілер Елшілік ауласынан Субұрқақ ауласына барды. Қақпа ханға 1503-1504 жылдары III Иванның шақыруымен Архангел соборын және басқа да бірқатар храмдарды салуға Мәскеуге барар жолында Қырымда жұмыс істеген сәулетші Алоизио Жаңаның қолымен жасалған. Демирқапы қақпасы Бақшасарайда хан сарайы салынбай тұрып жасалған және, мүмкін, бұрынғы ханның Дәулет Сарай резиденциясында болған, содан кейін Бақшасарайға көшірілген.

Қақпаның шомбал есігі соғылған темір жолақтармен қапталған. «Demir Qapı» атауы Қырым татар тілінен «темір есік» (қырымтат. demir — темір, қырымтат. qapı — есік, қақпа) деп аударылады Есік екі жақтан қоршап тұрған коринфілік капителдері бар терт қырлы ұстынды қоршайды. Терт қырлы ұстындардың үстінде архитрав, әшекейлі фриз және бұғат бар. Бұғаттың бұрыштарында — гүлді өрнекті шоқтық, ал бұғаттың үстінде — жарты шеңберлі тимпан бар, оның үстінде де шоқтықтар орналасқан.

Қақпа ломбард-венециялық Ренессанс стилінде ойылған әктас блоктарынан жасалған. Онда емен жапырақтары, гүлдер, емен жаңғақтары, тиындар, інжу жіптері бейнеленген. Есіктің үстінде өсімдік шиыршықтарымен және гүлдермен безендірілген арка бар. Сондай-ақ қақпа тастан қашалып, алтын жалатылған араб тілінде жазылған екі жазумен безендірілген.

Тимпанның ішіндегі шеңберге ойылған бірінші жазуда былай делінген:

“

Осы сарайдың иесі әрі осы аймақтың билеушісі, ұлы падишаһ, ең мәртебелі, Қажы Герей ханның ұлы Меңлі Герей хан, оны және оның ата-анасын Тәңірі екі дүниеде де рахым етсін.

”

Бұл жазудың ортасында Герейлер әулетінің рәмізі Тарақ таңба бейнеленген. Фриздегі екінші жазуда былай делінген:

“

Бұл сәулетті босаға мен мынау биік есік екі құрлықтың падишаһы әрі екі теңіздің қағаны, падишаһ, падишаһтың ұлы, Қажы Герей ханның ұлы, Меңлі Герей ханның бұйрығымен салынған. 909 (1503).

”

• Демирқапы қақпасы
• 
  Демирқапы қақпасы
• 
  Демирқапы қақпасы
• 
  Герейлердің таңбасы бар арка үстіндегі жазу
• 
  Күні жазылған жазу

Диуан залы

Диуан залы (қырымтат. Divan hanesı) мемлекеттік кеңес (диуан) мәжілістерін өткізуге арналған. Хан үшін оңтүстік қабырғаның ортасына түрлі-түсті шұғамен жабылған және алтын кестемен әшекейленген тақ орнатылды. Тақтың оң және сол жағында хан серіктеріне арналған аласа дивандар болды. Диуанға кірген бейлер үшін қабырғалардың бойына ұзын орындықтар қойылды.

Диуан залының кіреберісіндегі солтүстік қабырғада тар торлы балкон (хор) бар, оны аңыз бойынша хан өзі болмаған кезде диуанның отырыстарын тыңдау үшін пайдаланған. Дәл осындай балкон бұрын оңтүстік қабырғада да болған.

Төбесі ағаш, құрама. Барлық қабырғаларда терезелер жасалды, олар екі қатар болып, витраждармен безендірілген. Бүгінгі күнге дейін шығыс қабырғадағы терезелер сақталған.

Фелдмаршал Миних сарайды өртеп жібергенге дейін Диуан залының едені мәрмәр тақталармен төселген, залдың ортасында субұрқағы бар төртбұрышты хауыз орналасқан, ал қабырғалары фарфор қыш тақташаларымен безендірілген. 1742 жылы Диуан залының үй-жайлары қалпына келтірілді. Бастапқыда қабырғаға және төбеге салынған суреттер мәрмәрге ұқсастырылып, жүзім шоқтарын бейнелеген. Қазіргі уақытта залды безендіретін қабырға суреттері XIX ғасырда жасалған.

1917 жылы Диуан залында Қырым татарларының құрылтайы тәуелсіз Қырым татар үкіметінің құрылғанын жариялады.

• Диуан залы
• 
  Балконнан солтүстік қабырғаның көрінісі
• 
  Шығыс қабырғадағы терезелер
• 
  Тақ
• 
  Диуан залының төбесі

Жазғы күрке

Жазғы күрке хауыз ауласында демалу үшін салынды. Күркенің ортасында ақ мәрмәр субұрқағы бар төртбұрышты хауыз орналасқан. Қабырғалардың бойында дивандар бар. Бастапқыда күрке ашық және бір қабатты болды. Бағаналар шырмауықпен жабылған. 1821-1831 жылдары оның бағаналары арасында ағаш төбелер жасалып, витраждармен әйнектелген. Соылай екінші қабатта Алтын бөлме де салынған болатын. Күркенің ойылған төбесін шеберлер Микаил Кладо мен Василий Дорофеев жасаған болатын.

1962 жылы жазғы күркені қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп, осының барысында оның түпнұсқа кескіні табылды. Бұл кескінде мыналар бейнеленген: үйлер, әуе көпірлері, сауырағаш топтары, күркелер.

• Жазғы күрке
• 
  Күркенің ішкі көрінісі
• 
  Дивандар
• 
  Субұрқақтар
• 
  Күркенің төбесі

Алтын бөлме

Алтын бөлменің сыртынан көрінісі

Алтын бөлме жазғы күркенің үстінде екінші қабатта орналасқан. Оны даярлау ирандық сәулетші Өмердің жұмысының нәтижесі. Алтын бөлмеде мөлдір таза шынылы аспашам бекітілген ағаш төбесі ойылған. Бөлмеде түрлі-түсті әйнекпен әйнектелген және үш қабырғада екі қабатта орналасқан барлығы 24 терезе бар. Терезелердің астында барқытпен қапталған дивандар орналасқан.

Қабырғалары жеміс-жидек вазалары бейнеленген алебастр жапсырылып мәнерленген. Үш қабырға бойымен бұғатта Қырым Герейдің құрметіне араб тілінде жазылған поэтикалық жазу бар. Қабырғалардың бірінде ыдыс-аяқ салынған шкафтар бар; алауошақ мен кіреберіс есігі осында жасалған. Кіреберіс есіктің үстінде, әйнектелген антресолде жасанды миниатюралы ағаштардан, гүлдер мен құстардан жасалған балауыздан жасалған қысқы бақ композициясы болды. Немістердің Қырымды басып алуы кезінде ол жоғалып кетті.

Кіші Хан мешіті

Кіші Хан мешіті (қырымтат. Kiçik Han Cami) бас ғимаратта орналасқан және хан әулетінің өкілдері мен маңғаздарға арналған. Шағын мешіттің құрылысы XVI ғасырға, ал қабырға суреттері XVII—XVIII ғасырларға жатады. Мешіт қабырғасында тек өсімдік және сәндік өрнектер қолданылады. Күмбез желкенді, сегіз қырлы-барабанға негізделген, жалпақкірпіштен жасалған, XVIII ғасырдың аяғында Өмер шебер әшекейлеп салған болатын.

Оңтүстік қабырғада михраб бар, оның жоғарғы бөлігінде аспанның жеті деңгейін білдіретін жеті безекті белбеу ойып салынған. Михрабтың үстінде Сүлейменнің мөрі (алтыбұрыш) бейнеленген витражды терезе бар. Кіші мешіт қабырғасынан желкенді қайықтардың, аттар мен шабандоздардың сызылған суреттері табылған.

• Кіші Хан мешіті
• 
  Михраб
• 
  Сүлейменнің мөрі
• 
  Құран
• 
  Құран сүйеуіші
• 
  Жайнамаз

Алтын субұрқақ

Алтын субұрқақ мәрмәрдан жасалған және кіші Хан мешітінің кіреберісіндегі субұрқақ ауласында орналасқан. Ол дәрет алу рәсіміне қолданылған.

Субұрқақ Жұмақтың бағын бейнелейтін алтын жалатылған ою-өрнекпен көмкерілгендіктен «алтын» деп аталады. Ою-өрнекте өсімдік мақамдар: гүлдер, жапырақтар, жемістер, жүзімнің сабағы қолданылады. Субұрқақтың ортасында мәңгілік өмірді бейнелейтін үлкен гүлөрнек ойылған. 2001 жылы Украина Ұлттық банкі Бақшасарай сарайының құрметіне шығарған шақаның бет жағында Алтын субұрқақтың өрнегі қолданылған.

Субұрқақ өрнектен басқа араб тіліндегі екі жазумен де безендірілген. Субұрқақтың жоғарғы жағындағы жазуда субұрқақтың 1733 жылы I Қабылан Герей ханның тұсында салынғандығы айтылады:

“

Қабылан Герей хан, Ел Қажы Сәлім Герей ханның ұлы, Алла оны және оның ата-анасын рақымына бөлесін, 1146 жыл

”

Төменгі жазуда Құраннан үзінді келтірілген (76:21):

“

Сондай-ақ Раббылары, тап-таза ішімдік ішкізеді

”

• Алтын субұрқақ
• 
  Алтын субұрқақ
• 
  Алтын субұрқақ
• 
  Алтын субұрқақ
• 
  Хан сарайының құрметіне арналған Украина шақасы

«Көз жасы субұрқағы»

«Көз жасы субұрқағын» 1764 жылы ирандық сәулетші Өмер жасаған. Ол Диләра бикеш дүрбесінде орнатылған болатын. Уақыт өте келе субұрқақты суландырған бұрынғы жердегі бұлақ кеуіп қалды. II Екатерина Хан сарайына келген кезде субұрқақ Субұрқақ ауласына көшірілді, ол осы күнге дейін сол жерде тұр. Сарайдың хауыз ауласында да осындай субұрқақ бар.

Аңыз бойынша, Диләра бақталасынан уланған Қырым Герейдің сүйікті әйелі болған. Әйелінің құрметіне жасалған субұрқақ ханның қайғысын бейнелеуі керек еді. Бұл аңыз Александр Сергеевич Пушкиннің «Бақшасарай субұрқағы» поэмасының негізін қалады, соның арқасында субұрқақ кеңінен танымал болды.

Субұрқақ сәлсәбил түріне сәйкес жасалған (Сәлсәбил – мұсылмандық сенім бойынша иман жолына түскен тақуалардың рухы су ішетін көктегі бұлақтардың бірі). Ортасында мәрмәр гүлі орналасқан, одан су үлкен үстіңгі ыдысқа тамшылатып, көз жасына ұқсайды. Үлкен ыдыстан су екі кішігірім ыдысқа түседі, одан - қайтадан үлкен ыдысқа және тағы солай бірнеше рет. Тостағанға су толтыру жүректің қайғыға толуын, ал ыдыстардың көлемінің өзгеруі қайғының не күшейетінін, не басылатынын білдіреді.

Субұрқақтың етегінде мәңгілікті бейнелейтін шиыршық ойылған. Субұрқақтың жоғарғы жағында Қырым Герей ханның құрметіне Шайхия ақынның өлеңі, ал төменгі бөлігінде Құран Кәрімнің 76-сүресінің 18-аяты қашалған:

“

Ол пейіште “Сәлсәбил” деп аталатын бір бастау бар.

”

• Көз жасы субұрқағы
• 
  «Көз жасы субұрқағы»
• 
  «Көз жасы субұрқағы»
• 
  Жоғарғы жағында Қырым Герейдің құрметіне арналған өлең
• 
  Чернецов Григорий Григорьевич пен Чернецов Никанор Григорьевич. «Пушкин Бақшасарай сарайында», 1837 жыл
• 
  А.С.Пушкин «Бақшасарай субұрқағы» бірінші басылымының негізгі беті

Харем ғимараты

Харем (қырымтат. Arem) төрт үлкен ғимаратта жайғастырылған. XVIII ғасырда онда 73 бөлме болды. 1818 жылы I Александр сарайға келген кезде тозығы жеткен үш ғимарат (70 бөлме) құлатылған болатын. Бүгінгі күнге дейін жеткен үш бөлмелі қосалқы үй мен күрке ғана сақталған болатын. Кейіннен қосалқы үй қалпына келтіріліп, оның кең террассасында туристердің тамашалауына балкондар қойылды. Қосалқы үйде XVII—XIX ғасырлардағы бай қырым татарлары үйінің ішкі көрінісі: қойма, тұрғын және қонақ бөлме қайта жасалды.

Гарем биіктігі сегіз метрге жететін тастан жасалған қабырғалармен қоршалған. Сұңқар мұнарасы гарем тұрғындары сарай алаңын көре алатындай оңтүстік қабырғаға жанасады. Сондай-ақ оңтүстік қабырғада Парсы бағына апаратын кішкене қақпа жасалған.

• Харем ғимараты
• 
  Қойманың ішкі көрінісі
• 
  Музыкалық аспаптар
• 
  Ішкі көрінісі
• 
  Балкон

Тұрғын үй-жайлары

Тұрғын үй-жайлар бас ғимараттың екінші қабатын алып жатыр. Сондай-ақ екінші қабатта Елші залы, кофехана және Алтын бөлме орналасқан.

Бөлмелерде ойылған төбелер мен витраждар бар, сонымен қатар алауошақтармен жабдықталған. Қырым Ресей империясына қосылғаннан кейін үй-жайлардың әрлемесі мен жайғасымы айтарлықтай өзгерді.

Үй-жайлардың бөлмелерінде қырым татарларының тұрмыстық заттарының қойылымы қойылған. «Хан асханасы» мен «Хан жатын бөлмесі» бөлек көрсетіледі. Жатын бөлмеде әлқоба бар.

• Тұрғын үй-жайлар
• 
  Тұрғын үй-жайлар
• 
  Шкаф пен алауошақ
• 
  Тұрғын үй-жайлар
• 
  Қалыңдықтың бөлмесі
• 
  Қойылым

Елші ауласы

Елші ауласында елшілер қабылдауды күтіп тұрды. Олар сарай алаңындағы қақпалар арқылы аулаға кірді, одан кейін Диуан залына «елші» есіктері (Демирқапы қақпасы) және субұрқақтар ауласы арқылы кірді.

Елші ауласында шамшат бұталары мен теректер егілген бақ бар. Сондай-ақ мұнда екі субұрқақ орнатылған: олардың бірі орталықта орналасқан, екіншісі ғимаратта қашалған тастан жасалған.

Ауланың оңтүстігінде негізгі бөлмелер, ал солтүстікте хандардың жеке үй-жайлары орналасқан.

ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізу туралы өтініш

2003 жылдан бастап мұражай ЮНЕСКО-ның мәдени мұра нысандарының тізіміне ену үшін жұмыс істейді, ең алдымен бұл мәртебе Украинаны нысананы қомақты қаржыландыруға және қорғауға міндеттейді деп күтеді. 2015 жылы мұражай бұдан былай тізімге енгізу қарастырылмаған және Ресей Федерациясының бюджетінен қаржыландыру алады.

Тағы қараңыз

• Герейлердің тұт ағашы